LENG LAL SAIHNUNA HLA TE

-   Lalrinthanga

Thuhma :
‘Hla hi sermon tha kim tawi a ni’
‘Hla hi lehkha thiam lo tan lehkha a ni’
‘Hla hi kross thlirna entlang a ni’
‘Hla hi vanram leilawn a ni’…..

ti a hla thiltihtheihna lo puang chhuak a, chumi a zara hnam ro hlu min hnutchhiahtu, a thlarau tawngkam deuh zawk a kan sawi pawha Pathianin hnam ro min pekna atana hmanrua, mi pawimawh tak lo ni ta SAIHNUNA hlate hi zir tham a tling hle. Ama rilru leh dinhmunte tawmpui phak lo tak chunga a hlate zir zauna phochhuaktu han nih pawh thil huphurhawm tak a ni. Ka zir nasat anga zir nasa ni ve se kei aia ziak thiam leh sawi thiam tur mi tam tak an awm ngei ang. Amaherawh chu, a hla ngun taka lo zir tawhtu ten an puanchhuah bak eng eng emaw tarlan tur awma ka hriatna leh hla phuahtu nihna kawngah a thlarau lainatawm taka siam nia ka hriatnate chuan, kei aia ziak thiam leh sawi thiam turte chu min hmuh \helhtir a, min haidertir tlat avangin hemi atana mawhphurhna leh chanvo pawimawh tak hi ka phatsan kual kawi phal ta bik lo a ni.


Hla chu
1. Orlando Gibbon :- Hla hi vana Pathian chhiarkawp leia lo lang, mihringten an zir chhuah, an thiam zui tak a ni.
2. Beethoven :- Philosophy aiin misic hian chhung lama a tak awm a tilang fiah zawk.
3. Aristotle (Greek mifing) :- Hla chu rilru khawih chak tak leh mi hruai thei tak inhipna leh inhuatnate pawh tirunthlak thei ber a ni.
4. Martin Luther-a  :- Pathian faka zaiho hian ramhuai a um bo.
Hla pawimawhna, thiltihtheihna puanchhuah thuah pawh Saihnuna hi khawvel hriata miffing leh ropui tling phakte aiin a lo nep bik hauh lo mai.
William Wordsworth-a’n “Hla phuahtu te hi thlilththeihna a thuam an ni” a lo tih angin Saihnuna pawh hi thiltihtheihna mak taka thuam chu a ni phawt mai. A hla ziarang leh hlutnate zir a phochhuak tur hian chanvo insiam lawk hauh lovin mi pahnih pathum pawhin mahni ha hawlh zawng zela zir tur buatsaih ni ta se, in dip buai hauh lovin zirtur hrang theuh an pawchhuak thei ngei ang.
Tun tumah hian a hla ziarang leh hlutna te phochhuah chu Subject pawimawh taka nei chungin a hla \hen khat midang phuah anga sawi leh tarlan \hin te chhui zauna lam kan uar dawn a ni. A khua leh tui, a tu leh faten an ngainat, an chhuan em em, hmelhriat awm hauh lohna hmunah pawh a hla an sak vanga an tlangnel nghal ngawtna chhan, hla bu han keuva a phuahtuah midang hming lo chuang leh tlat siin an thinlung a tihnat te chu kan thawidam kim lo a nih pawhin tlem tal chuan damna lo chhar teh se.
He paper-ah hian Saihnuna hla a zir tur awm zawng zawng tarlan sen a ni lova, a tui mi, zir duh leh la zir peih te tan zir tur tam tak la hnutchhiah a ni e. Hetianga Saihnuna hla ziarang leh a hlutnate zir ho alo ni ta hi Pathianin thangthar te zingah chawimawi a duh a nih ngei ka ring.
Saihnuna’n Hla engzat nge a phuah ?......
A hla te kan zirna a kan inngahna ber – ‘Leng Lal Saihnuna Hla bu’ compiled by Lalchuanga (L) Ex-Chief of Leng-ah hian hla 80 tarlan a ni. He hla bu buatsiahtu Pu Lalchuanga’n thuhma a ziah angin, ziak reh tawh, chhiar hleih theih loh a awm nual tawh avangin hla engemaw zat chu a hla buah hian telh theih a ni ta lo a ni. Tin, he hla bua No. 79 luahtu “Vanduainain min tuam” tih hla hi Patea hla phuah a ni a, amah Pu Saihnuna ngeiin hla No. 6-na “He lei hi chatuan…” tih hla a phuah chhan a ziahnaah a tarlang nghe nghe. Tihsual palh liau liau a ni e. Hei hi Patea chhungte pawh ni 23.8.2011 khan hriattir an ni tawh a, lawm takin an lo dawngsawng a ni. Tichuan he hlabua hla awm zat chu 79 a ni ta a ni. Amah Saihnuna’n a chanchin a ziahna (Autobiography) ah “Kum 1946 ah hian hla 92 vel chu siamin ka in hria” a ti a. A hlabu a No.39-na luahtu ‘Thlanrawk pa khuang chawi’ hla phuah chhan a tarlan ah Oct. ’48 tih a ziak tel a. 1946 a hla 92 lai phuahtu chuan 1948 thlengin hla ala phuah tihna a ni a. A fapa Lalthanga (L) chuan “ Ka pa khan hla 100 (za) aia tama a phuah a, mahse a sulhnu chhiar theih tawh loh a tam avangin hla tam tak chu a bo dawn a ni” a ti. Kum 1350 AD vela sap ho ten an hla chikhat - folk literature a\anga lo piang, zaithiam intiam rual ten rimawi nena pawisa hmun nan khaw hrang hrang an lo fanpui \hin ang deuhin (Sum hmun nan erawh ti ve lem lovin) Saihnuna hla te hi nula zaithiam rual te nen khaw \henawmah an lo vah pui \hin a. Hetianga an vahpuina a an hnutchhiah hi ni ngei tur a ni – Pu Vanchhunga (L) chuan Cherhlun a\angin hla pathum “Hengte hi Saihnuna hla ni e” tiin Leng khuah a rawn dah nghe nghe a. Heng hla te hi Saihnuna Hla bu ah hian a chuang lova, hla bu dangah pawh a chuang bawk lo. Hetih hun lai hian Cherhlun leh Thingsai lam hi an zin chhuah tamna lam a ni nghe nghe. 1946 a hla 92 vel phuah tawh hian kum 1948 Oct. thlenga a hla phuah chuan hla 100 vel zet chu a phuah ngei a rinawm hle mai.
SAIHNUNA HLATE
    Saihnuna hlate hi hlawm lian tak tak hlawm thuma thenin, kan zir dawn a ni.
1. Kristian hla - Kross lam hla, rawngbawlna leh thlamuanna, lokal lehna.
2. Khawhar hla - Lusunte hnemna hla, thlamuanna hla leh Lusunte tahtirna hla.
3. Hla lenglawng - Lengzem, khawtlang lunglen,
Saihnuna hian hla chang bithliah dan ‘Stanza form’ ah te, chang khata tlar awm zat ‘Line form’ ah te, tlar khata thumal lamrik zat ‘Syllable’ ah te kal dan nghet bik a nei lo hle. A hla kan hmuh theih 79 zinga 45 te hi chang 3 thunawn nei a siam an ni a, hei hi hla chang bi then dan ‘Stanza form’ a a hman tam ber a ni. Tin, chang 4 thunawn nei 12 a awm bawk. A hla phuah thunawn nei zawng zawng chu 57 a ni a, thunawn nei lo 22 a awm. A hla 79 zinga 55 te chu chang khat-ah tlar 4 zelin a phuah a, hla 10 chuan chang khatah tlar 5 an nei. Hla 6 ten tlar 6 an nei a, chang khat a tlar 3 awm hla 5, chang khata tlar 8 leh tlar 20 awm hla 1 ve ve. Chang khat a tlar 2 awm hla 1 a awm bawk.
Then 1-na Kristian hla :
Kross lam hla, rawngbawlna leh thlamuanna, lokal lehna hla te
Hla siam hi Lal ni chunga Pathian rawngbawl dan remchang ber nia a hriat angin Kross lam hla, rawngbawlna hla leh ringtute fuihna lam hla 15 lai a siam a. Heng hlate hi hla tha ve tak tak chu nimahse hriat leh sak lar an hlawh lo hle. Hla tha chu a lar tlangpui a, hla tha zawng zawng erawh an lar lem lo a ni tih kan hla phuah thiamte sulhnu atangin kan hre thei awm e. Hla tha chu eng ang hlate nge ni ta ang.
1. Thlarau lam nun chawi kang leh tichak thei.
2. Pathian leh mihringte inpawlna tinunga chawisang thei.
3. Pathian ropuina tilanga Pathian pawlnaa hruai leh hriattir thei.
4. Mahni chenna khawvel siam tha tura mite hmin leh thawhtir thei.
5. Mihringte nun timawi leh kawng kawhhmuh thei.
Rawngbawlna leh Kristiante fuihna lam hla a siamte hi hriat lar leh sak lar hlawh ni ta se helaia hla tha tehna kawng ngate hi tihlawhtling thei tur hian an tha tawk hle. Hla tha tak hriat lar hlawh si lo erawh hi chu damdawi tha tak tuma ei si loh a awm mai mai ang hi a ni mai awm e.
Tirhkoh Paula’n “Thlarau ngunhnam” a tih angin, Saihnuna’n rawngbawlna lam hla a siam a thil kan hmuh langsar tak pakhat chu – ringtu nun chu sual, hmelma do nun a nih thu leh chumi do hneh tur chuan Pathian thu, thu tak, ralthuama hmang tura ringtute fuihna hi a ni.
Pathian ralthuam hmangtute chu
Chatuan tlang chhipah an chawl
Felna thuam famkim chu lain
Rallian ka do thei ang
Doral lian hnuaiah chauin kan rum
Ralthuam min pe la ka do ve ang
Kalvari ngunhnam hmangtute
Chuan Setan ral an hneh
Van chakna hmanga ral an pan chuan
Thlarau tanpui leh malsawmna
Nen hla mawi ropui an sa
“Pathian faka zaiho hian ramhuai a um bo” Martin Luther. Ringtute tipumkhat a ti chaktu pawimawh tak chu zaiho a ni tih hi Saihnuna rilruah a chiang hle. Amah ngei pawh zai turin a inbuatsaih reng mai.
Lal Davida khawnvar chhiin
He lei thim zingah I zai zawk ang u
Ka hneh ang ka chawimawi ang
Zion Lal hmangaih ropui
Misual ka tana tuar hnu kha
Khawvelah hian ka awi ang
Krista hmangaihtu hrang zual chuan
Lallukhum mawi kan chang ang
Hnehna hla ropui sa zelin
Chawimawina kan hmu ang
Tawngkaa sawi thei hauh si lo ten “Hmanah aiin tunah ka hmangaih zawk che” kan han ti thum hem hemte leh engemaw hlauva khur mai thin ten “Thil eng pawh ka chungah thleng se lungngai lovin ka lo lawm ang” kan han ti ngawt mai te pawh hian, min bat huaitir hle a. Chutiangin Saihnuna hlate pawh hian ba chu min siamsak chang a awm tho mai. He leia zai mai a duh tawk lo, vanram pawh zai zelna tur nia suangtuahin amah ngei pawh chu hmunah chuan zai a tum hle.
Setana hnehin Zion-ah ka zai zel ang Haleluiah
Lal Hmel ka hmuh chuan fakin ka zai ang
Tlansate ralmuanna
Lawma zaia aw an lenna chu
Tlanna thisen zarah
I ram ralmuanna ka chang ve ang
Lei leh van Lal hnam tin tana thi chu
Thuin an fak seng lo
Chawimawina dar an vua
Tlantu zaiin an awi
Chatuan par tlanin Lalber kan awi ang
1921 hlim khurhna changtu a ni bawk a, vanram-a zai mai a la duh tawk lo, chu hmunah chuan lam a la tum cheu mai.
E.E. Hewitt-a ten –
Chawlhna in nuam tak chu ka han thlen hunah chuan
Chawimawina ka tan a awm ang ngem
an tih dek dek laiin
Khawpui ni eng ngai lovah chuan
Fakna hla nen kei ka lam ang
a han tin ngat phei hi chu mi nazawng chuan an tawmpui thei hauh lovang.
Good Friday hla “Kumthar hun thal lo thleng hian” tih hla chang 3-na tlar 3-na & 4-na
“Ka tap ang a lenna ngaiin
Ka lam ang Lal zun leng awiin”
a han ti ngat phei hi chu he hla thunawn a
“ A sun theiin sunin, tuarpui rawh se
Lawm thei chu lawm rawh se”
tia mahni chan leh dawn ang anga he ni hman dan tur lo tarlang hmasa ni lo phei se chuan kan sakhaw puithiam in la fekfawn deuhte phei chuan an boycott duh hial mai thei a ni.
A hun laiin Gospel Campaign te awm ve lo mahse ringtu nun chu tluk leh ding awn chelhtu leh hruaitu mamawh a ni tih a hria.
Nau ang min awmpui loh chuan kei zawng
Rairahin he khawvel thim zingah hian
Ka bona ram ka fang leh ang a
Aw, ka dawn sei ngam love
Thlaraua miril, Suakliana’n
Sual thim hian ram ropui leh ka Lalpa hmel a hliah
Pialral kalna ka bo, thlarau min hruai rawh
Lungngaihna a fawn vel e
a han ti leh hla phuahtu lar tak, Pu T.Romama’n
Thlir lam a piang a mawi a, Setena ral a lian
Awh nan thlemna thang an kam, kalna kawng a zim e
Ka chakna Lalpa lo chuan tlai ni len a har e
a han ti te nen hian tlar khata kan thuttir duh lo a nih pawhin tlar dangah chuan an insawn duh hauh lovang.
Ama chanchin ziakna (Autobiography)-ah a tarlan angin Lal Isua lokal lehna ni tur te, Lal Isua lokal leh nia he khawvela mi a hnutchiah te awm dan turte a buaipui hle a, chu hun chu nghakhlel takin a thlir.
Lalpa a lo kal dawn puanvar sin rawh u
Zawlnei thuthlung leh Lal Isuan a sawi kha
A kim ta e lei leh van chhinchhiahna thutiam
In peih rawh u in Lal a lokal dawn e.
     Haleluia tia zaiin lam ru Zion fate
     Kan zalenna kumtluang lungkham
     Kanan ram ral muangah chuan min hruai dawn
     I hmuak ang van hla mawi sa in
Chang 4-naah -
A lokal ni tur chu kan nghakhlel em e
Ka riang e, hun tiam dar tikim tawh mai rawh
Khawvel boral meka nun zuam lovin ka rum
Mu anga len ka nuam Lalpa ramah
A hun lo thleng tur chu ka nghakhlel hle
Lawmna pialral min hruai kai ang
Aw then lovin lungduhte nen
Chatuan par tlanin Lalber kan awi ang
Then 2-na Khawhar hla
Rawngbawlna lam hlaah thawhhlawk hle lo mahse khawhar hla, lengkhawm hlaah chuan a thawhhlawk hle. “Kristian hlate pa” tia an vuah Ira.D.Sankey te chu phak em lo mahse Mizo lengkhawm hla bikah hi chuan “Lengkhawm hlate pa” tia vuah phu berte zinga mi a ni ve ngei mai. A hla phuah lar zualte (Khawhar hla bikah)
1. He lei hi chatuan ram a tling lo
2. Khawpui tuallai a leng hnu kha
3. Han thlir teh u romei
4. Thlalera lungngaite zawng khan
5. Ka taksa lungngai mahsela
6. Ka Lal Isu hmelma karah
7. Tap lo thei ka ni lo
8. Tlang a dang lung a leng
9. Awmkhawmharin lung a leng
10. Khawvel chhuahsan ila hnuting hawi tawh lovin
11. Zaiin ka awi ang hun ralte
12. Hringhniang an liamna thlafam khua
13. Thihna Jordan kamah...
Hla phuah thiam a nih mai bakah zai thiam tak a ni bawk a, hla thluk siam a thiamin a hlate sak a nuam hle. Khuang pute leh lengkhawm zai boruak tur thlir thiam tak chunga lengkhawm hlabu siamtu ten hla key inzawm tha deuhte zawn buai vak ngai lova indawt thei ang bera an remkhawmnaah pawh Saihnuna hla aia number inzawm tam hmuh tur ala awm lo. Hetiang hlabu siamah hian Saihnuna hla te hi vawi 3 emaw vawi 4 emaw a zawnin an dah fo mai. Lengkhawm hla, zai hruai leh khuang vuak lam chena hriatna leh thiamna ril tak nei, Pu C.Manvela, Champhai Kahrawt chuan hla sak nuam, a thluk inla mar thei ber nia a hriat anga hla No. a remkhawmna “Mizo ro hlu” Lengkhawm hlabu a siamah No. 1- 10 ah Saihnuna hla 6 ten hmun an chang, a bak Kamlal 1, Upa Zosiama 1, Rev Bawka 1, Patea 1 (Hei hian midang hla phuahte a tha love tih kawhtir loh tur)
Lusunna hla bik Saihnuna siamte hi thlir chipchiar vak lovin hlawm 2-ah a la then theih a. Chungte chu thupui pahnih “Lusunte hnemna hla” leh “Tahtirna” ti angin a sawi theih. Hetiang hla chi 2 te hi thlanlung ziak anga teh khinin in han zir leh ang.
Saihnuna hla a thlanlung ziak chi hnihte :
“Hmelma hnuhnungber tihborala awm tur chu thihna hi a ni” 1 Kor. 15:26 Lusunna hi hnamtin tan hmelma a ni tak meuh mai. Mitin mai hian lusunna hi na kan ti takzet a, kan tap lo thei lova, kan hnar ngawt thei si lo, khual duhawm lo ber, mitin hnena thleng lut zel tur chu a ni phawt mai. Taksa thawhlehna ringtute zingah pawh lusunna hnemtu atan van lam ngaitute leh lei lam thenrual ngaitute an inzat thuak awm e. Chutiang taka thihna tuartute nimah ila hriatrengna thlanlung ziak danah thihna tuartu dinhmun lam aiin a vuiliamtute phungthluk leh mawi zawnnain kawngro a su fe zawk. Thlanlung ziak tam berah “Lalpa hnenah a chawl ta” kan ti thin. Hetiang deuh hian lusunna hla kan neih, kan hman lar ber berte pawh hian thihna leh vanram min zawm sak a, hnemtu atan lei mite aiin van mite min kawhhmuh bawk. Saihnuna hla (Lengkhawm hla bik) tamberah pawh hian chutiang tho chu a nih laiin a hla thenkhatah erawh chuan mawihnai taka thlamuanna thu a hnem ngawt a ni hauh lo mai. Hei tak hi Saihnuna hla danglamna a ni. A hla thenkhatte hi chu lusunte hnemna hla tih aia lusunte tahtirna hla tia vuah awm a awm nual mai. Pathian thu Rom 12:15 in “Tapte tahpui” a tih laite hi a lo lana deuh bik nge a hlaah hian a bul atang atawp thlenga thlamuanna thu awm hauh lo, mihring taka thihna tuar a hmachhawnna hla sap hovin “Elegy” an tih ang a awm fo a ni. Saihnuna hian lusunte dinhmun a hmuh ang takin thlanlung ziak sak ta se.
     Zion hlim thla an bel hmangaih lungduhte chuan,
      Ralmuanna tlang chunga lengin an awi;
      Ka nghakhlel e chu rammawiah chuan aw,
      Kan la leng za ang a.
tia hla a phuah sakte thlanlungah chuan
      Kan hmangaihkan then tak
..............................................
      Hlim taka awm ho reng kan duh laiin
      A hmangaih Lalpan a hruai ta
      Lalpa ramah kan intawk leh ang
tiin a ziahsak duh hmel hle.
Pa pakhat fapa duhawm tak chan chuan “Pathian hi Bak anga hawl thlak theih nise ka hawl thla tawp ang” a ti. Chutiang taka thihna tuar thiam lote tan chuan thamuanna thuchah leh thlamuanna hla in awmzia a nei tak tak lo. Chuvangin, mawihnai taka thlamuanna hla a hnem ngawt ai chuan an thinlunga tahtir hlerh hlerh hi a thil tum a ni fo tih a hla atangin ka hmu thei.
Ar ang ka vai run chhung zauvah hian
Vangkhawpui tual nuam angui e
Lenrual ka ngai vawng vawng
Chun leh zu lovin engtin awm ang maw
Zing khaw eng zam thim khaw tlaiah hian
Kei ka nau chun lo chuan tlei ka ring love
     tia hla a phuahsakte thlan lungah chuan
Ngaih em em ........ kum .........
Thih ni ..........
Kan va ngai tak che em!
ti ang vela a ziahsak mai a rinawm. Mawi hmang taka “Lalpa hnenah a chawl ta” tia thlanlunga inziahsak hi kan phu meuh em?? Lusunte hnemna hla a siam tam ber hi thlarau mita thlir pawha tawmpui nuam tak an nih laiin thenkhatte erawh chu tawmpui chi rualloh, mihring taka tawmpui nuam tak, tahtir vawng vawngtu hlate an ni hlawm.
Lusun thihna tuarten an chim hneh hle ni tur a ni, Lal Isua thih niah meuh pawh a pa chu mihring anga lungngai tura suangtuahin
“Ka Lal Isu hmelma karah Eden sual hliam a
Thla i fam ni khan van khawmpui Elsadaia chu
Engtin awm maw i dung thulin...”
a hringtu nu chan pawh mihring tak leh mizo taka dawnpuiin, khawhar lenpui turin a inbuatsaih der mai
Tlante mi hrang an fam ni hian,
Zion Lal chun nena riang chu;
Tuar pui turin i kal ve ang.
Then 3-na Lengzem hla / Lenglawng hlate
Lengzem leh lenglawng hlate hi chu tlangpui takin han tarlang ila. Pawlhla :-
Salvation Army, YLA, Lushai Scout, V Force hlate a siam a. Lengzem huang chhungah Love song dik tak a ni e tih theih hla 2 a tel bawk. Buhtuh hla, Buh seng hla, Nau awih hla, Samdala, Chhura, mimal chawimawina, fuihna, Bristish sorkar fuihna, tawngtaina leh testimony hlate a siam.
Hla dang tih huang chhungah hla 2 kan zir ang.
1) Testimony hla : “Zaiin ka awi ang hun ralte zawng chu”
He hla hi a hlabu 51-naah a awm. A sak a nawm em vang nge kan ngaihtuah chiang lo zawk, khawhar hla emaw tiin mitthi lumenna leh khawhar inah sak a hlawh phian mai. He hla hi lusun hnemna hla ni lovin Testimony hla a ni. kan sualnate chu chhiarsen rual loh, phek tam taka ziak nimahse Lal Isua felnain a thai bo a ni. Chutiang chunga Pathian duh loh zawnga awm fote chuan hremna an tawk dawn a ni tih ngaihtuahnain hla hi a siam a ni. He hla chang 3-na tlar tawp ber “Thlafam min hnem la khua vartir ang che” tih hi famngai tih tur a ni e tia lo siam danglam ve ngawt an awm nual ta mai. Thlarau boral tur chhamdam tura a sawmna a ni e. “Thlafam” tia ziak lovin ‘Thla fam” tiin dah ila a fiah deuh awm e.
2) Awithangpa te hun atanga an lo chin tawh, Mizo hla siamtu larzual ten an chin tam loh tak, tun hnua Political Party ten an lo chin tak, hla in phuah elna ‘Satire’ an tih zingah chhiar theih, sakhaw lam nghawng thil a nih avanga ‘Polemic Song’ huang chhunga dah chi Saihnuna hla ah hian a lo inphum reng mai. Kum 1928 bawr velah khan chheih zai/ Tlanglam zai chuan Kristian te a chawk buai a, hei hi kohhran lam pawhin a ngai mawh hle ni tur a ni. Kum 1928-s (Bungzung) Pastor Bial Khawmpuiin a phal loh 10 a tarlan zingah ‘Khawvel lam hla sak/ Tlanglam hla sak tih hi a lo tel tawh a. 18-10-1931 Leng Kohhran minute ah chuan “Tlanglam hla’ sak avanga kohhran a\anga thla ruk(6) chhung chawlhtir te hming a tlar dul mai bawk. Hetih hun laia Tlanglam Hla lo chhuak chu hetiang hi a ni.
“ Nang a zalna Bawng in tlawm hnuaiah,
Kei ka zalna thadangi ir no;
Tai nemah ka chan a u zawk e Lal Isu”
( Saihnuna hlabu No.24 phuah chhan Phek -94)
Hei hian Saihnuna a ti thinur hle a, hla thiltihtheihna a do let turin – hla a han siam ve ta a. A hla phuah chhante a tarlan zingah hrilhfiahna a uar lem loh lai a he hla bik a phuah chhan leh a phuah dan changtin hrilhfiahna a han tarlang bik hian a khat liam ve hle a ni ang tih a rin theih.
Chang 1-na : Tlanglam hla sa tute chu Vanram leh hremhmun buk sakin…
“Setana khaw ruai ropui tur chu,
Chatuan thim khek sualin a bawm;
Ka Lal min sawmna ram chu,
Lili parmawi Lalnunnema’n a bawm” a han ti a.
Chang 2-na : Zu hmunah thlarau nunna aawm loh zia leh Pathian ka a thutin chhuak chu nunna a nih zia in a han umzui leh a.
“Kan ram chawltui lungmawl dawn chang niah,
Nunna thu leh hla reng a awm lo;
Pa Pathian ka a thu tin chhuak chu,
Khuai ai pawhin a thlum reng ang.”
Chang 3-na ah : Kristian te elsen chu huaisen thlak tak, Pathian thinur-na tawng ngei tur an nih zia leh an huaisenna leh an zu bel chuan a chhan loh tur zia hrilhin - Chhantu huaisen ber Lal Isua pan turin a han sawm zui a.
“Tih elna thungrulh ni lo thleng tur chu,
Hlauvin ngaihdam thu dilve mai rawh;
Phen tur tha hausen dang an awm lo,
Hling phiar khimmawia lo chu”
Thuthlunghlui hi thuthlungthar hlimthla an lo tih angin, Rock Music do letna atana Kriatian Rock Music lo chhuak ta te, Rap Music do let na atan Kristian Rap Music lo chuak te hi Saihnuna hla ‘Polemic Song’ kan tih te nen hian a lo in hlim thla reng a.
HLA PHUAHTU CHUNGCHANG ZIRBINGNA
Hla inchuh, “Hla phuahtu inchuh” tih hi hun engemaw lai atang khan Mizo te zingah ti ti lar tak a ni ta reng mai. He tawngkam hi “inchuh” ti anga sawi theih ni mahse a nihna takah chuan hla phuahtu nihna chuhtu leh humhalh tum tute inkar thu mai a ni. Thenkhatin an chuh a, thenkhatin an humhalh tihna a nih chu, chuhtu leh humhalhtu chu an inbauh a, an in ngur a, a tul dan a zirin an insual bawk. Keipui no hruai riltamin a note nen an eitur, hah taka a sehhlum sa chu a aia lian leh chak zawk sakeibakneiin a rawn chuh phei chuan a chhuhsak nge nge thin.
Hla pawh chu a phuahtu nilo zawk a phuahtu ni anga tlangthan tir tuma thahnem ngai leh hetiang lama thawk zo tak an awm thin avangin hla pakhat hlabu danga chhut anih vanga danglamna nei reng reng silo a phuahtu hming tarlan inang hauh lo a awm ta fo mai. Mizo lengkhawm hla kan neih te hi Lusun, khawhar te hnem nana kan hman mai bakah School, College, University thleng zirlai atan sengluh an ni ta zel a. Zirlai atana sengluh tlak leh itawm tak tak, a phuahtu tarlan dan inanglo avanga zirlaibu a telh ngam loh hla tha tak tak a awm ngei pawh a rinawm hle.
Saihnuna hlabu a tel, a hla phuah ni ngei a ngaih hla 7 lai te chu midang phuah anga sawi leh ziak a awm. Hla 5 (panga) Damhauhva phuah anga sawi te leh hla dang 2:-
1) Fiairatui hla - Rihlipui hi thlafam
2) Thalfavang kawl eng
3) Ni leh thla leh arsi
4) Pathian ta a ni he In hi
5) Kan sawmfang a eng siau e.
6) Han thlir leh u romei..........Liantawna/Chhunthanga
7) Hrinhniang an liamna thlafam khua - Pastor Chhawna
HLA PHUAHTU CHU TUNGE ????????
A hla te chipchiar taka zir chianna hun hnawt chep khawpin Hla phuahtu lam chhui nan hun leh ngaihtuahna ka hmang a, ka chhuina in a vawrtawp thleng lo mahse ngaihdan nghet tak siam theihna tur chu hmuchhuakin ka inhria. Hla phuahtu ka chhuinaah hian thil hmuh leh hriat ka ngah hle a.Mi sawi zawng zawng pawm dawn ila Saihnuna hla ni ngai reng reng lo a kan ngaih te pawh a hla anga tarlan tur a awm nual mai. Mi sawi apiang lakkhawma phuah rem tum ngawt chu thil tha a nilo tih ka hria a, chutianga thil ka hmuh leh hriat engemawzat chu tarlang lovin ka ngawihbo san ta zawk a ni.
1. Han thlir teh u, Romei :- He hla lo pian chhuah danah mi hrang hrang thu ziak hmuh tur a tam ta hle a, a biktakin Saihnuna phuah nilo anga sawitu leh ziaktu ten thahnem an ngai hle a, hnu hma pawh an ngah ta hle mai. A ziak tam lam lam thu pawm tur nise hla phuah ngai reng reng lo te pawh hla tha tak kan phuah tir mai dawn ni te pawhin a lang ta.
Hetianga thu ziak tute thu lakna ber hi Brig. Sapliana(L) a ni a, a ni hian ‘MIZO HLA PHUAHTU LEH KEI’ tih lehkhabu 1998 Copy 1000 a siamah he hla lo pian chhuah dan hi thui takin a ziak a, chu bakah he lehkhabu ah hian hla phuah thiam mi 36 lai a biang biak dan leh an hla phuah thenkhat te a tarlan zingah hla phuahthiam ni hauh lo, hla phuah lama an sulhnu hmuh tur awm reng reng lo Liantawna leh Chhunthanga te hming a tarlang ve tlat mai a, an mahni ngei a biang biak dan te pawh a tarlang nghe nghe a.He thu ziak ringtute thu lakna ber Sapliana thu ziak then khat leh thil tul dangte chu i han zir chiang teh ang.
1934 velah Kawlkhuma In, Kulikawnah ama pindanah a awm laiin Chhunthanga ava lut a, Chhunthanga chuan, ‘Leng khua a awm ka ni a, kei chu Kohhran hovah thalai hruaitu zingah ka awm a’ tia insawi angin a ziak a. Kum 1934 ah Kohhranah Thalai an la ding lo. Brig. Sapliana hian Chhunthanga hi Kohhran thalai hruaitu anih tir hma lutuk deuh. ( Mizo hla phuahtu leh kei, Pages 44, para 3)
Brig. Sapliana’n Leng khua a a kal tuma Liantawna te nupa hmu ang leh kawm anga a insawi hi a mak hle. Liantawna hi kum 1936 lo tur an vah laia thi a ni a, a ni leh thla hriat chian theih tawh lo mah se 1936 January thla a nih hmel. Brig. Sapliana nu leh pa te hi kum 1935 October thla ah Biate atangin Leng khua ah an pem a, hetih lai hian Sapliana hi hna pawimawh nei anih avangin hmun dangah a awm a, Liantawna damlaia Leng khuaa kal anga a insawi tlat mai hi thil ni thei a ni lo.( Mizo hla phuahtu leh kei, Pages 50, para 3) Hemi chungchang Pu VL Hmangaiha’n a sawipui na ah pawh Brig. Sapliana L chuan “Hmun dangah tal ka hmu aniang” tiin a chhang. 
Chhunthanga’n Saihnuna a mumang hrilh a hla siam tir tura a ngen thu leh Saihnuna a beidawn hnua Liantawna te nupa a kawh hmuh dan “Chhim Veng lama ka hla phuah min sak lar sak tu ber Liantawna te nupa”a han ti te hian Chhunthanga leh Liantawna te hi in hre ngai reng reng lo an ang tlat. In thian tha khaw khata awm an ni si a. ( Mizo hla phuahtu leh kei, Pages 48, para 1) Tin Liantawna Chhim Veng a awm anga a han tarlang ngawt pawh hi thil mak tak a ni. Leng khua pitar, putar tumahin veng hming a ‘Chhim Veng’ a awm hria an awm tlat lo. Hetih hun lai a Lal In hmun awmna te, Liantawna In hmun awmna te leh Chhunthanga In hmun awmna te hi a ram leilung pakhat mah tih danglam a la ni lova. Tunah midang In ding tawh mah sela a ram leilung te hi khuanu siam, la danglam reng reng lo a ni. Hetih hun lai a Lal In hmun atang hian Liantawna In hmun hi Chhim Veng han tih chi ziazang a ni lo ve.
 MUP Tlangau February 2010 chhuaka Vawmhleia MUP Secretary, N. Vanlaiphai in Chhunthanga inriak Lalruala pawh tunah Serchhip a la dam anga a han tarlang ngawt mai te kha thil mak tak a ni. Pu VL Ruala Serchhip hi kum 1932. 25 December ah a pianga (December 25 a piang anih vanga a hming pawh pu a ni) Chhunthanga nupui Lawngthluaii hi Ni. 4. 10.1931 ah a thi a, 1932 a piang, 1931 a khawhar in han riahtir tlat mai te hi thil mak tak a ni.
Chhunthanga thlan lungah he hla phuahtu anga ziah ani. Hemi chungchanga Pu VL. Hmangaiha Leng Khua in Pi Zahuali d/o Chhunthanga a zawh fiah naah, ‘ Ka pa hla a nia ka tia a phuah tiin an ziak ringawt anih kha, a phuahtu ka ti ngai lo’ tiin a chhang tak a ni.
He hla lo pian danah sawidan dang a lo awm avangin Saihnuna fapa Lalchuanga ngei pawhin Chhunthanga hi sawifiah ve turin a ngen a, a chhan lawk loh avangin Pu C. Liantluanga E. Lungdar High School zirtirtu chuan kum 1980 kum khan Chhunthanga hi lehkha a han thawn a, Chhunthanga chhanna lehkha chu hetiang hi a ni :
To,
       C. Liantluanga
 I lehkha ka lo hmu a, i thu min zawh pawh ka lo hria a. Lalchuanga pawhin min rawn zawt a, mahse ka la chhang lova. He ka lehkha hi lo inhrilh ula, in lo hriat tlan atan ka han ziak a ni. ‘Han thlir teh u romei zam karah khian’ tih hla phuahtu hi Saihnuna a ni. He hla hi mumanga ka hriat a ni. Miten min tuarpui em em a, U Saihnuna te, Liantawna te hovin an ngaihtuaha. U Saihnuna’n a han siam ta a. Liantawna hian a tanpui nge ka hre lo. A (Saihnuna) hla phuah bu ah chuan a in ziak a ni. Liantawna te nupa, Kapthawma, Lalruala, Zasangi, Chhunruaii, Chhunmawii, Salkungi, hengho hi zaithiam thiau an ni a. Min rawn kova, min sak khuma. Hemi zan hian ka lam ka lam mai a ni. Ka hla a ni a, phuah thatu U Saihnuna.

                                                                                      Sd/-
                                                                              Chhunthanga
                                                                          N. Letpanchhawng
                                                                   Kalemyo Township, Burma
                                                                             15. 1. 1981
Pu C.Liantluanga hi tunah Eco & Statistic Deptt. ah Research Officer niin Aizawl, Venglaiah an awm mek a.Phone no. 9436197355 ah zawh fiah theih a ni. Pu C. Liantluanga hian Fiaratui hla chungchangah pawh Brig. Sapliana sawi, Apa hnen atanga a hriat Saihnuna phuah ni ngeia a sawi laiin, Damhauhva phuah anga a ziak leh tlat si mak a tih thu a sawi nghe nghe. Tin Pu C. Liantluanga hian “Han thlir teh u romei” tih hla chungchang ah Saihnuna hla sakpui ber thin Pi Zasangi Leng khua ami a kawm tum pawh in Saihnuna phuah anih zia a sawi thin.
Saihnuna’n hla a siam hnua Chhunthanga han sak khumtu Chhunthanga’n lehkhaa a tarlan te zingah Zasangi hi a damrei hle a, August ni 14. 2007 khan Leng khuaah a boral a. He hla chungchanga kawm hlawh ber pawh a ni reng a ni. Ani pawh hian Saihnuna phuah anih zia bak a sawi ngai lo. Pi Zasangi chiang taka kawm thin tu te zingah Pu J. Laldula Sailo E. Lungdar High School Head Master pension pawh a la dam e. Hre fiah duh tan Phone No. 262361ah zawhfiah theih a ni. Tin he hla lo pian dan ah titi dang a awm thin avangin Pu H. Hrangthuama E Lungdar, Saron Veng pawhin Saihnuna hla sak pui ber thin Pi Zasangi hi a dam lai in Leng khua ah a kawm a. Pi Zasangi hian Saihnuna phuah anih zia a lo hrilh thu Run lum MHIP Chanchinbu June 2007 chhuak ah chiang takin a rawn tarlang tawh bawk ani.
He hla hi thenrual tha te nen an zir thiam hnuin Thingsaiah an zinpui hasa ber. Hemi tuma Saihnuna hova an zin tuma tel ve Pi Lalawmi Leng Khua(8. 2. 2004) boral ta pawhin a tu leh fate chiang takin a hrilh a, tunah an la dam hlawm e.
2. Hrinhniang an liamna thlafam khua :- He hla hi Pastor Chhawna phuah ni anga ziak hriat theih chinah mi 2 an awm. 1) C.Lalbiaknema (Mizo Kristian hla phuahtute- 2001 Copies-1000). 2) Samuel Saithuamliana (Vanglaini 25-4-2009). An ni pahnih hian Pastor Chhawna Dairy a inziak an hmuh, a fapa Sapbela kum 1931 a thi sun nan a phuah angin an tarlang.
Pastor Chhawna sulhnu, a thu ziak hi Dairy a ni thei a ngem? Han zirchiang nghal ila. Sapbela thih kum hi Kum 1931 ni lovin 1932 zawk a ni. (Source Pi Lalzuiliani D/o Pastor Chhawna) tin, Chhawna kutziak ngei ni a tarlan ah hian, “ Ka kut a khur a, ka thai buai leh thin, chhiar a har ang” tih Scaned Photo copy Vanglaini 25 Sept. 2009 ah tihlan a ni bawk. Hengte avang hian Pastor Chhawna thil ziak hi nitina a hun tawng leh thil thleng te update a chhinchhiahna ‘ Dairy’ tia han vuah chi chu a ni hmel lo. Hun rei tak, thangkhat lian zet ral hnu a, a sulhnu te chhui kira a ziah a ang hle a ni. Chuvangin, hriatchhuah dik loh palh leh tihsual palh a awm thei ang tih a rintheih.
Pastor Chhawna hian Phulpui dai Leirekkawn a inlarna a hmuh hmasak berah fapa 4 leh fanu 3 pek a nih tur thu a dawng. Hemi ang hian fa a nei ngei a ni ang tih rin theih turin a thlanlung kum 1982 a phunah a fate 7 (pasarih) hming tarlan a ni. Hla phuah hialna tham Sapbela hming erawh tarlan a ni ve lo. Pastor Chhawna hian inlarna a dawn ang lo deuhin fa 11 lai a nei a, 4 te erawh chu hlamzuihin an boral hlawm – 1) Sapbela 2) Laltanpuii 3) Vanlalrema 4) Ani hian hming a nei hman meuh lo.
Thlanlunga Sapbela hming an tarlan ve lohna chhan Upa Zoramthanga (Chhawna tupa) telephone a ka zawhna ah chuan thi tawh hming an tarlang lo mai niin a sawi. Hetih lai hian 1982 a lung phunah hian 1968 a boral Khumtiri hming chu tarlan a ni thung.
Zofate zinga Pathian thlarau chenchilh nasat berte zinga chhiar ngam Pastor Chhawna hian he khawvela mihringte nun leh a piahlam ram a hmu chiang hle a. A hla phuah ah te hian lei mihringten lungngaihna, \ahna leh thihna an tawh te chu a piah lam, lungngaih awm tawh lohna ram nen a suihzawm zel \hin.
1. Nakinah khua a lo la var ang,
Tih ka hriatin ka \ah lai ka bang \hin.
2. Lungngaih tuipui a lo len lai hian,
Ka ngai che ka chhandamtu duhawm.
3. Thlaler ram ro leh ka buaina,
Hnutiang hawi lovin ka pel ang;
Ka chhandamtu ka pan zel ang.
Mizo ten nupa tang\hen nat zia sawi nan “Koki sahthlak ang” an lo ti \hin. A nupui a hlimpui em em \hin, fa duhawm tak tak hrin saktu, a hming a lam fo \hinin a boral san meuh chuan a tuarna hle ang tih a rin theih, Chutianga a nupui a sunna hla ah pawh hian – Lei taksa chu boral mahse thlarau taksa a a lenpui tur te chu mitthla nghalin, chu ngei chu hmuh a chak thu hetiang hian a han puang chhuak leh a.
“Rihsang mual liam hnu ngaiin ka \ap khawvelah,
Sakhmel parang a vul leh tur chu;
Hmuh ka nuam e Beramno leh,
Angel var nen khawpui tuallai a leng te chu. (Hei hi a phuah hnuhnung ber a ni)
Moab kawna diar thlauh, khawvel thil ti a chhar duh lo tu, \awng\ai a ‘ka Pathian’ ti hlei thei lo ten tlanglawn taka ‘kan Pathian’ kan tih ve lai a, “ ka Lalnunnemte” “ka Lal riangvaite” ti ngat tu hi – Lusunna hla a tawp thleng inhnemna thu tarlan hauh lohna hla – “Kei ka nau chun lo chuan tlei ka ring lo” “Bawihte nang nen kan lenna run hi, thinlai ti riang lungtileng an chang ta e” ti a luangliam mai turah kan ngai phal dawn em ni?
He hla hi Saihnuna hlabu compiled by Lalchuanga, Ex Chief of Leng (Saihnuna fapa) ah No 52 naah tarlan a ni. Saihnuna’n he hla a phuah chhan hetiangin a ziak. “Ka nau Lallura chuan fapa mal a nei a, a duhawm lai takin a boral ta hlauh mai a, kan ui em em e, kan hrilh hai em em bawk a, he hla hi ka phuah a ni” tiin.
Lallura fa boral ta hi Lalhnuna a ni a, ni 13-4-1937 ah a piang a ni 2-6-1938 a boral Fapa neih chhun a nih bakah kum khat leh thla hnih mi lai chu nu leh pa leh \henrual chhungkhatte tan pawh lawm hlawh rual tak a ni tawh reng a ni. Pu Lallura nupui Pi Vankungi pawhin he hla an sak apianga an fapa Lalhnuna an hriatchhuah \hin thu leh he hla in a lunglen a kaihthawh \hin thu a tute leh \henrualte hnenah a sawi \hin. Dr. K.Lalbiakzuala (BZ-A) pawh hian hetianga a pi thusawi hi a la hrereng a ni.( Pu Lallura hi Dr. BZ-a pu a ni). Tin Pu Lallura fanu Pi Lalrumi (hla phuah chhan Lalhnuna chhang Dr.BZ-a nu) pawh in he hla midang phuah anga sawi lo awm ta chu a ngaimawh hle a. A dam lai ngeia sawifel a duh thu a sawi. Pi Rumi hi tunah E.Lungdarah a la dam a engkim a la sawi thei a ni. Hetiang taka ngaih leh ui hlawh anih avang hian Pu Lallura te hian Lalhnuna hriatreng nan an tupa (Dr BZ-a chhang chiah) hmingah Lalhnunpuia an sa leh a ni.
He hla hi original-ah chang thum leh thunawn nei a ni a, a bul atanga a tawp thleng hian thlarau chawlhna lam leh thlamuanna thu a tel lo a ni. Hetiang hla bawk hi Biate khua Lalpuia fate thi sunna a phuah sak “A ngui ruai e” tih hlaah kan hmu bawk. Hei hi Saihnuna hla danglamna tak pawh ani reng a ni. “Hringhniang an liamna tih hla hian thlarau lam chan tur leh thlamuanna thu te a tarlan loh avangte pawh ani ange. Biakrinawma s/o Saizara Leng khua a mi ni 6.10.1963 a thi lumenna ah pawh Leng kohhran upa Engmawia chuan sak a lo phal lo tawh a ni. Hetiang deuh hian Upa Selluaia Kum 86 Serchhip kawnpui pawh in Kohhran thurun nena inmil lo a tih avangin khawharin a sak fo chi ah angaih loh thu a sawi.
Hetiang anih lai hian hlabu thenkhatah chang lina a lo lang ta tlat mai a. Hetiangin -
Chatuan Elsadai vangkhaw tual nuam chu
Hmuh ka nuam dawntuai par ang vulna
Rianghleite chun ngai lova an leng tur chu
Hetianga hla chang dang rau tak mai lo awm ve ta hian midang kutchhuak a lo tlazep ve ngei ani ang tih a rin theih.
Rila rah te ngei thihna in a hringtu nu leh pate thinlung a khawih nat tur zia leh nausen laia thi te thlarau awm dan tur a suangtuah pui dan hi thlarau mita thlir chuan tawmpui harsa tur tak a ni fo mai-
1. Kei ka nau chun lo chuan tlei ka ring lo ve.
2. Thlir zel ila rairah chun ngai an lenna.
3. Chun ngai chunga salem vangkhua a lawi tur chu.
4. Hmuh theih chang se chun leh zua tello va,
    Hrinhniang rairah run chhung zawng chu fang mah ila;
    Lung a awi chuang lovang \ahna a sei thlawn.
5. Chun leh zua rawn lova rih sang kai chu
    Arem love awmhar khuarei ka dawn changin
    Hnutiang hawi ve ang maw zamual liam tur chu.
“Hringhniang an liamna thlafam khua chu” tih hla hi Pastor, Kohhran Upa, rawngbawltu piangthar \ha tak, an fa, nausen boral sunna atana tuin emaw a phuah sak ni ta se, a dawngtu tan hla \ha tak a nih theih laiin, he hla in van lam thil mawi leh \ha mihringte hnena hlan a neih hauh loh avanga an khawp kham lohna chuan chu hla \hatna pawh chu a hliah bo theih mai a rinawm hle a ni.
3. Fiaratui hla, “Rihlipui hi thlafam lengkaina” :- Engtik lai atangin nge Saihnuna hla nia ngaih thin te hi Damhauha hla anga sawi rik a lo nih tak, tih hi chhui chian a har hle a. Farkawn leh Sazep lam mi hlui te hriat dan chuan 1960 vel atanga lo richhuak niin an hria. Hei hi Saihnuna boral hnu kum 10 (sawm) vel tihna a ni.
Damhauhva’n he hla a phuah dan mi rinawm tak takte hnen a sawi, Pu B.Lalthangliana’n Patea leh Damhauha hnuhma 2005 lehkhabu a a lakkhawmte hi han zirchiang ila :
Hrangthiauva, Damhauhva’n a phuah tirha a zirpui, ahnungzui bertu inti in Thangthuama hnena ziaka a hrilh dan, “He hla hi Khawbungah Damhauhva hova an zir thiam vek hnuin Saihnuna leh Thawmliana, Thekte lama Lal inkhawm haw lam in Khawbung ah an rawn fin ve a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, a siam rem ngai te siam rem in Leng-ah a hawn ta a” tiin (phek 128, Paragraph 3&4)
Kum 1964 a Damhauhva tawngka ngei hria ni a insawi C.Vulluaia sawi dan “ Damhauhva’n he hla hi a phuaha athluk te a siam fel vek hnu in Saihnuna hnenah(Leng-ah)a tlanpui a, Saihnuna chuan tha a ti hle a, kel in a ai ta a” tiin.
Zohmangaiha, IRS hnena 11.Aug.1966 Damhauhva sawi dan “ Fiara tui hla hi a thianpa, Leng Lal, Saihnuna chuan a lo hriatin a duh em em mai a, hei chu ka hla chiah a nih hi tiin Damhauhva phalna in vawkin a ai ta a ni”. a hmun a sawi lo.
C.Lalhmuaka, Khawbung H/S Hdm. hnena a sawi dan :- He hla a phuah hnu hian Biate Lal conference ah Khawbung Lal, Rochhuma hnungzuiin a kal ve a, he hla hi Biate Nuthlawi ho a zirtir a, an zir thiam vek hnu in Saihnuna chu a lo tel ve a, tha a ti hle a, Leng-ah hruai pheia vawk a ai angin.
Brig. Sapliana hnenah he hla ‘Fiara tui’ hi Saihnuna hian Sial a lei dil angin a sawi bawk.
Damhauhva tawngka ngei hretu mi 5 (panga) te thusawi atanga thil mak tak lo lang ta te chu :-
Hrangthiauva hnena Damhauhva sawi dan chuan an zir laiin Saihnuna’n ava fin ve na hmun chu Khawbungah anih laiin C.Lalhmuaka hnena asawi dan chuan Biate ah a ni thung.
Hrangthiauva hnenah he hla hi Saihnuna’n Khawbung atanga Leng khuaa ahawn laiin C.Vulluaia hnena a sawi dan erawh chuan a mah Damhauhva’n a phuah zawh veleh Saihnuna hnenah (Leng-ah) a tlan pui thung.
C.Lalhmuaka hnenah Biate atanga hawn phei a vawka ai anga a sawi laiin C.Vulluaia hnenah amah in Saihnuna hnena tlanpuia kel a ai angin a sawi thung.
Zohmangaiha hnenah vawk a ai ang a a in sawi laiin C.Vulluaia hnenah Kel a ai ang in a insawi thung.
Fiara tui hla hi Saihnuna, leng Lal hian kum 1937 ah Khawchhak lamah Welfare Commitee hmanga an kal tuma a phuah a ni a. Saihnuna hian Fiara tui hi, tui tui tak leh hmingthanga tak, mizote rilru a hmun luah thuk tak a nih zia te, India sipai atang mizo tlangvalte pawhin hmun hla tak atang pawhin Fiara tui hming chhal in vairam tui te chu in thin in an lo inbual bawk thin a ni tih te chu hre reng in, heti taka tui hmingthang, Fiara tui hmun ngeia a han thlen chuan a tui chu a kut ngei a suak a, han thlah leh in
“Luang ang che aw, damte’n luang del del la...’
“Thlangkawrvai reng dai kawmah...Hmingtha hluan thang”
tiin a thunawn ahan phuah hmasa a, chutah hla thu dang han dap in, Rihdil, Lurh leh Tan tlang te chu a suangtuahna huang khata dahin ‘khi’ emaw ‘saw’ emaw hmang lovin ‘Hi’ hmangin “Rihlipui hi thlafam lengkaina - Nang Fiara tui .......” a han ti ta a ni.Saihnunan ‘Rihlipui hi thlafam leng kaina’ tia a hman chhan pawh hi hetiang hi a ni. Welfare Committee hmang tura Farkawna an kal tum hian Rihdil an tlawh hmasa a. Rihdil chu ropui an ti hle a, chumi hnuah Fiara tui hmun an han thleng a, Fiara tui, tui ti chip chep, thal lai chuan a kang chat mai awm mange tih hial tur a luite ni si in dil lian tak Rihdil hmingthan lama a khum zia te chu mak a ti hle a. Rihdil,dil lian leh ropui tak mitthi kalkawng tih maia pipu te suangtuahna leh Fiara tui luite tak te ni si in Zofate thinlunga hmun a luahthuk dan te chu khaikhin in “Rihlipui hi thlafam leng kaina, Nang Fiara tui chhim leh hmar thlang, sakhming tlangsel chu a han ti ta a ni. Hei hi Saihnuna sawidan a ni a . Hetianga a sawi lai ngei hmu a hre tu Upa Kawlkhuma f/o Dr, K. Lalbiakzuala (BZA) chu E. Lungdar thusawi hi Video a kawl a ni. Hetainga hla chang khatna leh a thunawn te a han phuah hnu hian tun hma lama a thuihruai te nena an zin ho thin lai a he tui an lo in thin te hre chhuak in,
“Suihlungrual dawn hnu min ngaih tir,
Hmana nunhlui chul hnu kha.”
a han ti a. Hetah hi chuan Lurh leh tan tlang vela lunglenna satliah ni lovin Fiara tui hian hmun pawimawh tak a chang tlat a ni.
Saihnuna hi Lal chengvawng tak ani a. Hla a phuah dan leh a phuah chhan te fel tak achhinchhiahin ziakin a dah hlawm a. Hla phuah chhan mai nilovin thil chi hrang hrang record pawh fel taka neiin register No. thum lai a ziak khat vek a ni.Mi sawi dan emaw mi sawi chhawn dan emaw nilovin amah ngeiin hla hrang hrang a phuah te zingah Fiara tui hla a phuah dan pawh fel leh chiang takin ama ziak ngei chu hmuh tur a awm. He hla lo pian dan chu ahma lama kan sawi tawh te kha duhtawk mai ila. Ama ziak tifiah zual turin a hretute thusawi tlemte han tarlang ve ila. Unau thawnthu sawi pawh a danglam thin an tih angin Saihnuna phuah anih dan leh an zir dan sawitute sawi dan pawh inang chiah lo mah mahse zai khata luang turin ngaihruat harsa erawh a awm lo.
Kapkungi, Rev. Thansiama farnu chuan a nulat laia Farkawna an awm lai ngeiin Saihnuna’n, “ Kungi, hla thar ka nei e, zaninah kan thleninah i zir ho ang u hmiang” ti a asawm thu leh amaherawh chu a pain hmeichhia zana chhuah a phalloh thu te, hetia a pain chhuah a phallo chung pawha anmahni in a an zir chilh tak thu pawh a sawi. ( Fiara tui leh zofate nunkawng.by-Lalzuia Colney P-30)
Hemi nemnghet tur hian Pu Chhawnluaia (Pu Zadawla unaupa) chuan Farkawn zaithiam Kapkungi chanchin a ziakna lehkhabuah kum 1937 kumah Farkawna Lal ho an inhmuh khawm thu leh an thlen in chenin a tar lang a. Saihnuna’n he hla a phuah dan leh an thlen in Pu Zothanga hla phuah thiam (F/o Rev ZT. Sangkhuma pa) te ina Kapkungi te nena he hla an zir ho dan a ziak bawk. Tin hetia zana hla an zir ho hnu pawhin a tukah nilengin Kapkungi te in a an zir chilh thu a ziak bawk. Zaithiam Kapkungi chanchin -By Chhawnluaia phek 6&7 na.
“Mizo Jim Corbett” ti hiala miten an sawi thin Mualcheng Lal Saihnuna Sailo chuan he hla chungchangah hetiang hian thu a ziak.

Saihnuna Sailo hi 5th December 1982 khan a boral a. September 5th 1937chawlhni tia Saihnuna Sailo in a ziak pawh hi Calender table hmanga chhut pawhin a dik chiah a ni.
Saihnuna sailo in “a hla phuah chu kan zir leh ta a”  a tih chhan hi a hma ni chiah 4.9.1937 zanah Muallungah Thawmliana te nen an lo zir ho tawh vang a ni tih Saihnuna sailo thuziakah a lan bakah Pu Chalthuama (L) Muallung khua pawhin a hriatchian thu Pu. C Liantluanga hnenah a sawi bawk.
Vaphai Lal, Pu Lalrokhama chu hetih lai hian Lal niin naupangte a la nia, Saihnuna hla phuah chungchangah sawi tur a hre tam lo hle na a, a la hriat chhun erawh chu , “Saihnuna hi chu a mak mange heng laiah te hla tha tak arawn phuah reng mai a” tih hi a ni.Chu hla chu ‘Rilhlipui hi thlafam leng kaina’ tih’hla hi a ni Hei hi hetih laia titi lar tak anih thu Pu V.L. Hmangaiha, leng khua hnenah 27th November 2005 Sunday zing khan a sawi. Pu Khama hi tunah a la dam nghe nghe a ni.
4. Thalfavang kawl eng leh turnipui : He hla hi Damhauhva phuah tia ziak hmasa ber chu R.Sangthuama a ni. Ani hian 11.1.1965 khan nilengin a chenna inah a kawm. (Patea leh Damhauhva hnuhma page 132) Pu R.Sangthuama thuziak he lehkhabu a tarlan kan hmuh angin Pu Damhauhva hian he hla a phuah dan mi 2 hnenah hrilhin hla thu hrilhfiah ngai te pawh a hrilhfiah bawk.
Pu R.Sangthuama hnena a sawi dan “Lurh zo khi romei hian a bawm chiai reng a,” chuvangin “chatuan romei”ka ti a ni, Hei hi “chatuan romei” a tih awmzia a zawhna chhanna a ni.
Pu Lalhmuaka hnena a sawi dan - “Sa kawng tumah sawn Lal ropui Lallula huna feh kal duah duah ka mitthla in ka hmu a, Nula thingphur tlangvalin an chhawm a, hlim em em a an kal ho ka hmu bawk a, chungte chuan romei hi an hmu a, chu romei chu tun thleng hian kan la hmu zel a, a la zam zel bawk a, chuvangin “chatuan romei” ka vuah a ni” tiin.
                                                        Tuahpui vau a zem/ze/thinlai..........
Pu R.Sangthuama hnena a sawi dan - “Kan kawmthlang kawihthuang lui kam vela Rizap ngaw, Fartuah, vau leh tlaizawng par te nen khuan kan cheng za a, kan hmuh phak mai dai bulah mawi takin an par a, chengza, awmzaah ka in ngai a, chuvangin “Tuahpui vau kan zem thinlai a zing riai e“ tiin ka phuah a ni” tiin.
Lalhmuaka hnenah thung chuan he khawvela awm lo, chhawkhlei leh pangpar mawi bik, mita hmuh theih ang pangpar nilo te awmna khawvel a cheng angin a insawi thung.
Pi Hranmawii Damhauhva te thenawm nu chuan Damhauhva hla ngei a nih a hriat chian thu a sawi ve bawk.
Engpawhnise - Pu Damhauha’n he hla a phuah dan mi 2 hnena a sawi te hi han khaikhin ta ila-
Pu R.Sangthuama hnena a sawi ‘Chatuan romei’ chu lurh zo bawmtu a ni.
Pu Hmuaka hnena a sawi romei chu sa kawng tum, Lallula hunlaia nula tlangval feh kal thin ten an hmuh thin romei a ni.
Sangthuama hnena a sawi - Tuahpui vau zem tu chu an In atanga hmuh phak pangpar te anih laiin, Pu Hmuaka hnena a sawi pangpar chu khawvel dang a pangpar, lei pangpar ang ni lo a ni thung.
Hla phuahtu chanchin mi hrang hrang in inang lo deuh pawhin lo sawi ta se, hriat dan leh hmuh dan te a in an loh thin avangin a la hriatthiam awm deuh. Hla phuahtu berin mite hnena a hlanchhawn dan a danglam zel si chuan a dik ber hriatthiam a har hle dawn a ni, helam chu duhtawk ila.
He hla hi Saihnuna hlabu No.58 na ah dah a ni a. A phuah chhan a ziak bul tanna ah “Favang nite a lo in herchhuak leh a, rengchal te an lo kiu va, Romei zam tan leh ta te ka hmu a ka lung a leng em em a...........” tiin thui deuhin a chhunzawm zel a.
A hla bula ‘Favang’ a hmang leh a phuahchhan bul tanna atana ‘Favang’ a han hmang hian he hla hi Favang laia phuah a ni tih a chiang khawp mai.
He hla Saihnuna’n a phuahdan ama ziak baka sawichiang thei awm chu Upa Kawlkhuma E.Lungdar a mi a ni. (Pu Kawla thusawi hi video thlalak in vawn tlat a ni) A sawidan tlangpui -
Kum 1937 favang laiin Lailen tlangval Lianzika a bova. He mi bo hi a unaupa Dokhawnga Leng ram (Arsi mual) a buhsenga ram riak hnenah a kal an ring a, a zawng turin Lungdar tlangval 10 lai Leng lam panin an inbuatsaih a. Hetia an kal dawn hian Lungdar Lalpa chuan Leng Lal hnenah in report turin thurawn a pe a. An Lalpa thu ang ngei chuan an kal a, Leng Lal Saihnuna hnen an va thleng a. Hetih lai tak hi Leng Lal hian “Thalfavang kawl eng” tih hla a siam lai a lo ni a, amah a lo khat liam bawk nen, mibo zawng an nihna lam lo ngaihsak aiin a hla phuah chanchin ngawt mai a lo sawipui a. A thluk a siam zo vek tawh a, a han sa chhin a, an ni pawh chu zaipui a han tum hram a, mahse mibo zawng an nih avanga hla lam an ngaihsak hman loh thu an hrilh a. “Lalchuanga’n a Solfa-in han dah se ka rawn thawn dawn che nia” tiin an chhuahsan tak thu a sawi. An inkawmna thu hi ziah sen a ni lo.
Biate khua Laipuia fa thi te sunna hla an siamtir tumin hemi atana hla a lo siamsak “A ngui ruai e” tih hla an hawn rualin Saihnuna hla thar “Thal Favang kawl eng” tih hla Leng khua atanga an hawn phei thu Pu Hranga Biate khua chuan Pu C.Liantluanga hnenah a sawi. - Vanglaini ni 20 August 2011 Page-4
5. Ni leh thla leh Arsi
He hla hi Saihnuna hla bu No. 29-naah a awm. he hla phuah chhan he hla bu phek 96-naa inziak dan tlangpui :-
Kum 1936 September thlaah Pastor Bial khawmpui Leng khuaah a awm a, Bial chhung hmun hrang hrang atanga Palai lokal khawm turte Pathian faka hlim taka an awmho ni 2 ni 3 hnu leka an inthen darh leh turte chu Saihnuna hian a lo urlawk nasa hle a, “Kristian kan lo insuihkhawm hi van lal tihdan a ni” tihte ngaihtuah chungin he hla hi a siam a ni. He hla Saihnuna phuah a ni tih hrechiangtu, Pi Zakungi kum 78 mi, Lungkawlh khawchhuak 1953 - 1961 thlenga Sazepa awm, Sazepa an awm laia Damhauhva thlen In ber thinin a sawi dan. “Lungkawlhah naupangkum 12 mi lek ka nih laiin Lungkawlh nula ho, Lalthiangi, Chhunzovi, Saithangi leh mi dang (Hming hriat tawh loh) ten he hla hi
an zira, an zinga mi Pi Lalthiangi chuan, ‘Kan tlang ram thingrihnim lerah lelte a kiu ve” an tih zawh ve leh “ruai ruai mai” a lo ti a. an nui ta vek mai a, an zai hlei thei ta lova, hun rei tak he hla an sak apianga ‘Ruai ruai mai’ tih ching an awm phah tak thu a sawi. Tichuan kum 1959 Mautam kumah Damhauhva chu Sazepah zinin Pi Zakungi te Inah a thleng a, chhuata bawkkhupa mu chungin a ti ti thin a, hla phuah chungchangte a sawi tui thin hle a. Hetia a ti tinaah hian ‘Ni leh thla leh arsi” tih hla a phuah anih thu a sawi ri ta hlauh mai a, chu hla phuahtu chu Pi Zakungi hian a lo hrechiang hle si a, “He hla hi Saihnuna’n Leng khuain Inkhawmpui an thleng tur a lo urlawk nana a phuah a lawm” tiin a lo chhang ta khauh mai a, ti ti dangah a kaisan daih thu ni 27.8.2011 zing khan Serchhip Hmar Venga an chenna Inah min hrilh. A chiang hleah ka ngai.
6. Kan sawmfang a eng siau ve
He hla hi Saihnuna hlabu 68-naah dah a ni. He hla a phuah chhan hi tarlan a nilo nain Leng khaw mi pitar putar ten he hla a phuah chhan hi an lo hre hle mai. Lal upa Thangzuala te lovah buh sengin an feh a, Dil tlang liam Leisen kawn KM khat vel leka hla a ni a, heta buh senga an feh tum hian thlam kaiten atanga an lo leh hruih velte chu a han thlir a, he hla hi a phuah ta a ni tiin Pu VL.Hmangaiha Leng khua chuan a sawi.
He hla hi chang 3 thunawn nei lova phuah a ni a, a hla bua kan hmuh angin van lam ngaih hla leh lusunna lam hla ni lo hla ho deuh a siamah te hian chang 3 thunawn nei lo hi ‘Stanza form” ah a hmang thin niin a lang. Chang 3 thunawn nei lova a phuahte -
Nau awih hla,
Buh tuh hla
Buh seng hla
Thal favang kawl eng
Samdala
YLA hla
Thangthar nun
Indopui hnehna hla
Hetiang zawnga chhut pawhin Saihnuna kutchhuak a ang viau a ni.
7. Pathian ta a ni he in hi
He hla hi Saihnuna hlabu No 28-naah a awm. He hla a phuah chhan hetiang hian a ziak. “Salvation Army pawlin Zawlsei corp leh Sialhawk Corp Biakin lawmnan min siamtir a, thlalera Isarel te chanchin zawng zawng leh Josea fate chungchang Salomona Temple thlengin, Isua Krista thlengin ka han ngaihtuah a, Pathian hnena rilru tawngtaina leh thlarau thianghlim pawlna leh awmpuina tello chuan engmah a tha thei lo tih ngaihtuahnain he hla hi ka siam a ni”, tiin.
Salvation hotupa Thawmliana nen an inzui nasa bawka an innel hle ni tur a ni, Salvation pawl hla 3 lai a phuahsak bawk. He hla Saihnuna phuah ni ngeia hretu, Pu Biakliana kum 83 tuna Sialhawka awm mek, Pu Bela, Zawlsei khua Salvation Army hotupa fapa ni bawk chuan, thleirawlte an nih laia a pate leh Pu Saihnuna te hovin Zawlseia an sak ho thu a sawi. Ka pate nena an zirho lai pawh ka hmu phak ve a, Saihnuna phuah ngeiah ka ngai tiin ni 29.8.2011 khan a sawi.
A thih thu
1926 - 1948 thlenga hla phuahin a taksa lam bawrhsawmnain a lo tlak buak ta a, kum khuaa dai ngai tawh lo tur mizo hnam ro lusunte hnemna hla/ tahtirna hla siamtu chuan Ka nghakhlel e chu ram mawiah chuan aw kan la leng za ang a, tia a thlir ram nuam pan turin kum 1949 June ni 17 khan he lei tahna ram hi a lo chhuahsan ta a ni.
Thu laknate :
Leng lal Saihnuna hlabu
Autobiography of Saihnuna
An chullo by Darchuailova Renthlei
Patea leh Damhauhva hnuhman by B.Lalthangliana
Mizo Hla phuahtu leh kei by Brig Sapliana
Hla leh a lo pianna chanchin by Rev. Thansiama
Fiara tui leh zofate nun kawng by Lalzuia Colney
Zaithiam Kapkungi chanchin by Chhawnluaia

Mi ka biak rawnte :
Pu VL.Hmangaiha, Leng
Pu C.Manvela, Champhai Kahrawt
Pu Biakliana, Sialhawk
Pu C.Liantluanga, Aizawl
Pi Zakungi, Serchhip Hmar Veng 
Pu Sanghnuna Hlawndo, Aizawl.

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post