LENG LAL SAIHNUNA CHANCHIN

- Samuel Saithuamliana

Mizoram khua ah hian thildanga ropuina leh hmingthanna nei lem lo, a chhunga cheng mi pakhat emaw avanga khaw lar em em hi a awm nual mai. Khawbung khaw larna ber chu hla phuah thiam Patea te, Damhauhva te tuallenna thin a nih vang a ni a, Sialsuk khaw hming kan hriat rualin hla phuah thiam, ‘Awmhar Champion’ Laltanpuia te, Romani te kan rilruah a lang nghal a, Maubuang khaw hmingthanna chu Awithangpa, chutiang bawk a thil hming pahnih inkawp rem em em mai chu Leng khua leh Saihnuna Fanai, tuna a chanchin kan zir tur hi a ni a, Leng khua kan sawi rualin rilruah hla phuah thiam Saihnuna kan hre nghal a, Saihnuna hming kan lam rualin Leng khua a lo lang mai bawk awm e. Zoram khawvela Saihnuna a lar zawh poh leh Leng khuain hmingthatna a chang zel dawn a ni.


Hetih lai hian mi tlemtein an hriat pawlh fo thin chu Tuichangralah hian Saihnuna pahnih an awm a, Lal ve ve an ni a, pakhat Mualcheng Lal Saihnuna Sailo a ni a, tuna kan sawi zawk hi chu Leng khaw Lal, Saihnuna Fanai hnam a ni. Mualcheng Lal hi mite hriat dan ber chu sakei a kah theih em avangin ‘Sakeikapa’ an ti thin a, Leng Lal Saihnuna erawh chu lusun khawharte tana hla tha tak tak a siam thin avangin ‘Lal lunglenga’ tiin an sawi fo thin, hla an phuah ve ve a, Mualcheng Lal Saihnuna hlate erawh hi chu a lar hran lo hle, a hla lar deuh ber chu ‘Thlan thim ka hlau lo’ tih hi a ni. Inthian tha tak an ni a, Leng Lal Saihnuna fapa Lalchuanga nupui leh Mualcheng Lal Saihnuna Sailo nupuite hi unau pianghmun an ni nghe nghe.
Saihnuna Fanai hi kum 1896 khan Thiak khuaah a piang a, A pa chu Pazika a ni a, in 400 vel lai neia Khawhri-ah a unaute Zakapa leh Zaduna te nen an lal laiin vailian hmasa kum 1872 khan Mizote’n ‘Marliana’ an tih leh a hote chuan an khua chu an hal sak a, an tih darhsak vek avangin Pazika chuan hmarlam Lal, Liankhama belin a khua leh tui in 60 vel nen Thiak ah awmhmun an khuar ta a, Thiaka an awm lai hian Saihnuna, tuna a chanchin kan sawi tur hi a piang a ni. Pazika chuan khua an nei pung dawn chauh a, in 70 vel an nei hman tihin a unaute - Zaduna leh zakapate bawk bel turin Khuangthing ah an kai leh a, in 500 vel zet neiin an inbengbel dawn chauh a, kum 1874 a vailian hnuhnung zawk khan an khua chu an sawisa leh vak mai a. Kum 2 emaw chauh an awm hman a, Leng khuaah kum 1898 khan an kai leh a. Mizote’n ‘Tlang sem sap’ an tih (Tarmita an tih bawk) Major Shakespear-a chuan Pazika chu Leng khuaa Lal turin a ruat ta a, Pazika hnenah hian Tarmita hian Leng khua a pek hma hian Champhai zawl khi pek a tum zet a, Mahse Pazika chuan ‘Ka pu, he mi phaizawl mai mai ah engnge ka ei ang?’ a ti a, Tarmita chu a nui a, ‘I duh loh chuan ram dang ka pe ang che’ a ti a, Leng ram hi a pe ta a ni. Saihnuna pawh a pa, Pazika lalna hnuaiah Leng khuaa seilianin a thih thlenga a awmna hmun a ni ta a ni.
Saihnuna hian Sikul awm mumal lovah lehkha a zir a, kum 1909 khan Vanlaiphai a Daktor hnen ah Saptawng leh vaitawng zirin kumkhat a awm a, ‘Hindi leh Gorkhali tawng chu in ang rengin ka thiam’ tiin a note bu ah a ziak nghe nghe a ni1. Kum 1912-ah chuan Vanlaiphaiah bawk awmin sikul a lut leh a, hetah hian Law’r(Lower Primary) a zova, a chhunzawm ta lo a ni. Amah hi 5’4” vela sang, ngo lam deuh, pate sa tha leh chak tak mai a ni a, a incheina tam ber chu kamis var leh kawrchung hain, puan a veng a, thi-hna a awrh thin. Inbuan pawh a thei hle. Tumkhat pawh a nu hovin Sateek ah an zin a, tlangval hovin zawlbukah an lo buan a, ani, Saihnuna chuan a bin zel mai a, amah ngeiin, ‘buan hrehawm min ti hle mai’ a ti2. Lungdenah phei chuan Kum 1916-1925 inkar thleng khan Mizoramah a aia deng thui an awmlo an ti thin a, mi hriat hlawh hat khawpa lungden thui a ni thin awm e. hei hi Saihnuna lungdeng lai hmutu Pu H.Dothuama chuan, ‘A dik ang, a upat hnua a deng kan hmuh pawhin a den thiamzia kha a hriat mai’ a ti3.
December ni 26, 1915-ah Lalzami, Khawhri Lal fanu nen an innei a, a kum leh April, 1916-ah a indang nghal a, fa 7 an nei a, a fapa hmingkoh Lalchuanga chu kum 1949-a a pa, Saihnuna a thih khan a aiawhin Leng khaw Lal a ni zui ta nghe nghe a. A ni pawh hi a pa ang thova zai ngaina, solfa thiam tak a ni. Mistiri hna lamte a thiam a, lehkha thiam hmasa niin zirtirtu hnate thawk tawh a ni. A Lal lai hian Zoramah politics lian zelin kum 1954-a Lal ban zingah khan a tel a, kum 1986 ah kum 71 mi niin a thi ve ta a ni.
Kum 1941, July thla atangin a in sawisel tan a, a awm nuamlo reng mai chu a mangang ru viau thin a, Daktorte a rawn pawhin a chaklo tial tial mai a, Kum 1947 April thla ah chuan Aizawl-ah inentirin a kal a, a tul chuan Shillong thleng-a kal turin a inbuatsaih a. A Daktor rawn te chuan thawhah (Ashma) a vei tih an lo hrilh a, Shillong lam pawh pan ta lem lo chuan an khua ah a haw leh a, heta tang phei hi chuan a pawnchhuak peih ta meuh lova, zawi zawi-a zual lam pan zelin June ni 17, 1949-ah amah Saihnuna’n:-
‘Aw, chu hmunah chuan lawma zaiin,
Lal lenna Zion, I tlang thianghlimah
Kan la leng ang chu hmun ah chuan,
A bang tawh anga lungngaihnate’ a tihna hmun ah chuan min kalsan ta a ni.
Saihnuna, Leng Lal: Kum 1927-ah a pa Pazika a thi a, A pa aiawh turin khatih laia Mizoram Bawrhsap N.E.Perry chuan Leng khuaa Lal turin a ruat nghal a, kum 22 chhung Leng khua a awp hnuin June ni 17, 1949 a kum 54 mi ni a a thih thlengin Lal a ni.
Lal fing leh zaidam tak, a khua leh tuite ngaihsak em em, rorel thiama sawi thin a ni a. Khatih hunlaia Mizoram Bawrhsap N.E Perry khan Lalho inkhawmpui ah thu sawi pahin zawhna a zawt a, ‘In khua leh khawdangin thubuai nei ula engtin nge in rem ang’ tiin a zawt hlawm a, Lal thenkhat chuan, ‘dik zawk zawkin thiam an chang mai ang,’ tia an chhan laiin Saihnuna ve thung chuan, ‘Dik ve ve ah chuan ka khuate chu thiam ka chan tir ang,’ tiin a chhang a, Bawrhsap chuan fing a ti hle mai a, chawimawi nan Ulhbun Laiphir a pe ta a. Heng bakah hian Bawrhsap hnen atangin Lal fing leh fel chawimawina thuchei (Certificate) 13 lai a dawng bawk a ni.
Lal fing tak a nih avangin khaw thenawm Lalte pawhin thubuai hlabuai ah thu rem turin an ruai fo thin. Thubuai hrang hrang rem tur hian Biate ah te, Zawlsei ah te, Lungdar ah phei chuan tum thum ngawt a kal nghe nghe a, Sial inchuha khua leh khua in- tibuai, Lungdar leh Biate te pawhin a thuremna chu lungawi takin an pawm ve mai a ni.
Saihnuna chu Vanlaiphai biala Lalho zingah chuan a lar pawl a ni thin a, Circle No.VII Red Cross President hmasaber a ni a, khawtin-ah Welfare Committtee te dinin a zin kual reng thin. Kum 1947-ah Advisory Council Member atan Vanlaiphai bial Lalho aiawhtu atan thlan a ni nghe nghe. Vanlaiphai biala Lal tha leh fing a ziahnaah pawh chapo lo takin, ‘Kei pawh mite chuan min fak der ve thin’ a ti4.
A khua leh tuiten Amah an hriat dan ber chu hlaphuah thiam a nihna leh zaidam leh ngilnei a ni tih hi a ni. khawlaiah leh mi inah a leng tam lo hle mai a, zahawm takin a a awm thiam a, chutihlaiin a khua leh tuiten an harsatna leh manganna a hnenah an thlen ngam khawpin an nel lawi si a ni.Khaw thenawmte nena inngeih tlang taka awm hi a duh ber a ni a, in ngeihlo taka awm ai chuan a tlawm zawka tan mai pawh a hnial lo. Zep nak emaw khaw inthenawmte karah chuan innghirnghona a awm ve fova, a bik takin Sailulak nen phei chuan eng emaw hlekah an boruak a sang nghal thuai mai thin. Tum khat pawh Mualcheng atangin Sailulak-a dah tur mitthi an awm ta, a khaw tlangvalte thawm atangin boruak a sang dawn tih a hriat avangin a upate a kokhawm a,‘Sailulak nen hian in tichhe thei kan ni lo, chuvangin hma kan hruai ang a, ramri thlen hunah tha takin kan pe tur a ni’ a ti a, tichuan ramriah chuan, ‘Sailulak ho kha nangni leh keini intichhe thei kan ni lo, mipui kan hnawt haw vek ang a, ruang chu in la dawn nia’ a ti ta a. Tumah in tibuai lovin, thatakin an in pe ta a ni. Heng hunlai hi mizawn inchuhin khua leh khuate an inbei vak thin a, a zawn tuten ramri pela zawn kha ropuinaah an ngai a. A lo la tuten ramri-ah chuan lo lak ngei an tum thin bawk a, an in nawr chiam mai thin a ni.5. A fapa hming koh Lalchuanga pawhin a khaw thenawm, Lungdar Lal Thangburha fanu, Chalngengi a neihtir nghe nghe ani.
Kangmei leh ramkang ilovah a ramchhung a vil ngunin a veng peih em em mai a. Ram kang awm se, a hmu hmasaah a tang thei zel a, “Zanlai pawh nise kang thelh turte hian kan inau khawm a, kan kal dawr dawr mai thin a, ‘kan Lalpa hian engtin nge a lo hmuh hman bik le’ tiin kan in zawt fo thin a ni,” tiin kang thelhnaa kal ve fo, Pu H.Dothuama chuan a sawi a. ‘A lal chhung khan Leng khuain kangmei leh ramkang nasa kan tuar awm ka hre lo’ a ti nghe nghe a ni6. Hei pawh hi a dik hmel hle a ni. Leng khaw chanchin ziaknaah chuan kangmei an tuarna chu Saihnuna thih hnu, April ni 3, kum 1951, leh kum 1964 kumtir lam kha a ni7.
Thenrual pawl a thiamin mi ngainat a hlawh hle mai a, mirethei leh chanhaite a hmangaih a, khawhar lusunte a ngaihsakin a kan peih em em mai a, Pathian thute zirtirin a tawngtaisak fo thin. Khawdang atang pawhin an pem luh phah fo bawk a ni. A khua leh tuite a ngaihtuah em em a, an tahnaah a tahpui a, an lawmnaah a lawmpui thiam thin a, a khuate natna leh tawrhna chu a mahah inbelin a tuar ve thin. Hla a phuah tam ber pawh hi a khua leh tuite manganna au rawl a ni kan ti thei ang. A hlaphuah hmun nga-a then-a hmun li hi midangte tana a phuah a nih miau avangin.
A khua leh tuite a ngaihsak em avangin a khua leh tuite pawhin Leng khua chu nuam an ti a, khawdang an ngai bik lo hle, khaw inngeih leh lungrual tak an ni a, hei hi Saihnuna hun laia hla phuah ve thin Pu Tawnliana hla ah pawh hian a lang chiang hle a ni. kum 1940 vela phuah Leng khaw nulaho a phuahna a ni a, Zoram pum huap khawpin lar lo mah se, a hunlai chuan khaw thenawm thlenga lar ve hat tham a ni. Chu hla ah chuan:-
"Leng khaw lanu sakhming nemte hi,
Zaiin kan chawi ang Leng rual hian;
An sakhming thanna lam kawng zawng theuhvin
Zaiin kan han sa chhuak ang e’  tiin hetih hunlaia Leng khaw nulaho chu an hmingthatna theuh a phuah chhuak nghe nghe a ni.
Saihnuna leh Kristianna: Kum 1915 March thla ah khawsikpuiin a damlo vak mai a. Hemi tuma a damlo hi a na hle mai a, tawng chhuak theilo leh thil hming pawh engmah hre lo khawpin a na a. Hetianga a awm lai hian mumang mak tak a nei ta a. A mumangah chuan Vanramah a lo kal a. Chu hmuna awm te chuan, ‘Heta awm tur chu ni la i ropui turzia chu’ tia hrilhin Van mipui tam takte pawh chu a hnuaia awm tur an nih thu an lo hrilh a. Ropui a ti em em mai a, chumi zawhah chuan mitthi khuaah a lo awm leh ta a, a pain a nu u a neih laia hlamzuiha thi tate leh a nau chhiat-te chu puitling an lo ni vek tawh a. Chung mite chuan an lo duat em em mai a, chu hmuna a awm lai chuan mitthi khua ti hrehawm-tu tur thil rapthlak tak lo thleng tur a awm ta a, chu chu van tawtawrawt ri a ni. Chu van tawtawrawt ri atanga thil rapthlak tak lo thleng tur avang chuan mitthi khua a mite chu an lungngaiin an buai em em mai a. Hetianga a awmlai hian Mizo thawnthua ‘Hringlang tlang’an tihah chuan a lo awm leh ta a, Hringlang tlang atang chuan an khua chu a hmu thei a. A pain amah chauha huana hna a thawk laite chu a hmu a, chu veleh a tap ta vak mai a, heta tang hian harh chhuakin a rawn tawng thei leh ta a, mahse, a harh chhuak leh pawh chuan thil hming pawh a hre thei ta reng reng lo mai a. Tawng nachang pawh hre lovin, ngawi rengin mi ningkhawng a thlir reng thin. A thil mamawh laksak tura a chhungte a tirh pawhin hming nilo pui pui a sawi thin. Samkhuih a duh pawhin “ui kha min han lak teh u’ a ti a, ‘eng atan nge i tih a’ an tihin, ‘sam khuih nan lo eng atan nge ka hman ang” a han ti a. A chhungte chuan a mamawh tak chu an hre thin a ni9.
Zawi zawia a that chhuah leh hnu pawhin a mumanga a thil hmuh khan a rilru a kap reng mai a, an khuaah lah Pathian thuawih an la awm der mai si lo. Heng hunlai hian an khaw thenawm Sailulak-ah Pathian thuawih in 20 vel an awm tawh a, chung ho chu an khua a awm thei lovin pem darh an tum tih thawm a hre ta a, chung pem darh tum te chu Leng khuaa pem tur leh Leng khaw buh chhun ring ve turin a va sawm ta a, heng mite hian Saihnuna sawmna chu pawmin kum 1921-ah Leng khuaah chuan an pem ta a. Chuta tang chuan leng khuaah Pathian thuawih an awm tan ta a, Saihnuna pawh chu July ni 5, 1921 khan Kristian-ah inpein Pathian thuawih a lo ni ve ta a ni. Hemi kum vek hian Biak in a ding nghal a. Biak in a din rualin khuang ben ran leh khurh hlimna an chang nghal a. Saihnuna pawh a chang nasa pawl a ni ve nghe nghe. He harhna hian nasa takin Leng khua a tuam chhuak nghal a, Leng khuaa awm zawng zawng te chu Kristian-ah an lo inpe ta a ni.Leng khuaa Kristianna lo intanna leh an pun zelna atana Pathian hmanraw pawimawh takte zing ami ani kan ti thei ang. Heng hunlai hian Pastor bial khat hi a zau thei em em mai a, an bialtu Pastor Vanchhunga hi Champhai-ah thuin, Tuichangral, Champhai lamliana phel chhim lam, Lunglei leh Burma ri thleng a bial a.10 Ringtute lo pung zel pawhin Baptisma an chang zung zung thei thin lova, amah Saihnuna pawh hian kum 1924 ah Bialtu Pastor, Vanchhunga kut atang hian baptisma changin kohhran dan zawh kim a ni thei chauh a ni. Mizo Lalho zinga Kristian hmasa pawl a ni a, khawdang a Ringtu, tihduhdah tuartuten an belh ber a ni a, a khuaah an pem lut fo a ni.
Kum 1925 vel khan Pathian thu hril chakna a nei tan a, Zirtirtu Khuanga nen tirhkoh hna dil turin Aizawl ah Zosaphluia hnenah an kal a, amaherawh chu zir tur an lo thlan fel tawh avang leh a pa a upa tawh si a, a pa thih huna a aia Lal tur a ni bawk nen tirhkoh hna chu thawk thei ah a in ngai ta lova. Engemaw kawng tala Pathian rawngbawl dan a ngaihtuah ta a, Beram pahnih, sial pahnih, bawngchal pakhat leh vawkpa sum sarih talhin khawtlang leh hmun hrang hranga thenrualte sawmin Pathian a chawimawi ta a. An zai a, an hlim em em mai a, Pathian faka hlim taka zaiho chu nuam a ti em em a, heta tang hian hlaphuah chakna pawh a nei tan a ni.
Pathian thusawi hi nuam a ti em em a, Amahin, ‘kum 50 ka nih hma a ka zinna apiangah zai tlaivar ka huam zel angin kum 50 hnu lamah hi chuan heng ka duhzawng, Lalpa thusawi ho naah hi chuan tlaivar ka huam zel a ni’ a tih angin Pathian thua inpawlho a peih em em mai a, thusawi pawh thiam tak a ni. Kohhranah akul ataiah ah tangin thuhril rawngbawlnate a chang thin a. A thusawi hun a thlen hi chuan inkhawm pawh an buk deuh thin. Thuthlungthar bu te, Zawlnei bute leh Isua lokal lehna thu te, Nebukanezara mumang thu te, rukru anga Lalpa lo kal tur thu te, dan bawhchhepa lo lan hun tur leh hna a thawh dan tur te, theipui kung tehkhin thu te, Armagedon leh Zentel nikin ni te, kum sang rorel te, van jerusalem thar thu te, Lalpan a mite a rawn hruai laia khawvela a hnutchhiahte awmdan tur te hi a sawi nasa thei hle a. Zawlneiten khawvel an thlir dan phei chu a lem nen a ziak thlap nghe nghe a ni. Hmun hrang hrangah thuhrilin a kal thin a,a sawi tam ber chu Isua lo kal lehna lam hi a ni. ‘A lo kal dawn, Lalpa a lo kal dawn..inpeih rawh u’ tih hi a sawi ngun khawp mai.11 ‘Ringlotute chu khawhar em em in tap leh lungngaiin he khawvel ah hian an awm ta a, Officer lian pui pui te pawh khan thingpui lum, chaw chhum leh thil engkim mai kha an tih a lo ngai ta a, tunhmaa dar chutiah thingpui min rawn pe rawh ti thin tute khan tih saktu an nei ta si lova, mi thianghlim lawr hunah chuan anmahnia an siam a ngai ta a...’ti tein a sawi thin12. a thusawi ah a cheng a, ngaihnawm ti takin an ngaithla thin a ni.
Khaw hrang hrangah inkhawmpui chi hrang hrang - Presbytery te, bial inkhawmpuiah te a kal nasa hle a, ‘Tuichangral chhak khuaah hi chuan kal lohna khua ka nei lo tih tur a ni e,’ a ti a. A zinna khuaten an enkawl danah a lawm thei em em a, a chhuang ve deuh nge - “Tun hnuah ka lo tar thih hnuah pawh khawtin, hmunhlui leh khaw hmun leh kawtchhuah zawng zawng te hi ka sulhnu vek a ni a, kan pa, kan pu sulhnu tih rawn hria ang che u” tiin a tu leh fate a chah nghe nghe a ni.
Pathian faka inpawlho te, Pathian thusawi te leh tawngtaite a taima hle a, Mizo Union an lo lian a, October ni 30, 1947 zana Mizo Union hovin ramhual zalen ti bo tura Lal leh upate an an khum a, kawngte an zawh khum lai pawhin amah phatsan duhlotu a upate nen Pathian hnenah an tawngtai thin a ni. A nun kawng engkimah ‘Pathian khawngaihna zarzovin a in hria a, a hun tawn a a hlimna leh lawmnate, hla phuah thiam a nih avanga mite ngainat leh duhsak a dawn zozaite, amah hmu chaka zoram chhim leh hmar, chhak leh thlanga a zinna a eitur tuihnai lo pe thin te zawng zawng pawh Pathian khawngaihna avang a ni tih a hria a, “Pathian khawngaihna zar ka zo te hi ziah sen rual a ni love” a ti nghe nghe a ni.
Saihnuna, Hlaphuah thiam: Saihnuna hi Lal hnathawk tha leh tangkai, a khua leh tuite tana inhmang nasa a nihna te, rorel thiam leh Lal fing a nih avanga British sawrkarin chawimawina thuchei (Certificate) 13 leh ulhbun laiphir a pek ai maha mizote thinlunga ri ring zawk leh tunthlenga Zoram khawvela Leng khua ti hming thatu a nihna chu a hla phuah thiamna hi a ni a. Khaw khat Lal mai ni thin kha a hlate avangin rampum hriat niin, lusun khawhar te, mi lungngaite Pa a ni ta a. Mizo tawng hmanna hmuna khawhar inah chuan a hlate hi sak hlawh berte zing ami leh sak tam ber a ni hial awm e.
Saihnuna hian Kristian a nih a, kohhran dan zawh kim a nih hnu chuan Pathian rawngbawl leh, thuhrila khua fanga kal chhuah a chak em em thin a. A maherawh chu a pa aia Lal mai tur a nih bawk avang leh a pa lah tar chaklo a nih tawh bawk si avangin Tirhkoh hnate chu dil mah se, atan kal chhuah a rem si lova. Mahni awmna khuaa zing zana Pathian thusawia au fo lah chu mawi chiahin a hre bawk si lova, Pathian thuhril dan tur chu a ngaituah reng mai a. Kohhran upate tanpuiin khawchhungah theihtawp chhuah dawn se, a tirah chuan ‘Kan Lal nge nge’ an ti ang a, an fak viau maithei a, a hnu lawk ah, ‘Kohhran hi lal thu hlir a ni’ tiin an sawi leh ang a, kohhran tibuaitu a ni mai ang tihte a hlau a. Engemaw ti tala Pathian tana tangkai ve a duh si a, hetiang hian a ngaihtuah ta a:-
Hla hi Sermon tha kimtawi a ni.
Hla hi lehkha thiamlo tan lehkha a ni.
Hla hi Kros thlirna entlang a ni.
Hla hi Vanram leihlawn a ni. tiin. 
Heti hian a ziak chhunzawm nghe nghe a‘chhim kil leh hmar kilah, Kohhranho inkhawmpuina, chhak leh thlangah Kohhranho Biak in tinah leh khawhar lusun hmunah lehkha chhiar thiamlote hnenah leh Kros kawng bote leh Kros la hmu fiah lote tan pawh entlangah leh chunglam vanram chanchin la ngaihtuah lo leh la hmu ve ngailo te tan leh rilru mitthla pawha van khawpui ngainatna chang hre lote, chaute tan pawh leilawn atan tiin Hla hi ka rilru lian ber a lo ni ta a. Chu chu Pathianin min hman a tumna ber a nih ringin zak lovin ka rilrua thil lo lang chu ka ziak a, hlain ka sa chhuak ngam ta a ni. Ka rilrua ka thil tum dan chu hetiang hi a lo ni a. khaw chhungah Kohhran hruaitu leh upate hmingchhiatna a awm lohna tura tanpui zel tumna leh Pathian fakna hla hi siam a lo ni ta a ni. 
Hetianga ngaihdan a siam tak hnu chuan kum 1926 atang khan hla a phuah tan a. A hla phuah hmasa lamah chuan a tum dan ang ngeiin, kraws lam hla te, rawngbawlna lam te, thlamuanna lam te a phuah ber a, hla phuah chu a lo timi em em mai a. Kar lovah miin hla phuah thiam tiin an hre darh ta thuai a. Khawhar lusun nu leh paten an lunglennate, an manganna te thlenin hla phuah sak turin an ngen thin a, khawhar lusun hnemna lam hlate a phuah ta zel a, a hnena lo kalte awmdan ang zelin hla a phuah ta a ni. Hla hi 100 vel a phuah nia hriat a ni a, Amahin kum 1946 tawp lamah khan, ‘Hla 92 chu siam tain ka in hria’ a ti a. Hemi hnu hian a phuah leh nual a, a thih hma kum 1948, october thla te pawh khan a la phuah bawk si a, kan sawi sual lutuk lo turah ngai ila. A hla phuah tam ber hi midangte tana a phuah a ni. Hmun hrang hrang atangin lusun khawharten an pan khawm thin a, a ina lenglo mikhual a nei deuh reng mai a ni. Kum 1946 thleng mai pawh khan mi 80 lai chuan hla siamah an tir hman a, ‘Hla siama min tirh hi hmun nga a thena hmun khat pawh ka siam thei lo a ni, avang chu thenkhat Lusei ram pawn lama awm te an ni a, inhriattir leh a harsat dawn thu avang tein a ni’ tiin a ziak nghe nghe.
Saihnuna hlate hi hlawm lian tak tak pathumah a then theih a:-
Kristian hla - Kros lam hla, rawngbawlna leh thlamuanna.
Khawhar hla - Lusun hla, hnemna leh kaihhruaina hla.
Khawvel lam hla - Lengzem, khawtlang lunglen leh hla lenglawng. tiin.
Heng hlawm hrang hrangte pawh hi hlawm te zawk tam taka thliar sin leh tham vek a ni. Sawi tawh angin hla a phuah chhan chu Pathian thu puandarh nan a ni a. A hnu zelah chuan a hun tawn mil leh a hnena lo kalte awmdan a zir zelin khawhar hla te, Lengzem te, hla lenglawng te hi a phuah ta zel a ni.
Saihnuna hian hla hi a phuah kim ngawt mai. Pathian hla te, khawhar lusun hnemna hla te, thawnthu hla(Ballad) te, khuarel(Nature) lam te, pipute nunphung(Culture) lam te leh ram hmangaihna hlate thlengin kan hmu a, Hla phuahtu mi pakhat ah chuan a phuah kim pawl tak a ni ngei ang. A hla phuah tam ber chu khawhar lusun hnemna lam a ni a. Khawhar lusun nu leh paten a hnenah tap zawih zawihin hla phuah sak turin an ngen thin a, a ni chuan anmahni anga in chanin hla a lo phuah sak ta thin a, ‘Khawhar lusunte Pa’ tia a hming phuah hial tlak a ni. A khua leh tuite mai ni lo, a Mizopui tana a hlutzia hi sawi thiam phak rual a ni lo. Khawhar hla hi a phuah thiam leh a lar hlawm em avangin khawvel lam hla a phuahte hi lar ve hle mah suh se, helama ah pawh a duai loh zia a tarlang chiang hle a ni. Mizo thawnthu lar tak tak pathum ngawt mai hla ah a siam a. Chhura thawnthua in awi tlei thin Mizote tan chuan ‘Chatuan Chhura’ hlaa Chhura mawngping khawzin chanchin te hi a ngaihnawm a, kan nu leh paten naupan laia min hrilh thin te kha kan ngaihtuah chhuak hial awm e. ‘Thlanrawkpa khuangchawi’ chanchin hrelo khawpa kan lo changkang ta a nih chuan in enlet kan mamawh tawh tih hriain inzir thar leh ila, chumi atan chuan Saihnuna ‘Thlanrawkpa khuangchawi’ hla atang hian kan Mizo thawnthu riral mai mai tur chu kan tuai thar leh thei ang. Hei mai a la ni lo, Samdala thawnthu pawh Saihnuna hian hla ah a lo siam thlap e. Hetiang taka Mizo Culture vawn nun duhna rilru a lo nei hi a fakawm hle a ni.
Mizo nunhlui ah chuan Rihdil hi a pawimawh hle a, mitthi zawng zawngte kalna kawng an ti thin, pipute ngaihdan chu chiang em em maiin:-
Thlafam an lenna Rih khaw dai ka han thlir a,
Mual an liam hnam tin suihlung lam herin.
Lenrual chun leh zua chawi lai ngaiin,
Luaithli nulin Rihsang an kai theilo. tiin. Heng atang hian Hringlang tlang te, Hawilopar te, Lungloh tui te pawh min ngaihtuah chhuah tir awm e. Fiara tui a phuahna te hi chhiar ila, hmuh ve chakawm hliah hliahin:-
Luang ang che aw damte’n luang del del la;
Thlang kawrvai reng dai kawm ah,
Hmingtha hluanthang, lungphang lo la,
Hnam tinreng chhingkhual a zai chawi lai. tiin.
Mizote chu lo neia eizawng thin kan ni a, kan hun tam ber hi loah kan hmang thin a, lawm te nen hlim taka hlo thlova feh thin kan ni tih chiang takin ‘Buh tuh hla’ ah te, ‘Buh seng hla’ ah te kan hmu bawk. Pathian thilsiam, khuarel lam hla hi a hranpa takin phuah tam lo mah se, a hla tam takah hian a zep thin a, a hla cheimawitu atan a hmang deuh vek mai a, khawtlang lunglen la na tak a ni a, a hawina lam apiangin a lung an ti leng zel emaw tih mai turin:-
Thal favang kawl eng leh turnipui hi’
Lawm an tam e lelthang zai mawiten zun zai lo sa;
Lunglen zual lelte pa’n lenbuang zar a awi a,
Thlang kawrnu leng nen sen nau ang kan tap e. han tih te hian mi lungleng a nih a hril hle a ni. Hei mai hi ala duh tawk lo, a aia sang leh hret in:-
Awi a na e, awmhar zun zam ka tuar thiam lo,
Khaw chul ram leh zo siahthing lenbuang zar lelte;
An awi lungrual kan hlim lai,
Sulhnu ka pal zo lo ve. Patling meuhin ‘Awi a na e’ a tih tawh chuan a chim chin tur chu kan hre thiam mai awm e. Hei mai ala ni lo:
Khawtlang hawi vel ila romei kai hnuaiah,
Nunhlui ngailo hnam tin zaleng awm maw. a ti thlawt mai a ni.
Ram hmangaihna lam hla ah pawh a duailo khawp mai. Mizo a ni a, a hnampui zofate chu a sang ber chang turin a duh a, kan tanrual phawt chuan tu hnam mah hian min hneh theih a ring lova:
In dawn kimlo German mipui zawng ten’
Seikhawval tha tui ang kan lo len chuanin;
In Berlin vang khawpui a chul ngei ang. a han ti te hi a ropui danglam ve riau. Hetiang khawpa a dah san Mizote chu in lungrual turin min duh zia ti hian a au chhuahpui a:-
A mawi e, Zoram hi ka chhuang e tlawmngaihna,
Lal mi zawng leh hnam tin leng zawng hian;
A mawi nan tang ila, a that nan bei ila;
lawmna, hmangaihna kan hmachhuan e. tiin.
Hla hi chawpchilh takin a phuah ngai lova, hla siam tura a inbuatsaih lai hian a chang chuan ramhnuaiah a kal a, a thang bo vang vang a, a rawn haw hi chuan hla a rawn hawn leh mai thin. A chang chuan hla siam tura ngentute rilru tawmpui tumin a inkharkhip tlat loh leh hmun fianrial a pan a, ni leng lenga a hlawhchham chang lah a tam, a beidawn lek lek hnuah mittui nen hla tha tak a lo chhuak leh hram thin a ni. ‘Ka ni Laii sawi ka la hriat reng chu, kan Lalpa’n hla a siam dawn tum chuan khumah a mu a, pawnpuiin a inkhuh hlun a, a tap vak vak a’ tiin Rev.Remthanga pawhin a Niin a hrilh thin dan a sawi.
Hlaphuah thiam dangte aia Saihnuna danglamna chu ama nun nena inhmeh hauhlo va hla a phuah hi a ni awm e. Chung a hlate chu Saihnuna kan hriatna ber leh hla lar ber berte an ni lawi si. Mitdel hla phuah thiam Taivela chuan ama nun nena inhmeh em em maiin:-
Ka tan ni leh thla reng a eng tawh lo,
Thimin min bawm e, aw ka chhandamtu,
I hmun ropui thlen hlan ka nghakhlel e’ a ti a. a tan chuan khawvel chu thimin a bawm a, a Lalpa hnena khaw eng hmu theia awm chu a thlahlel ngawt ang. Lama pawhin Siamtu kutchhuak mawi tak takte chu hmu thei lova a mit khar a nih miau avangin:-
Thing tin maurua, hlobet hring,
Par an chhuang e lei ram hmun tinah;
Hram thiam huiva tinrengte,
Aw, an leng e, thangvan i hnuaiah,
Hmuh ka nuam ve mange. han tih vang vang mai chu a chan ah han indah ta ila kan tih ve tho tur a ni ngei ang. Kum 6 mi lek a nih atanga khaw hmu thei lova awm tan chuan leilung mawinate chu hmuh chak ngawih ngawih tur a ni reng a ni. Saihnuna hlate erawh hi chu a dang daih thung. A hlaah hi chuan lungngaia tap reng mai, hlimni hmel hmu ngai lo ni awma a lan laiin amah tak chu a ni hauh si lo. Lal a ni a, a zinvah nikhua lahin duhsakna a dawng nasa thei em em a, Ama chanchin a ziakah pawh mite duhsakna a dawn nasatzia leh a chunga mite thatna a a lawmzia hi a sawi uar ber a ni bawk si.
Hlaphuah thiam a nih bakah hian zai nuamti em em leh zai pawh thiam tak a ni a, Pathian faka zaiho a kham thei lova, a zinna khuaah pawh zai tlaivar thak thak peih reng mai a ni a, kum 50 a tlin hma chuan a zinna a piangah zai tlaivar a huam zel mai a, kum 50 a pelh tak hnu chuan zai tlaivar lam aiin Pathian thu sawia tlaivar a huam leh reng thung a ni. ‘Khawvar rualin a thova, bawnghnute an nei thin a, novin a rawn chawi lut a, ka nu leh pate nen dawhthlengah thuin an zai ho dal dal thin a, hlate hi an uluk thin khawp a, chulai chu hetia tihtur te an ti thin, a zaipui thei tawkin ka pa hi a lo zaithiam ve bawk a’ tiin Pu H.Dothuama chuan a sawi16. Hetiang taka an Lal ber zai peih leh zaithiam nei ta chu a khua leh tuite pawhin an chhun ve a ni ang e, Leng khua hi zaithiama sawi an ni reng thin a, Tuichangral-ah chuan zaipawl nei tha ber an ni reng a, tun thleng pawhin zai peih khua ti a hriat an la hlawh ta zel a nih hi. ‘Mi pali panga vel kan awm khawm let let tawh chuan solfa hla sain kan zai mai zel a, hetiang taka zai kan ngainat vang hi a ni maithei, khawtlang thatna zirna lam ah pawh kan hnufual phah hle in ka hria’tiin Pu F.Chhawnkima chuan a sawi nghe nghe.
Kum 1935 khan Khuangleng-ah Presbytery inkhawmpuiah a palai ve a, hetih hunlaia zaithiam hmingthang, Cherthangpuii nen palai sang chuang hmaah an zaidun nghe nghe a ni. Cherthangpuii hi 1898 khan Khuangleng-ah a piang a, November ni 13, 1978-ah Rihkhawdar ah kum 80 mi niin a thi a, a pa chu Chawngthura a ni a, a nu chu Darchuhthangi a ni. A hun laia Mizorama zaithiam ber an tih thin a ni a, vawikhat chu an khua Khuangleng-ah Bawrhsap a zin a, a zaitir a, thiam a ti hle ni tur a ni, a zai zawh chuan rangva thingrem, a chhunga thawmhnaw, sahbawn leh thil chi hrang hranga khat tlat mai a pe tawp mai a ni. Sialsir paho pawhin zaithiam an ti lutuk a, Mizo thul (Hruipui thul ngat) a lian leh te 6 lai an pe tawp bawk. Tumkhat pawh Khawbung khuaah an zaipui a, Farkawn pa pakhatin a lo ngaithla ve a, thiam a ti em em mai a, ‘Aw, a changin Papui ka tiat emaw ka ti a, a changin Sihte ka tiat chang a awm’ a ti e an ti. Khawbel pa ve thung chuan a zai a ngaithla ve a, a ngaithla tui lutuk a, a vaibel dawn pawh hre hauh lovin a lo seh keh vek mai a, a ngaihthlak zawh ah a hre chauh a ni an ti bawk. Pu H.Dothuama pawhin, ‘Tumkhat chu Biate-a a laizawnnu in ah a rawn thleng a, a zai ngaithlain kan kal khawm a, inchhung an khat vek a, keini naupang deuh chuan inhnuai atangin kan ngaithla ve thei chauh a ni, inhnuaiah pawh kan khat vek’ a ti18. Hetiang khawpa zaithiam zaipui phak anih avang hian Saihnuna pawh hi zaithiam tak a ni ngei ang. Pu H.Dothuama vek hian, “kan Lalpa Saihnuna chuan, ‘Cherthangpuii chu zaipui a nuam khawp mai, khawiah pawh tawk ila, zai tura ngen chuan khaw kar kawng pawh ni se a zai thei mai zel a’ tiin a sawi thin” a ti.
Saihnuna hi Lal a nih ai mah hian hla phuah thiam a nihna hi a larpui mah zawk a, Hla phuah thiama a larna belhchhah turin Lal a ni kan ti dawn nge, a Lalna ti ropui turin hla a lo phuah thiam leh zel bawk si a, a zinvahna ah te hian miin an bawr nasa thei em em zel a, chaw eia sawmna chhan sen loh a hmu reng a, Leng khaw Lal in lo hmu em ti a khawlaia zawng vak vak tawk te a tawng reng a. Aizawl-ah a zin dawn tih thawm an hriat avanga amah hmu chaka kawtchhuah mel nga thleng thlenga kal a, nitin thingpui nena lo hmuak, beidawnga hawng leh te chanchin a hriat chang phei chuan hrehawm a ti thin em em mai a, chutih laiin amah hmua lawm avanga tap zawih zawih tawk te an lo awm reng bawk nen. Eitur tuihnai tinreng nena chaweia sawmna nitin zantin a hmuh thin te hian Zoram khawvelah a hun laia a larzia a tarlang mai awm e. A khaw tlawhna a piang ah inkhawm zelin, thusawina hunte a hmang zel a, a hla chauh kan sa thin a, tunah chuan amah kan hmu ta ti a puangin thusawiah an sawm zel a, Amahin, ‘Lusei ram ka tlawh khuaah Biak ina thu ka sawi lohna a tlem hle ang’ a ti hial a ni.
Saihnuna hian Mizoram khua a fang kual hnem hle mai a, Aizawl phei chu kum 1911 atanga kum 1946 inkar khan kumtin tlawh ang a ni a, Champhai tlang dung lam pawh Aizawl lam ang bawkin a tlawh ngun a, Lunglei tlang dung lam chu tum hnih emaw chauh a tlawh a ni awm e. Heng bak ah hian kumtin Lalho Conference-ah te a kal thin a, Kum 1942 atang phei chuan Sawrkar bial Conference te a awm ta zel a, a khaw tlawh tawhna apiangah Lal a nihna piah lamah Hla phuah thiam a nihna hi a larpui em em mai a, Lalho zingah a langsar leh mipuiin an bawr bik a ni zel a. Heng zawng zawng hi Pathian khawngaihna zar a zona a ni tih a hria a, lawmthu a sawi bang thei lova. A thuziak tamberah pawh Pathian hnena a lawmthu leh a mihringpuite chunga a lawmna thu hi a ni.
Hetiang khawpa Lal fing leh ropui, a rorel thiamna avanga lar hat tham, hla phuah thiam em em saihnuna hian fak leh chawimawi a phu a, a phu tawkin chawimawi thiam lo mah ila, a ropuizia hi thangtharte hian kan hriat reng a pawimawh takzet a ni.

Lehkhabu rawn te:
Leng Lal Saihnuna Hlabu - Compiled by Lalchuanga, Ex-Chief of Leng. Published by F.Ronguauva. Republic Venghlun. Aizawl.1982.
Leng Centenary 1898-1998 Souvenir - H.Lalbiaktluanga, Editor. Published by The Souvenir Magazine Sub-Committee, Leng Centenary Committee.1998
Mizo Hla leh a phuahtute - Published by Hrangbana College, Aizawl. Mizoram.1999. Editor- B.Lalthangliana.
Mizoram Upa Pawl Golden Jubilee(1957-2007) Souvenir - Published by Mizoram Upa pawl. General Headquarters. Editor - C.Laitanga.
Zinkawng Rapthlak Zawhtute by R.L.Thanmawia, Published by Merryland Book House.
 Zalenna Ram by Siamkima Khawlhring (Second Edition 1992) Published by M.C.Lalrinthanga, Khatla. Aizawl.
Zoram Nghahchhan by Rev. Lalnghinglova. Published by Saikungi, mission vengthlang. Aizawl 
Saihnuna Leng Lal Note bu, Un Published.
Biakrawnte:
Pu Lalringthanga, Serchhip Field Veng, Leng khaw VCP hlui, July ni 9, 2011 zana a chenna ina ka kawmna.
Pu F.Chhawnkima, Leng khawchhuak, tuna zuangtui, Aizawl a awm, July ni 30 zana a chenna a ka kawmna.
Pi Hmingthanmawii, Seling khua, Leng khawchhuak, July ni 23, 2011-a a chenna ina ka kawmna.
Pu H.Lalbiaktluanga, Mission Vengthlang, Leng khawchhuak, August ni 15 chhuna a chenna ina ka kawmna.
Rev.H.Remthanga, Mission Veng, Leng khawchhuak, August ni 15 zana a chenna ina ka kawmna.
Pu H.Dothuama, Republic Veng, Aizawl, Leng khawchhuak, August ni 15 zana a chenna ina kan inkawmna
Pu Lalrinthanga Serchhip Mizofed Manager, Saihnuna fapa, Lalchuanga tupa, Vawi engemawzat kan inkawmna. 

Copyright Reserbved by Serchhip District Academy of Letters(SEDAL), 2011.

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post