KHI TE KHIAN AIZAWL A BOMB AN TI, KHA TE KHAN AIZAWL A BOMB LEH LO AN TI.

-- Lalhruaitluanga Chawngte


MNF an indin a, March ni 1-ah Zoram independence puangin, India sipaite nen an inkap ta a nih kha.

March ni 3-ah chuan Aizawl hmun pawimawh chu MNF lam hian an la deuh vek tawh. Tuikhuahtlangah (tuna All India Radio hmun vel) bu khuarin Lammual vela Assam Rifles an bei a, Assam Rifles-ho an hual bet ta. An tui lakna danchaha inpek tir an tum a ni.



A tuk zing khawvar tirh atangin tawngrinna hmanga auvin AR-te chu inpe turin an thlem a, an thlem thluk mai pawh an inring nghe nghe.

March ni 5, Inrinni a lo herchhuak a, AR-ho chu an la inpe lo a nih chuan luhchhuah an tum. Uar lehzuala bei turin an inruahman a, mahse, chumi ni chu Zawlkhawpui senmei chan ni a ni ta thung!

Tukthuan eikham velah jet fighter pali a rawn thlawk a, bomb leh an hmanraw neih that ber ber hmangin MNF sipaite mai ni lo, Mizo mipuite chu an bei ta a ni. Hetih laia MNF lama defence minister R Zamawia chuan thlawhna pali a rawn thlawk a, an kual vawi hnihnaah Aizawl an kap tan niin a sawi.

Jet fighter-te chu pahnih pahnihin an inkawp a, an han vir kual vel a, pahnihin duhtawka an beih hnuah a dang pahnihin an thual leh thin niin a sawi a ni.

"An fighter laipui puakrang (Machine Canon) kahin 'tawt-tawt-tawt' a tih zawh veleh lei lama a mu puak chhawngin 'dut-dut-dut' tiin a lo chhawn ve lehnghal zat a. Kan khu rum rum mai a ni," tiin "Zofate Zinkawngah (Zalenna mei a mit tur a ni lo)" tihah R Zamawia hian thlawhnain an beih dan hi a ziak a nih kha.

'Bomb' an thlak hun chiah hi hriat mai theih a ni lo, hriat tur pawh a awm lo ang, bomb an thlak lo an ti tlat. Hei erawh a chiang- vawi hnih vawi thum an thlawk kual a, chutah jet fighter chuan thil liam deuh tak a thlak ta, pakhat chuan Circuit House a deng a, a chim nghal rup. A alh zui nghal bawk.

Hei pawh a chiang- khami ni khan Khatla lam an kap nghal a, Khatla Bazar phei te chu a alh ta duai duai mai. Armed Veng leh Republic Veng te pawh an kap a, a tukah chuan tlai lamah Dawrpui phei lam an bei a, Assam Rifles-hovin an hal alh duai duai mai a ni.

Zawlkhawpui senmei chan ni chuan mipui an khur a, a pui a nawiin mahni sahimna zawngin an biru rawk rawk hlawm. Mipui an tlanchhiat avangin Rokunga pianna Zawlkhawpui hi a ruak huai a, a reh ruai bawk. Thawm hriat tur dang a awm lo, sipai thawm leh mangang thawm mai lo chu. Chumi ni chuan he kan Jerusalem hi khawhar in ang maiin a pik a, chutiangah eng tin nge fakhla kan sak theih ang?

Mahse, hun a liam a, kum 43 emaw a'n vei meuh chuan Zawlkhawpui kha an bomb lo tih thu kan hre ta! Min bomb emaw kan tia, kan lo tlanchhe ve chiam chiam a, kan lo hresual nasa ngawt mai!

MZP Chanchinbu 1980 September issue-a 'Zawlkhawpui senmei chan ni kha' tih ziaktu Dr Laltanpuii kha khawiah tuan che maw? "Khi te khian Aizawl a bomb an ti, kei erawh ar ang ka lo vai e," titu kha. Aizawl an bomb emaw tiin ar ang i lo vai ve keuh keuh a nih hmel! "Khi te khian Aizawl a bomb an ti, a bomb leh lo an ti," kan ti mai dawn? Kan hla hmasa pawh "Khawmhma pal a er an ti, a er leh lo an ti," tih te a nih ve tho kha maw!

Chutiang a ni lo. Chutiang a ni lo.

Indo thlawhna hmangin India sipai an rawn thawkchhuak a, an dun an rawn ti. Zawlkhawpui senmei a chang a, khup inkhawng boh boh khawpin kan khur.

Thlawhna pali an rawn thawk a, chu'ng thlawhna chu Toofani leh Hunter an ni tih bak kan hrechiang lo. Chu bakah chuan thlawhna atangin silai tha chiin Aizawl an kap tih leh thil lian ang reng deuh an thlak a, a puak dur dur tih chu kan hriat tawk a ni deuh mai. Silai kha eng nge a nih kan hre mumal lo a, an thil thlak kha eng nge a nih kan hre hek lo. Kan hriat chu Aizawl a kang hluah hluah tih leh mangangin kan tlanchhia tih a ni deuh mai.

Hun ralmuan hnu-ah kan han thlirkir a, Tuikhuahtlang, Saron Veng, Khatla leh Dawrpui hi a tuar nasa zual an ni tih kan hre ta. Tin, Aizawl bakah Hnahlan, Khawzawl, Tlabung leh Sangau te chu jet fighter hmanga beih an ni tih pawh kan hre ta. Mahse, thlawhna atanga tla kha eng nge a nih erawh kan hre ta chuang lo.

Chutianga chiang lo ruaia kan awm lai chuan tlangval pakhat a lo lang a, chu mi chuan thlawhna atanga tla kha bomb ni lovin 60MMRP (Rocket Propelled) a ni tih a rawn puang. Thlawhna sipai-a tang thin, Mizoram beihnaa thawktu 11 Wing-a awm a ni a, a hrechiang ang. Ani zarah hriatna lamah rahbi thar kan kai ta a ni.

He thu puangtu hi Wing Commander (Rtd) Lalzawma a ni a, a tan hetiang thu sawi hi thil nuam leh chakawm a nih ka ring lo. Tin, mi ram chu ni se hetiang thu hi chanchinbu lamin to takin an lei ang tih ka ring. Ama'n a ziak peih lo a nih pawhin an kawm (interview) ang a, an ngam huai ngawt ang. Mahse, Pu Zawma erawhin a thil hriat chu hralh sum atan a ti lo a, a thlawn ngatin chanchinbu hrang hrangah ziakin a puangzar a ni. Amah vanga kan thil hriat thar hi a hlu em a, Mizo tawh phawt chu a chungah kan lawm turah ka ngai.

Amaherawhchu, khatia 'bomb' tia kan lo sawi kha kan mawl vang hrim hrim a ni lo. Hetia thil engemawni han puak ring deuh tawh phawt hi chu Mizo chuan bomb kan ti mai a, Bhavan bathlara gelatine emawni ring deuha a puah pawhin 'bomb' kan ti mai. Chu chu a dictionary zawng pawhin a dik lohna ka hre lo, "a container of explosive material" hi bomb chu ni maiin ka hria. Sipai leh science-in a technical zawnga an hrilhfiah dan a nih loh vanga 'civil' mite sawi dan hi hnawl tur tihna a ni bik lo, a hun leh hmun a zirin thu dik dang a awm ang. Chutia ka sawi chuan Pu Zawma hrilhfiahna ka hnawl e tihna a ni lo. Ka pawm a, ka pawm mai ni lovin ka lawm. Mahse, Pu Zawma thudik min hrilh hi 'min bomb leh lo' tihna a ni lo a, 'India sipaite khan min lo duat em em a, kan tawrh kha engmah a lo ni lo e' tihna a ni hek lo. Chu chu Pu Zawma tum a nih pawh ka ring lo.

Engpawhnise, indo thlawhnain thil a thlak a, a puak dur a, chu chu bomb kan ti, kan sawi ve dan a ni. Tunah kan hrechiang ta. A lawmawm e.

Amaherawhchu, Mizoram an beihna kha sipaiin bomb an tih ang chi hi ni lo pawh ni se a nghawng a na lo leh hnuhnawh lo a, a rapthlak loh thut phah hek lo. Indo thlawhnain artui a phur lo ang! Kha ralthuam- 60MMRP (Rocket Propelled) kha Zoram beihna atan liau liau an rawn phur a, an duhna hmunah an thlak a ni mai. Chuvang chuan Zawlkhawpui chu senmei-ah a chang tih a chiang a, khaw dang thenkhat pawh senmei-ah a chang tih a chiang bawk. Sipaiin bomb an tih ang chi hi a lo ni lo a nih pawhin kha thil kha hmelma beihna ralthuam a ni tih thu-ah inhnialna tur a awm lo. Tin, indo thlawhna atanga an rawn thlak kha meichher ringawt pawh lo ni ta se a rapthlak hrim hrim a, tunlai hun ni ta se khawvelin a dem tho ang. Osama bin-Laden-a zawngtute hian mipui zingah 60MMRP (Rocket Propelled) thlak ta se bomb kan tih tho ka ring a, khawvelin a dem pawh ka ring. A thlaktute'n 'bomb a ni lo e' tiin tan khawh eng ang mah se khawvel hian rapthlak a ti tho ang.

An hmelmate ringawt bei lova mipui an rawn bei kha a rapthlak. Kan fairel bel thlenga haltute kha 'hun hnuhnunga Chanchin Tha hril turin he khawvel hrehawm takah hian la awm ve rih teh se' min titute an ni thei ang em? Saddam-a zawngtute khan mipuiin an tuar ang tih hlau lo se an mi zawna kha an hmu hma sawt mai thei asin. Osama bin-Laden-a zawngtute hian mipui tawrhtir hreh lo se an hna a chak sawt lo'ng maw? Ka hre lo. Keini chu a khaw beihin min bei. Chu chu thangtharte'n kan hriat dan a ni a, chutiang a lo ni lo a nih chuan a hriate'n rawn sawi se a va tha dawn em.

Tualchhung indo-ah jet fighter an hmang ngai lo tiin an sawi thin. Chutiang lam ka hre ve vak lo. Jet fighter hmanna tur chin eng tin nge tehkhawng an siam ka hre lo. Hei erawh ka hria- India sipaite khan India dan ngei an bawhchhia tih hi.

India hian Armed Forces (Assam and Manipur) Special Powers Act, 1958 a nei a, he dan hian chutih laia hmarchhak state 5 leh UT 2-a huam. He Act hian 'disturbed area'-a (rambuai) sipaite hnenah thuneihna rapthlak zet mai a pe a, rinhleh thu avang chauh pawha sipaiin mi an kahhlum theih tur thu thlenga tarlan a ni. Hei hian a lumumte erawh a huam lo. He dan hian sipaite chu mi bungraw tihchhiatsak phalna a pe a, 'warrant' tel lova mi man theihna te, phalna kher ngai lova mi in leh hmun dang check-sak theihnate a pe bawk. Sorkar laipui tel lova dan (legal) inrawlh khap tlat a nih thu tarlan a ni leh ta zel. He danin thuneihna a pekte chu 'sipai ramchhuak mekte' an ni. Manipur-a an hman hnu-ah Assam state hnuaia district council pakhat- Mizoramah hman a ni a, he dan rapthlak tak hmang hian a ni kan buai laia sipaiin min lo tihduhdah ni. Dan hmang ngatin min lo tiduhdah a nih chu! Chu chu ka sawi tum a la ni lo.

1972-ah an herrem (amend) a, he Act-in thuneihna a pek chu "the military and Air Force of the Union so operating" tia thlak a ni. 1958 version kha chuan leia ramchhuak mek - 'military forces and air forces operating as land forces' a ti deuh kher a, mahse, 1966-a Mizoram rawn bomb-tu Indian Air Force te kha leia ramchhuak an ni lo. Leia ramchhuakin thlawhna atangin an bei ngai lo. An chumi harhchhuak chu a ni mahna, hetia an herrem leh ni! Chutiang vel chu kan lo ni teh nuai a, Zofate chunga thil thleng kha mak tak a ni! An duhtawka min sawisak theihna turah chuan mahni ram dan pawh an bawhchhe rap duh tihna a ni mai em? Chutiang chuan human rights activist-te chuan an sawi thin.

A makin a rapthlak em a, keini hian lo theihnghilh hmin der pawh ni ila khawvelin a theihnghilh chuangin ka ring lo. University leh human rights pawl hrang hrangin an la zirchiang dawn chauh ang tih ka ring a, thlawhna atanga an thil thlak kha 60MMRP (Rocket Propelled) a ni tih kan hre ta pawh hi kan la tangkai pui dawn chauhvin ka ring.

India sorkar khan MNF volunteer zat a hria, training nei phei chu mi 200 chauh an ni tih an hria. He'ng mi 200 te hi E Pakistan-ah an training a ni.

MNF ralthuam neih zat pawh an hria; March ni 1-a MNF-in Lunglei leh Champhaia sipai ta an man khawmte nen veka an ralthuam neih zat India-in a hriat dan chu - 303 Rifles 600, Light Machine Gun 20, Sten Guns 75, Carbines 25, Revolvers / Pistols 30 leh tualchhuak silai leh hmanraw chi hrang hrang 1500 vel a ni. Jet fighter hmang meuhva beih atan chuan neu tak a ni.

Ralthuam an neih chhiat em avang khan zalenna sualtute khan India sipaite tihthaih nan tuizem chhungah halpuah te an hal thin a, silaimu ren turin an inchah nasa hle bawk.

Sipai camp hualtu MNF zat te pawh an hual ber sipai te'n, 'Training nei lo, ralthuam nei lo, hlauhawm lo,' tiin an sawi. Tuichawi turin chhuak ngam lo mah se Dakota thlawhnain tui a thlak a, chu mai a ni lo, anmahni chhan turin 61 Mauntain Brigade te'n Lt.Gen.Saghat Singh-a hovin Mizoram an pan nguah nguah bawk. March ni 7-ah Aizawl an lut mai dawn tih an chiang reng tawh.

Chuti chung chuan jet fighter meuh an rawn thawhchhuah pui a, India laka hel vanga ralthuam lektute thliar lovin mipui min bei duh. An duhtawka jet fighter hmanga min beih hnu-ah a tukah Dawrpui phei te an hal leh ngat a nih kha!

Kha te khan Aizawl a bomb an ti. 'Crush them' tih tawngkam an hmang an ti. 60MMRP (Rocket Propelled) an thlak khan 'Ration kan thlak' tiin an sawi an ti. A rapthlak lutuk. Min nuai chimih barh an tum lo a nih pawhin mi nuai chimih barh dan an rawn zir a ni tal ang!

4 Comments

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post