YMA LEH PI PUTE NUN AṬANGA ZIR TÙR

Written by,

— Centenary C. Lalzahawma

Columnist, Explore Mizoram

          YMA hi 'tlàwmngai páwl' mai ni lo, kan hnam a ral mai loh nána MIZO HNAM vénghimtu páwl ropui tak a ni. YMA din a nih dàn te, a hlutna te, inkaihhruaina mumal tak a neih dàn te, páwl chhúng inrelbàwl dàn leh YMA-in a tih tùr YMA DÀN BU-a inziak te hi YMA hruaitute leh member te chauh hriat tùr ni lovin Zofa, Mizo ni tawh phawt chuan kan hriat a pawimawh. 

            YMA hi Zoram chhúng Zo hnahthlák awmna hmun apiangah din a ni a. Kawng hrang hrangah Zofate'n hma kan sâwn phah hle. Manipura Zo hnahthlák Gangte unaute leh Tripura lama Darlawng hnamte pawh YMA-ah làwm lûtin, Zoram páwna Zofate awmna apiangah zàwi záwiin YMA a lo ding chho zêl bawk a, Bangladesh rama Zo hnahthlák awmna thlengin din a ni ta a. Zofate inpumkhatna kawngah pawh YMA thawh hlâwkzia hi a thil tih aṭang hian a chiang hle. Kum 2024 dinhmunah YMA Branch awm zât hi 819 nìin, YMA Group awm zât hi 50 a ni. Sub-Headquarters awm zât hi 8 nìin, mipa 292237 leh hmeichhia 205709 kan ni a, YMA member zawng zawng zât hi 497946 kan ni. 

            June 15, 1935 khán Sâp Missionary-te leh kohhran hotu ṭhenkhatte chuan Ṭhalai Páwl din an rél a. An páwl din tùr hming chu rei fë an ngaihtuah hnuin Rev. David Edward (Zorema Pa) chuan 'Kristian tán bîk anga kan tih chuan mî kan hîp tâwk lo vang a, 'Young Lushai Association' ti mai ang u tìin a rawt a. Hemi hnu kum 1947 October ni 7 a Central YLA Committee chuan 'Lushai' tih chu 'Mizo' tìin a thlák a, YLA ni ṭhìn chu YMA tih a lo ni ta a ni.

            YMA chu Politics rawng kái lo, tlàwmngai páwl a ni a, ṭanpui ngaite ṭanpuitu a ni. YMA hian thil tum (Aims & objectives) pathum a nei a. Chûngte chu — Hun âwl hman ṭhat (Good use of leisure), Zofate hmasâwnna ngaihtuah (Development of the Mizo society) leh Kristian nun dàn ṭha ngaihsàn (Revere Christian ethics) te a ni.

            Páwl chhinchhiahna : Rin bial, a laia Meichher alh 'YMA' kuta chelh lai lem chu páwl chhinchhiahna a ni. Meichher kuang pathumte hian YMA thil tum pathumte leh dinchhan a entír a. Meialh êng anga a thlá sàwm te hian YMA Thuthlung sàwm a entír. Ribon-a YMA tih inziak vei lamah Estd., a awm ang a, a ding lamah 1935 a awm ang. 

            YMA rawng leh Flag : Hêng rawng chi thum, a sen, a vâr leh a dum te hi Mizo rawng neih hmasak ber a nih avàngin YMA rawngah thlàn a ni. YMA Flag rawngin a entír : A sen hian : YMA chu páwl lâr tak a ni tih a entír. A vâr hian : Páwl thianghlim, mi tin huapzo a ni tih a entír. A dum hian : YMA chu mi chanhai, riangvài leh lusûnte ṭhian a ni tih a entír. YMA chu hêng rawng chi thum, a chung berah a sen, a laiah a vâr, a hnuai berah a dum, a intiat ṭhap tùr a ni. 

Tlàwmngaihna, hmanlái leh tùnlai nun.

            Mizote hi thlahtute aṭanga hnam huaisen, tlàwmngai leh hawihhâwm tak kan ni ṭhìn. Kan pi leh pute hun lai khán YMA din ni lo mah se, an nun dàn leh an thil tihah an lo YMA daih tawh zâwk. An awmna khua apiangah ṭhalaite chu khawtláng tána mi ṭangkai tak tak nìin ṭanpui ngai apiang an ṭanpui ṭhìn. Chhiat ṭhat an tawh nikhuaah nula leh tlangvalte chu an tlàwmngai êm êm a, ṭhalaite chu khawtláng kut leh ke ber an ni tih hriain an tih tùr apiang chu phûr takin an ti ṭhìn. Zan khat mit chhin an tawh nikhuaah pawh chan insem an thiam êm êm a, thlàn laih a ngaih pawhin ṭhalai rual ten an lài mai a, ruang zâwn a ngaih pawhin a khua khuain ruang zâwn an inchuh ṭhìn. Naupangte lah khaw ṭhenawma zualko kal a ngaih pawhin zan thim hnuaiah pawh meichher nèn kalin an tih tùr chu naupang mah ni se puitling takin an hlen chhuak ṭhìn. Chhiat ṭhat an tawh nikhuaah khaw pum anga inbuaipui ṭhìn an nih avàngin eng pawh thleng se an thil tawn azir zêlin an insiam rem a, an ṭanrual miau avàngin thil harsa tak tak anga lang pawh awlsam takin an ti mai ṭhìn. Tute mai pawh mi dangte ṭanpui nán an hun an hmang tam êm êm a, an mi ṭanpuia te nun an tihlimin, a ṭanpuitute nun a hlim bawk a, an inhmangaih tawn miau avàngin khawtláng a nuamin nunho a tinuam ṭhìn. Chu chuan khawtlángah tlàwmngaihna pár vultírin rethei leh hausa, chanhai leh riangvàite thlengin ṭhalaite'n pa chan an chansak ṭhìn. Chu tlàwmngaihna chu taimákna aṭang veka chhuak a ni.

            Tùnlaiah chuan hmanlái angin khawsak a awlsam tawh lo va, engkim mai hi inelna a nih tawh avàngin mi tin mai hi mahni hnaah kan buai êm êm vek tawh a. 'Tlàwmngaihna nun' chu mi ṭhenkhat tán chuan 'chàwi belhna nun' a ni hial tawh. Mi dang ṭanpuia tlàwmngaih chhuah tùr chuan tha leh hun mai bâkah sum sèn zêl a ngai tawh ti ila kan sawi sual tam àwm lo ve! Ṭhalaite lah zirna leh eizawnna avàngin thingtláng khuaa awm te paw'n khawpui kan pan nasa tawh hle a, chu chuan chhiat ṭhat tawh nikhuaah thlingtláng khaw tam takah ṭhalai indaih lohna a nasa ṭhìn hle. Khawpuiah phei chuan mipui kan tamin hna pawimawh tak tak thawk an nih avàngin chhiat ṭhat tawh nikhuaah pawh ṭhenawm khawvéngte leh chhúngkhat laina tak tak tán loh chuan hun âwl neih a har tawh hle a. Hetiang hunah chiah hian mi tlàwmngai, mahni hna, sum leh pái kalsana mitthi chhúngte hnêmtu YMA member fel tak tak an lo lang ṭhìn. Mi tam tak zînga mi tlém tê thil ṭha tih rah kha véng chhúng hmél timáwitu a lo ni a, chu chuan YMA a tiropui ṭhìn.

Aia upa zah, hmanlái leh tùnlai nun.

            Aia upa zah hi pi leh pute huna an inzirtír ngun ber pakhat a ni. An inzirtír ngun ang ngeiin naupang zawk ten an aia upate an zah thiam a. He nun máwi tak zirtír tùr chuan mipa naupangte thingnawi fawm rual an nih veleh Zawlbûkah an thing fawm zan tin an keuhtír ziah ṭhìn. Anmahni enkawltute'n taimák leh thuawih an zirtír ṭan a ni. Naupang lamin an tih tùr an tih loh vaih chuan na takin Val Upate'n an hrem a, thuawih lo chu din hualin an 'sih sawi' hial ṭhìn. Chuvàngin naupang thuawih lo chu an zilhhau mai ṭhìn. Upa zâwkin an tirhna apiangah, zan thim kárah leh ruah sûr bur bur kárah pawh an tirh phawt chuan phûr takin an kal thuai ṭhìn. An aia upa zâwkte thu chu hnial thiang lovah an ngai tawp mai a ni.

            Pi pute hun lai khán nau zâwkte'n u zâwkte zah an thiam êm êm a, u zâwkte paw'n naute zah phuin an nun an uluk a, an taimàin, hna thawh kawngah pawh nau zâwkte entawn tlákin hna an thawk ṭhìn. Naute hmuha zu rui chîng an awm lo va, zu rui chunga nau zâwk te zah phût tlat lah an awm ngai hek lo. Pi pute rò thil hlu an nihzia an nun dàn leh an thil tihah an lantír zâwk ṭhìn. Aia upate an biak dáwnin koh dàn máwiin a ko a, an ṭawngkam máwi hman avàngin duat an hlawh ṭhìn. Ruai ṭheh nikhuaa chaw kilho te hian, upa berin a bâr hma chuan naupang zâwkin an bâr khalh ngai lo. Mi ina lèn nikhuaa thingpui in tùr an chhawp pawhin upa berin thingpui no a dawm hma chuan an dawm ngai hek lo.  Khawi lo nia vah chhuah te hian tar leh upate ṭanpuiin an tih ai an tihsak a, an thawh ai an thawhsak ṭhìn. U zâwk te zah thiamin an hmangaih miau avàngin u zâwk te paw'n an hmangaih lêt lo thei lo va, chu inhmangaih tawnna chuan an dam chhúng nun a tinuam ṭhìn. 

            Aia upa zah hi Mizo hnam ze máwi tak a ni a, chuvàngin dinhmun lama hnuaihnung zâwk pawh ni se, an aia upa tawh phawt chu zah takin an en ṭhìn. Bawrhsap hlui Major Mc. Call, ICS (1931-43) phei kha chuan kan pi leh pute hun lái khán, “Hetiang khawpa nun ṭha leh ropui hetiang hnam mâwlin an rawn pu chhuak thei hi, an hmanlái nun hun eng emaw vêl lai khán hnam ropui zâwk China ang zîngah an awm tawh a ni ang e,” a lo ti hial a ni. Aia upate zah chungchángah chuan China-ho leh Japan-ho hi khawvêlah an hmingthang lawr hle a, an nun dàn máwi tak chu khawvêl hnam dangte'n an ngai ropui hle a, an nunphung chu ‘Eastern Culture’ an ti hial rêng a ni. Chu nun ngei chu kan pi leh pute hun láia an nun dàn chu a ni. Tùnlai ṭhangtharte nunah aia upate zahna kan tlachham tawh hle a, kan ṭawngkam chhuak leh kan thil tih kawng engkimah hmanlái nun dàn kan tluk lo hle. Pi pute huna nun dàn máwi an nuna bet tlat ang khán, ṭhangtharte'n kan nunah aia upate zahna kan lantír fo a pawimawh. Chutiang tùr chuan chhúngkua, sikul leh Biak in-ah te aia upa zah dàn kan inzirtír nasat a pawimawh. U zâwk mah ni ila, zu rui reng chunga naupang zâwkte zah phût tlat erawh a fuh viauin a rinawm loh. Chuvàngin, u zâwkte paw'n nau zâwkte zah theih tùrin kan nun dàn kan uluk a ngai bawk. Inzah tawnna awm lohna hmunah thil ropui a awm thei lo; chuvàngin, mi tinte'n mahni inphah hniamin mi dangte kan dahsàn a pawimawh hle. Lui tui pawh a luan hniam poh leh fintu a ngah ṭhin si a!

Nun dàn máwi, hmanlái leh tùnlai nun.

            Pi pute hun lai khán naupang tê an nih aṭangin nun dàn máwia an nun theih nán kawng hrang hrangin an inzirtír nasa hle a. Chûng nun dàn máwi an zirte chu a taka nunpuitu an ni bawk. Hun a inher danglam zèl a, pi pute huna nun dàn máwi an nuna an lan chhuahtír ṭhin pawh zàwi záwiin a dal tial tial a. Ṭhangtharte'n theihtàwp chhuaha nun dàn máwia kan nun leh theih nán kan inzirtír nasat a pawimawh hle. A hun lai azir zêla kan nun dàn hian khawtláng a timáwi tùr a ni. Hun a inthlák danglam ang zêlin kan nunphung leh khawsak dàn pawh a inher danglam zêl a. Kan awm hmun aṭangin ni tin zan tinin khawvêl ram changkàng zâwkte khawsak dàn leh nunphung kan hmu a, kan hria a, kan entawn a, kan ti ve zui bawk a. Hmasâwnna a nasat poh leh nunphung a inthlák danglam nasa a, chu hmasâwnna chuan thil ṭha tam tak a thlen rualin thil ṭha lo tak tak pawh a keng tel ve zêl bawk. Chu hmasâwnna lo thleng chu a hlei a hluaka nunpuitu ni lo va, a hun mila nun dàn thiamte nunzia chu nun dàn máwi kan tihte hi a ni. Pi pute huna an nun dàn máwi kha a hlu lo tihna lam ni lovin, kan tùn hunah pi pute huna nun dàn máwi an lan chhuahtír ang kha lan chhuahtír ve theih loh thil tam tak a awm tawh vàng a ni zâwk. 

            Social media hi 'khawvêla tual zâwl zau ber, mi zawng zawng chèn theihna hmun' ti ila kan sawi sual àwm lo ve. Khawvêl a changkàn tawh avàngin páwn chhuak miah lovin mahni khum lai záwl aṭang pawha mi dangte hriata mualpho mai thei, fak hlawh thei, dem hlawh thei, mi tilâwm thei, mi tina thei dinhmuna ding kan nih tawh avàngin 'social media' kan hman dànah mi tinte kan fimkhur a pawimawh hle. Facebook Messenger, WhatsApp, adt., lamah ninawm khawpa hmélhriat lohte biak loh a ṭha a, mi thil post apiang mahni ngaih dàn lo sawi chhuah (comment) ve thei zêl nih te pawh hi a ṭha ber lo, thil pawimawh leh ṭûl tak a nih erawh chuan thuhran ni se. Mi thil post apiang lo comment ve zêl thei nih te hi tih tùr neih loh zia a nih mai bâkah a kam tam thlâk bawk. A bîk takin mipa tán ngat phei chuan tih loh tawp tùr a ni. Chinese Philosopher ropui Confucious-a chuan, “Mi chu a ṭawngkam khat lekah finga ngaih a ni a, a ṭawngkam khat lekah fing lo va ngaih a ni ṭhìn. Kan thil sawi-ah kan fimkhur a ngai a ni,” a ti a. Russian thufing paw'n, “Mi chu a ṭawng aṭangin man a ni a, bawngpa chu a ki aṭangin,” a ti bawk. Kan ṭawngkam chhuak tinréng hian kan nihna leh kan mizia a pho lang chiang hle a; chuvàngin, social media-a kan ṭawngkam hman dànah fimkhur ila, ṭawngkam ṭha hman hrâm hrâm tùr a ni. 

            Kan thih hnua kan chanchin thi ve hauh lova nung reng tùr chanchin ṭha hnutchhiah kan duh chuan, kan dam laiin kan nun dàn kan uluk a pawimawh. 'Lehkha leh hringnun' hi kan zir kawp a, kan zir thiam hma loh chuan nun dàn máwia nun dàn thiam a harsa ṭhìn. Pi pute hun lai khán lehkha thiam tia sawi tùr an awm lo; nimahsela, an nun dàn leh an thil tih, an ṭawngkam chhuak engkim mai kha zirna lama mi thiam tak takte tih àwma máwi vek an tìin an nunpui ṭhìn. Nang leh kei nun dàn ṭhat leh ṭhat loh avàng hian Mizo hnam a ropuiin a hmingchhe thei a; chuvàngin, hnam tána thil ropui kan tithei lo a nih pawhin a timualphotu leh tihmingchhetu nih tum loh hrâm tùr a ni. 

            Eng thil pawh ti ila, khawi hmunah pawh awm ila, kan awmna hmun leh a hun azira khawsak thiam leh nun thiam hi a ṭûl êm êm a. Khawvêla hnam ropui tak takte pawh pi leh pute hun lai aṭanga an lo chin ṭhin hnam nunzia leh nunphung nghet tak an nei ṭheuh va, an chhawm nung zêl bawk ṭhìn. Keini ṭhangtharte pawh hian, pi leh pute hun laia an nun dàn máwi tam tak, hêng — inhmangaih tawnna te, inngaihsak tawnna te, inzah tawnna te, induhsak tawnna te, inpumkhatna te, inlungrualna te, tlàwmngaihna te leh Zo nun ze máwi chi hrang hrang te chhawm nung zêlin, ni tin kan thil tihah a takin i nunpui tlat ang u.