KAN THINGLIANA KHUA - II

- Michael Lalmanzuala


8. KAICHHUMA, LEHKHAZIR NGAIH PAWIMAWH NACHANG HRE MI 
 Kaichhuma kha lehkha thiam lo a ni nâin lehkha zir pawimawhzia hre tak a ni thung a. A fapa parukte zînga palîte chu theihtawp tak meuh chhuaha ṭ an la-in lehkha a thiamtîr a ni. A fapa upa ber Hranglûra chuan ‘lalfa scholarship’ a hmuh avangin harsa lutuk loin a zir thei a. Lalthuama’n phai lama lehkha a zirna atân te kha chuan a ram ṭhenkhat a khaw bul hnai mite neih hlawhtir hial khawpin ṭan a la a ni. 
 Hemi kawngah hian ṭanpuitu ṭha tak, a nupui nuṭapa Pu Laltâwna a nei a. Ani kha Kohhran tirhkoh hna a chawlhsan hnua kan khuaa lo chho a ni a;  lal in kawtah a awm a ni. Lehkha thiam hmasa a ni a, lehkha thiam pawimawhna hre pâwl tak a ni a. Kaichhuma kha thurâwn ṭha a pe ṭ hin a ni. 
 Pu Laltawna mimal taka ka hriat rengna chhan chu a milem bu, Pathian thua thil pawimawh tam tak chuanna naupangte en ṭhin kha a ni. Chu milem bu-ah chuan Vantirhkoh Chungnung Mikaela’n fei kibâr lian taka a vih avanga Lucifer-a Hremhmuna a tla thla lai lem a awm a. Chu chu an tupa M. Lalmanzualan ngaihsanawm a ti êm êm a. Hnehna changtu Mikaela kha a ngaihsân zual phah a; chuvanga baptisma a chana a Kristian hminga Mikaela thlang ta a ni.
 Silai ṭha tak a nei a. Eng emaw châng zeuha pahoin an en a phalsak ṭuma, a cheng kaua han hmet ri khap an awmin, “Silai Inspector in ni em ni, khatia in tih kher?” ti-a a hauh ṭhin kha kan sawi fo ṭhin a ni bawk.
 Kaichhuman hetiang lama ṭan a lâkna kha kan khuaa mi dang ṭhenkhatte pawhin entawn tlâkah an ngai a. An fate tana inpumpêk tak meuh meuhin lehkha an thiamtîr a ni. 
(i) Lalthanzînga
 Thangmawia fapa Lalthanzînga (Zîngte-a) chu lehkha thiamthei tak, Primary Scholarship Exam-a Mizoram puma pahnihna a ni a.
 Thangmawia khan Zîngtea chu Aizawl Boys’ M.E. School leh Govt. High School-ah a luhtir a. Chutih chhung zawng chuan kan khua mêl 60-a hla aṭanga buhfai phurin a châwm a ni. Kum khat phei chu, chutia tih fo aia awlsam zawk leh remchâng zawka ngaiin Satinahmun khuaa pa pakhat lo mâk a thlo a, phur 30 zet a thar nghe nghe a ni. A khaw mite’n an phût angin Bâktâwng lal,  Lalzuala hnenah a kal a, fathang chhûn a tum thu a han hrilh a. Ani chuan, “Hetiang mi taima leh tum ruh, fate tana inpumpek thei ka hmu che hi lâwmawm ka ti a. Ngaihsânawm ka tihzia che ka lantir nan i hnen aṭang hian buh fang khat pawh ka la lo vang. Ka khua-a mi ni phei la chuan, i dam chhungin i hnen aṭangin fathang ka la lovang” a lo ti a ni.
 Aizawl Boys’ M.E. School-ah khan Zîngtea leh J.Malsawma te kha an kalho ṭhin a. Exam apiangah J.Malsawma chu pakhatna niin,  Zîngtea chu pahnihna a ni ṭhin thung a. Kan khaw pa pakhat Rongênga khan a lo tlâwmngaihpui deuh a niang, “Pakhatna i nih chu kan duhpui ve si che a, i tluk thei ngang lo a nih chuan J.Malsawma chu kan zu vawhlum mai dawn em maw ni le,” fiamthu ti takin a ti a ni. 
 Mizo te zingah hian mahni khuate ṭanna leh khua leh khua inelna hi tun hma aṭang tawh khan a nasa hle a. Mizo Idol programme te kan han nei a, top 10 vel an han thlen tawh hi chuan an khuate chu sawi loh, an bialtu MLA/Minister te thlengin tih tur ṭul apiang tihsak an inhuam thu an puang nghal ruai tawh mai ṭhin a nih hi. Rongênga pawh kha chutiang lama tlâwmngai fâl tak a lo ni ang e. 
  Zîngtea khan Matric pass-a Boys’ M.E. School-a zirtirtu hna a thawh ṭan aṭangin a nau Vanṭhuama, Sialhâwk aṭanga Middle School exam pass leh an tê ber Lalsawiṭhuama chu a enkawl chho zui ve ta a. An unauza hian lehkha thiam an lo niin sawrkar hna ṭha tak tak an thawk thei ta a ni.
 Zîngtea sikul chawlh laia an khuaa a lo hawin, an High School kal laia an thil tawn ngaihnawm deuh sawi chhâwn a nei ṭhin a. An History zirtirtu Pu Chhwnzînga’n uar tak mai a, “Aryan-hote chu a tribe a tribe-in an rawn settle down a” a tih ṭhin te, an ṭhian pakhat chuan, ‘Paula chu Roman sipai pahnih inkarah a mu a” tih Sapṭawnga a lehlin dan chu, “Paul was sleeping between the two Roman Assam Rifles,” a nih thu a sawi te chu Sapṭawng thiam lote pawh khan an nuihpui ve dar dar tho ṭhin a ni.
(ii) F. Vanṭhuama
 F. Vanthuama hi Thangmawia Fanai leh  Chalchhungi te fa palina niin 2nd October, 1933 khan Thinglian khuaah a lo piang a.  An unau chu:
1. Lalkima 2. Lalthanzinga  3. Lalringliani (fam)  4. F. Vanthuama h/o Lalzamveli
5. F. Lalsawithuama (L) h/o Zothanpari (L) 6. F. Lalchhunglawma(L) h/o R. Thanseii,  an ni a.
An unau hi unau inngeih tak leh unau inhau ngai lo an ni.  Unau inhmangaih tak an nih thu hi thenawm khawvengte pawhin an sawi thin a ni.
 F. Vanthuama hian fapa pakhat Lalremsawma, a nupui Lalsangzuali a nei a, tu pathum a nei a ni.
Kum 1951, January ni 9-ah sipai Navy (Boy)-ah lutin kum khat leh thla thum training zawh hnuah 1952 April thlaah Lawngah a awm tan a.  Navy-ah hian kum 16 leh thla 3 a tang a ni.  (Pensionin a chhuak ta a ni).  Kum heti zat a ṭan chhung hian lawng chi hrang hrang – lawng parukah kum 6 leh thla 10 chhung a awm a, khawmual (Naval Base) hmun ngaah a awm kual a, kum 8 leh thla 2 a awm.  Hemi chhung hian Naval Base-ah a awm bakah Navy Boys’ Training Centre-ah kum 5 leh thla 6 a thawk bawk a ni.
Kum ruk leh thla sawm lawnga a awm chhung hian khawvel ram hrang hrang – Singapore, Bangkok, Penang, Kuala Lumpur, Rangoon-ah te a kal a.  Tin, Greece lamah – Athens, Vatika Bay, Gibraltar leh England lamah pawh – London, Southampton, Portsmouth-ah te kalin, Israel lamah – Haifa, Nazareth, Carmel Tlang-te leh Istanbul (Turkey)-te, Maswa, Aden, Malta, Seychelles te bakah Colombo, Trincomalee, Kandy leh Andaman & Nicobar thliarkara khaw hrang hrang eng emaw zatah leh India ram lawng chawlhna hmun hrang hrangahte hna thawkin a lo kal tawh thin a ni.
Sipaia a ṭan chhung hian thil chi hrang hrang chhinchhiah tlak deuh deuh a tawng ve a – England Lalnu Queen Elizabeth-II Coronation Fleet Review neihnaah Warship (Ralkah Lawng) leh Merchant Ship zanga (500) chuang Portsmouth-a an intawhkhawm tumin a tel a ni.  Hemi chanchin hi amah pawhin sawi nuam a ti hle a, ngaihnawm takin a sawi thin nghe nghe ani.  British Commonwealth Navy Joint Exercise Mediterranean Sea-ah India Lawng 30 chuang zet American Fleet nen Exercise neihnaah a tel ve bawk.  TRINCOMALEE (Sri Lanka) a India, Pakistan, Royal Navy, Canadian Navy, New Zealand leh Sri Lanka te Joint Exercise tum hnih an neihnaah pawh a tel ve pha hial a ni.  India ram Viceroy hnuhnung ber Lord Mountbattena’n kum 1956 April thlaa India a rawn tlawh tumin, Bombay Santa Cruz Airport-ah amah lo hmuaktu Guard of Honor-ah a tel a, Mizo zinga Lord Mountbatten-a Guard of Honor a tel awm chhun a niin kan hria.  Kum 1966 April thla khan English Channel te, Strait of Dardanelles te, Strait of Bosphorus leh Panama Canal te, Seven Seas of the World hleuh chhuaktu Bengali pachal England-a Law zir chhuak Calcutta High Court-a thawk thin Mihir Sena’n India leh Sri Lanka inkar a hleuh chhuah tumin leh Palk Strait a hleuh chhuah tum khan a escort-tute zingah a tel bawk a ni.
Navy atanga a bân veleh 1966 April thla atangin Gauhati-ah Navy NCC Senior leh Junior Division-ah Ship Modelling Instructor hna thawkin 1975 September thla thlengin a thawk leh a ni.
Kum 1960 January thlaah Lalzamliani nen inneiin fa pakhat Lalremsawma an nei a, vanduaithlak takin kum 1992 February thla khan Pi Lalzamliani hian a boralsan ta hlauh a ni.  Kum 2002 December thlaah Pi Lalzamveli nen hian an innei leh a, Pi Lalzamveli hian duat tak leh dawhthei takin a thih ni thleng hian a enkawl a ni.
Khawtlang rawngbawlna lam:
Kum 1980 chho vela ram buai vanga V/C inthlan neih theih a nih loh avangin V/C/ Secretary hna hi engemaw  chen chu a lo mal chelh ve a.  Tin, V/C/ President-ah pawh a lo tang ve tawh a ni.  Model Veng Branch YMA President-ah a lo tang tawhin Mission Veng Branch YMA-ah hian Executive Committee Member-ah hun rei tak chhung a lo tel ve tawh bawk a ni.
A hun hnuhnung:
2018 February ni 23 khan engemaw insawiselna neuh neuh a neih avangin City Hospital-ah a lut a, rei pawh awm lovin tha takin a chhuak leh a.  Amaherawhchu heta tang hian a chak lo tulh tulh a.  Na sawi tur em em nei si lovin taksa chak lohna hian a tlakbuak chho zel a.  Zunthlum hi hun engemaw chen atanga nei tawh a ni a, tin, lung lam natna hi a neih bawk avangin that lam pan lovin in lamah an inenkawl chho a, hengte avang hian a taksa leh rilru lam pawh a chak lo chho ve tial tial a.  A hma zan lamah te pawh harsatna nei hran lovin May ni 4, 2019 zing khan hetiang hian min kalsan ta mai a ni.
(iii) Lalsawiṭhuama Fanai
 Lalsawiṭhuama hi Thangmawia fate zinga naupang ber, kum 1935-a Thinglian khua-a lo piang a ni a.  Faina ngaina mi tak leh zai ngaina mi tak a ni a. Mi hawihâwm tak a ni bawk. Tu pawh hmu se, a be hmasatu-ah a ṭang ziah ṭhin. 
Govt. High School-a an kal lai khan hlaphuah leh drama-a chan lamah a inhmang ṭan a. 
Khang hun lai khan hla mak tak tak, lâr leh sak hlawh tak an awm nual mai. Andamarkar Sarlal Pengleng Hui le Hui tih hla kha an lâr hle ṭhin. Chu’ng hlate chu, Govt. High School-a kal ṭhian pali inthurual ‘Four Cowboys’ inti, Lalsawiṭhuama (Thinglian), Ngurtaikhuma Sailo (Lungpho), A. Rohnuna (Zarkawt) leh Laldailova (Dawrpui) te sak lâr an ni. Tunlaia “Music/Pop Group” kan tih ang hian an awm a. Chutianga tiho hmasa ber an ni. ‘Function’ lian tham deuh, Durga Puja, Diwali leh hun dangah sâwm kual an hlawh hle a, an lâr hle ṭhin a ni. Lemchan te pawh an ti ṭhin a, mi lawm an hlawh hle bawk ṭhin. 
An hruaitu leh hlaphuahtu ber chu Lalsawiṭhuama, Thinglian khaw tlangval a ni. Ani hian Laldailova nena Suprano an chan bâkah ṭingṭang a tum ṭhin a, Ngurtaikhuma tenor, A. Rohnuna a bass ṭhin. An hla sak lar zual ṭhinte chu:
 Andamarkar sarlal pengleng hui le hui (2)
 Kan carol party in  ina kan lo lawi hian,
 Kan duh tâwk chu sikithum, pengleng hui le hui.
 Kan pi kan pute’n an vanglai ni an ngai ṭhin,
 Keini pawhin kan vanglai, pengleng hui le hui.
Sakawrhmuituai tlâng khi tlâng hmingthang ber a ni,
 Lilipar leh sarawnpar, pengleng hui le hui.
Nang gorero gosero (3), pawh zep tel ve ila:
Kan ram bengvarna bul chu chanchinbu chhiar hi a ni,
 Mahse insawiseltawnna thu a chuang tam lutuk.
 Sipai bang thar arphil eipuar zu a rui le rui,
      Sipai bang thar arphil eipuar zu a rui le rui.
Kanchhi kanchha uṭha u, UMFO Assembly a thleng, 
Pu Lalmawi Pu Pachhunga, A budelh Pu Hmingliana.
Dam takin mangṭha u le, 
Kei ṭhaval tual lenmawia
Nuihiaua ka di lênna Arizona pan ta’ng e
Japan has been occupied,
 To the centre Kohima,
Very pretty to look at, 
Ram ram sister ronima.....
 Lo haw ru, lo haw ru,
 Gorkhali keimahni ho 
 Zarkawt liamah inkhawm ang.
Chawhchawrâwi/Medley
Engvanginnge mipuite chu, Kawrvai chhun rawh, Tlai luatte hian pawina a nei, Insiam ve rawh, Chhuihthang val rual leng ruali te u, Dâwn lem ka nei si lo, Duhte’n darang kan lênna, Aw! a chul thei si lo, I chhunga Vanlalfa lo piang chu, Amah kan hre leh si ṭhin, Angel chawimawia chu, Tlantu Ropui fakin, A ropui em vangin, Angel chawimawia chu, Khawvel sual lainatin, A fa neihchhun a pe, Thihna lui kai hnu-ah, Vûr anga vârnaah chuan inbual la, Ka thâi chang mah lo la, Chawnbân hrui ang ka vuan ang che, Lo kal la, lo kal la.
Nang Girero Gosero tih hla hi ṭhenkhat sawi dan chuan Lungleia Garo pa pakhat awm ṭhinin an hnam hla a sak, mi dangin a thlûk lachhawnga an phuah kual tâk a ni a. ‘Pengleng Hui Le Hui’ nen  in anna tak a nei a. A hun te a lo inhnaih bawk si a, Lalsawiṭhuama phuah ni-a ngai te pawh an lo awm ta a ni. Heng hlate hi a ngainatute chuan tun thleng hian intihkhawm nikhua-ah hlim takin an la saho ṭhap ṭhap ṭhin a ni.  Hmingliani(Bakery) phei kha chuan Medley(hla chawhchawrawi)-te nen lam hian a ziak en lovin a sa chhuak vek thei a ni. 
Biate aṭanga ṭanin High School zirtirtu-ah a ṭang a. Hlawhtling taka a thawh hnu-ah Kulikawn Higher Secondary School Principal hna a chelh laiin a pension ta a ni.  
(iv) F. Chhûnglâwma 
F. Chhunglawma hi F. Thangmawia leh Rongaii-te fa naupang ber a ni a.  Kum 1945, October ni 28 khan, Thinglian khuaah a piang a, Kum 1952 khan Melthum leh Hualngohmun inkar a khaw tê tak tê, Dartuaha Vengah an pem thla a, kum 1954 khan Melthum, Aizawlah an awm tan a. A tleirawl lai hian a Û (L.T. Zinga) Nagaland-a awm in a enkawl ṭhin a ni.
Kum 1972 khan R. Thanseii, Mission veng, nen inneiin, Dimapur Mizo kohhran Biak In-a innei hmasa ber an ni a, fa panga nei a, Kum 1973 khan Mizoram-ah lo chhuak in, Melthum-ah a nu Pi Rongaii hovin an khawsa a. An nupa hian an pension thlengin Middle School-ah zirtirtu hna an thawk ve ve a ni.
A mah hi fiamthu duh tak leh fiamthu thiam tak a ni a, High School a kal lai vel atangin mipui chawk hlimtu ber a lo ni tawh thin a, Kum 1970 bawr chho vel a fiamthu thawh thin “Hman aia nuam” Team, Pu H. Zoliana-te, Dasti-a te ho zingah pawh khan a tel ve nghe nghe a ni.
Kum 1981 khan Melthum Presbyterian kohhran Upa atan nemngheh a ni a, Kohhran inkhawm hi a ngai pawimawh hle thin, Beihrual inkhawm hi Kum 25 chhung a inkhawm kim a, (Mizoram record a siam hial awm e).
Kum 2023 July thla vel atang khan natna em em nei lovin a chaklo zual chho tan a, a tu leh faten duat taka an enkawl laiin, kum 2023 Aug ni 22 khan a boral a, Kohhran hoten inlamah leh Biak In –ah uitak chungin an thlah liam ta a ni.
A taksa he leiah awm tawh lo mah se, an tan a hlutzia hi, vawin thleng hian  a tu leh faten an la hmuhbelh zel a ni.
(v) Anselm Sawihlira 
 Heng avang hian kan khua chu a khaw têt ngaihtuah chuan lehkha thiam tamna pâwl tak a ni ve ṭhin a ni. A.Sawihlira phei chu Primary Scholarship Exam leh Middle Scholarship Exam-ah Mizoram puma pakhatna a nih bâkah, Assam pum huapa Gauhati University hnuaia Matric Exam-ah palîna a ni. 
Boys’ M.E. School, Aizawlah a pa,  Dardâwnan a dah a. An khua aṭanga buhfai phurh fo ai chuan Aizawla thil zuara pawisa peipun dan kha a zawng a. Nghathu a zuar ta ṭhin a.  Aizawl chheh vel, Melthum, Hlimen, Khawchhete-ah te nghathu zuarin a kal ṭ hin a. A nghathu zawrh lan mawi nan leh hralh kal nan a ti ni ngei tur a ni, sahriak-in a thlawr mawm ṭhin a. Amah kha pa fiamthu duh tak leh fiamthu dâwl tak a nih vang te pawh a ni ang, Melthum nu leh nulate chuan a nghathu zuar lokal an hmuh veleh, “Nghathu rawn zuar Dardâwna, Sahriak rawn thih Dardâwna” tih hlain an lo âwi ṭhin a ni.
A thil tihdan kha inbumna chi khata ngaih theih ni te pawhin a lang a.  Han ngaihtuah chian deuh zâwk erawh chuan tunlaia sumdâwngte’n an thil zawrh hralh kal nana fakmawina chi hrang hrang chanchinbu, radio leh TV-te-a an chhuah chuai chuai ṭhinte nen hian danglamna vak a awm lo a. Dardâwna kha Mizo zingah na na na chuan hetiang lama a sulsutu (pioneer) tih theih hial  a ni ang. 
    Sawihlira khan zirtir hna a thiam hle bawk a. An khuaa zirtirtu hna kum 5 a thawh chhung khan Primary Scholarship Exam apiangah exam zawng zawngin an pass kim vek zel a, 1st division leh 2nd division-ah an pass deuh vek ṭhin nghe nghe a ni. Tonic solfa a thiam a, sikul naupangte chu hla te a zirtir ṭhin a. Games leh Handwork te pawh a ngai pawimawh thiam ṭhin bawk a. Sikul huan ṭha tak te kum tin a neihpui ṭhin a ni.
Sawihlira hian Science Graduate a nih hnuah Education Department a zawm a. Kum eng emaw chhung High School zirtirtua a ṭan hnuah Science Consultant leh Science Promotion Officer hna a chelh a. Heng hna a chelh chhung hian Mathematics leh Science zirtirna lamah mumal takin hma a la a. Zirlaite’n Mathematics leh Science huphurh ena en mai lo leh a awlsam thei ang bera an hriatthiam theih dan turin zirlaibu a siam a. Sikul tam takah Science Laboratory a buatsaih a. Mizorama Science leh Mathematics zirna lamah Revolution a rawn thlen a ni ber mai. Science leh Mathematics hrethiam lote hnena sawi fiah thiam ber a nih miau avang khan Mizo zingah na na na chuan Science leh Mathematics thiam ber pawla chhâl ngam a ni.
 Kan thil hriat leh kan thil thiamte hi mahni tana dah ṭha mai lo a, mi dangte’n an ṭangkaipui theih tura kan chhawp chhuah hi a pawimawh a, chu chu hriatna leh thiamna pawimawhna ber pawh a ni. Sawihlira khan a hriatna leh a thiamnate chu Mizoram puma zirlai naupangte leh mi dang tam takin an ṭangkaipui theih turin a chhawp chhuak a, a fakawmin a ropui hle a ni. Hemi kawnga Mizoram tana a thawh chhuah ropuizia leh hlutzia hi hriain India Sawrkar pawhin kum 1983 khan ram pum huapa chawimawina ropui tak, a phu êm êm bawk,  Padma Shri Award a hlân a, Mizote zinga hetiang chawimawina hmu hmasa ber a ni.
  Sawihlira kha lehkha zir ngawr ngawr baka hriatna tihzau duh mi a ni a. Transistor Radio a lei a, a tiri deuh reng ṭhin. Mak tih avanga en tur hrim hrim leh a ngaihthlâk apiang ngaithla ve tur khan naupangho a inah kan kal ṭhin a. A châng chuan in chhûnga leng lo, in hnuaia awm te kha an tam thei viau a ni. 
 Amah hrechiang ber zinga mi, M. Lalmanzuala hian Sawihlira kha a ngaisângin a ngaina ṭhin hle a. Ani pawh khan a ngaihsân thu sawi chhuah chang a nei zauh ṭhin. Chawnglianchhungi khan pâwl thum an zir lai khan, Sawihliran an class-ah, “Manzuala in tluk lo êm mai, ani chuan pâwl thum a nih khan, ‘the stars shine in the sky’ a ti thiam asin” a tih thu a sawi a. An nau pakhat zân pâwn chhuakin simeikhu a hmuh thu a sawi chuan, Sawihlira’n,  ‘Manzuala chu va zâwt ila a hming a hre tur’ a tih thu a sawi bawk. Simeikhu chanchinte chu a hre ber tur a nih laia hetiang thu a sawi hi, Manzuala kha General Knowledge lama tui mi a nihzia sawi lan a duhna a ni ber ang.
 Education Department-a Jt. Director a nih lai khan official thilah Manzuala office-ah a kal a. Thil pawimawh an sawi zawhin an naupan lai thu leh thil dang dang an sawi dûn a, an hlim hle a ni. Manzuala khan Chief Secretary office-a lo kal a nih ai khan a zirtirtu hlui a ngaihsân tak nena inkawmna hun neiah a inngai ber a, a lâwmawm a tih thu a sawi ṭhin a ni. Dinhmun sâng zawk neih avanga mahni chunga awm tawh ṭhinte zahder lo a, hnuai en hi a tih ngai loh tak a nih thu a sawi bawk.
A fate:
1. Francis Zoparliana (fam)
2. Dr. Innocent Chawnghmingmawia (fam)
3. Cecilia Zoramthangi 
4. Martin Lalduhliana (fam)
5. Lucy Lalruatkimi (fam)
6. Andrew Lalremsanga
7. Albana Lalchhanchhuaha
(vi) Thanchungnunga Sailo
Thanchungnunga Sailo hi  Sairawta leh   fa niin My 3, 1932 khan Thinglian khua-ah a lo piang a. Matric a pass-in Lungpho Middle School-a zirtirtu hna a thawk ṭan a. Khawruhlianah te, Maite-ah te, Ngentiangah te Headmaster hna a thawh hnu-ah November 14, 1999 khan a pension ta a ni. 
February 1, 1958 khan Rochhingi nen an innei a. Fa an nei a ni. Mizo hnam dan mawi leh ṭha ngaisangtu a ni a. Kum 2000 khan a hovin Neihlaia Lamlung ngeiah Chapchar Kut kan hmang a ni. 
Isua Krista Kohhran(IKK)-ah hruaitu lian a ni bawk ṭhin.
September 16, 2013 khan a thi ta a ni. 
Kaichhuma thlahte zinga zaidam ber leh thinrim ngai lo a nih kha a nauten an ngaihnata an ngaihsan chhan ber chu a ni.   
(vii) Basil Lalnîlêna
Basil Lalnilena hi Dominic Saingura leh Lucy Chalkungi te fa upa ber a ni a. April ni 12, 1935-ah a piang a.
Sialhâwk M.E. School aṭanga pawl ruk a pass hnu-ah Lungphun Catholic Primary School-a zirtirtu hna a thawk a. Zir zawm a duh avangin a hna bansanin St. Paul’s High School-ah, Hostel Master ni pahfâwmin pawl sarih a zawm a. Matric a pass veleh St. Paul’s Middle School-ah zirtirtu hna a thawk nghal a ni. 
Zirtir hna hi a tuina tak a ni bawk a; a thiam hle a ni. A naupangten an ngaina a. Eng emaw zat chu in lama ‘tuition’ pêk a nei deuh reng ṭhin a ni. Rual pawl a thiam a. Chhungkhat laina ṭhian ṭha huikhawm thiam tak a ni. Zai ngaina mi tak a ni bawk.  
Hlawh ṭha zawk deuh neih ṭula a hriat avangin zirtirtu hna bansanin sawrkar hna a zawm a. Saitual BDO office-a a thawh laiin sipai officer ṭawng a leh chu MNF lamten huatthu-a lain an kâp hlum a ni.   
(viii)  James  Romandinga  
James Romandinga(Mandinga) pa, Saingura khan an unau leh a fate pian kum leh ram neih hming Diary-ah a ziak vek a.Chu diary-ah chuan hetiang hian a ziak a ni: 1939 ‘Kharzawl hnai & Ngiauzawl, Dinga’. Hmun dangah mi dang pianni a ziak ang thovin Dinga pianni hi 10.10.1939 tiin a ziak a ni. 
   A pa Catholic nghet tak a nihna kha Mandinga khan a chhunzawm ṭha hle a. A pa ang bawkin Catechist a ni a. Catechist a nihna-ah pawh a rawngbawlna lama inpe zo tak a ni. A inpek zawhzia lanchianna ber chu kum 1980-a Imphala Catechist training-a a kal kha a ni. Khatih hunlai khan fa pariat a nei tawh a. Tu mah puitling hnathawk thei an la awm lo va. Chutiang huna nupui fanaute kalsan kha thil theih loh tluka ngai an awm a. Mahse, Mandinga chuan, “Thih huamin Pathian rawng chu kan bawl tur a ni,” tiin Imphal-ah chuan a kal ta a. An training lai khan ‘stipend’ pek pawh a awm lo a ni. 
A thawh zelna-ah pawh inpekna tak tak nen a thawk zel a. A pa a chhunna ni leh bawkin zai a thiam a. A rawngbawnaah a hmang ṭangkai ṭhin hle a ni. A kalna apiangah damlo an awm phawt chuan, zing kârah leh tlai lamah a tlawh ṭhin a, ṭawngṭaina leh Pathian fakna hlasak hun a neihpui ziah ṭhin a ni. Mitthi vuina-ah pawh hun ṭha tak hmangtu a ni ṭhin a. Serchhîp mite chuan, ‘Mandinga zin bo hlana mitthi neih chu a khawharthlak’ an ti hial ṭhin a ni. 
A pension hnu-ah pawh a rawngbawl hna a chhunzawm zel a. Vairengte, Mamit thleng thlengin sâwmtu a nei fo ṭhin a ni. 
A rawngbawlna kha Pathianin mal a sâwm a ni ang, a faten sawrkar hna ṭha tak tak an hmu a ni. A fate chu:
1. Jacinta Zaithanmawii(Sister)
2. Dominic Saihmingthanga(fam)
3. Paul Bombaythanga(fam)
4. Angeli Marhmingliani(Assistant) 
5. Lucy Zaithangpuii(Jt.Director, Horticulture Dept.
6. Teresa Vanlalhruaii MCS(Secretary to Govt)
7. Agnes Zirsangpuii
8. Bibiani Sailo
9. Joseph Malsawmdawnga 
Lehkha zir zawmna lamah a sukuk nasa hle a. A pa-in Catechist hna a thawh tâk avang khan in lam hna enkawl mawhphurhna kha a lâk a ngai a. Mahse, lehkha zir kha a ngaih pawimawh êm avangin a khaihlak fê hnu-ah High School chu a rap ve thei ta hram a ni. 
Ram chhuah nuam ti mi tak a ni a. Sa leh sava pawh a kâp tam ve viau a ni. Ṭum khat chu saza a ûm a. A tlânna lam apiangah a ûm zel a. Saza hah lutuk chu a bawk tawp mai a. Anin a kâp hlum a, a paw hâw a ni. Hâw kawnga an kalna a’n chhui lêt chuan kham chheng chhe tak takte kha a lo ni nawk mai a. Kal pangngaia kal ngam lohna tur an nih deuh nual thu a sawi a ni. Hauhûk thin hi a pa asthma damdawi ṭha a nih avangin a kahsak fo ṭhin. A thin lum lai ngeia ei a ṭhat avangin hauhûk khêla kâp hliamin a paw hâw ṭhin a ni. 
   A pa ang bawka lên den thiam leh nuam ti mi a ni a. A pa hrisel loh zual hnu-a sangha sa ei a châk zual châng chuan Tuichâng luia kalin a zu mansak ṭhin a ni. A lo thlen hun nghâka a pa-in bathlara a lo thlîr vang vang ṭhin leh in a thlen chuan sangha chhumna tur leh rêpna tur te a lo tifel diam ṭhin chuan a lung a tihchhiat viau ṭhin thu te pawh a sawi ṭhin a ni. 
Sports lamah pawh a tui viau ṭhin a. Football, Hockey leh infiamna dang tih loh a nei meuh lo. An khua te kha Lungpho nena inel thei tak an ni a. Khaw tê zawk mah ni se, a chak lo zawk an ni ziah bik lo. Lungpho-a an inkhelh dawn chuan, Lungpho infiammite zawhna hmasa ber chu, ‘Mandinga a lo kal dawn em?’ tih a ni ṭhin. Mandinga kha inkhel thiam ber pawl a ni lo nâin tha kha a nei êm a. Tlân paha a sut tawh chu an per nawlh zel mai a. Chuvang chuan an huphurh ṭhin a ni. 
Hei hi Mandinga huaisenzia lanchianna tak a nih avangin, amah ngeiin a sawi anga lâkchhawn a ni:
“Hriangtlanga tournament kan khelh tumin, Bawngchawm, Piler, Thenzawl, Hriangtlang leh kan khua Thinglian kan ni a. Bawngchawm ho hian hockey-ah kan hneh loh chuan inbuanah, inbuanah kan hneh loh chuan chemtê talin kan hneh tur a ni tiin an lo ṭawng tih kan hre leh a. An hriat laiin mawi taka inkhel tur kan nihzia leh chutiang a nih loh chuan eng kawngah mah kan duap tur a ni lo tih thu ka sawi ve a. Kan han inkhel chu tharumah leh fitness-ah min tluk si lova an bai ta va va  hlawm a. An khaw sualhuai te signalin an chah tih ka hre leh chu ka va khap a, min lo hual ta mai a. Keimah chauh ka ni si a ka rilru tak chuan ka zam ve deuh  a. Mahse, 'tunge min khawih ngam che u? Aizawlah pawh ka hnek tawh hi chu an thal chiang thei teh a nia' ka’n ti a, tumah han che ngam an awm ta lo.
 Tichuan kan tournament ah chuan kan khaw A team leh B team-in final kan khel ta a; kan chak double ta a ni
Kan khaw ho chuan a khaw nâwtin min lo hmuak a. Khaw chhung silai awm zawng zawng an rawn keng a, thlawhlai kan han thleng chu an kap ri ta dup dup mai a. Ei tur an neih ang ang te an rawn keng a, kan ṭhutna tur te an lo phah a. Khang lai hun atan chuan kha aia  in chawimawi dan chuang a awm tawh lo, nuam ve tak a ni.”
Huaisen ti vak lo te lo awm mah se, hlauh erawh a nei vak bîk lo. Inhnial buaina a awm chuan lehlam an tlâwm nge nge ṭhin. 
An khaw ram chhung, Tuichâng kam hmun pakhatah khan MNF te khan awm hmun an khuar ve a. Khua kha châk lak nan an hmang fo va. Chu chu hriain sipaite kha an rawn lang fo bawk a. Chuvang chuan an khua leh a mite kha tuboh leh dolung kara lêng an tih ang kha an ni a. Village Council President ni ṭhin kha a pêm tawh avang leh a hmun han luah thei mai kha an awm loh avangin khawtlang sawmna chhângin Mandinga khan VCP hna kha a chelh ta a. A tawizawngin sawi ila, a hun chhung khan buaina lian tham vawi khat mah a chhuak lo va. Kha khan a  huaisenzia leh rorêl a thiamzia chu a lanchiantir viau bawk a ni. 
Serchhipa VCP hna a thawh dan pawh kha, mimal tan ni  lova khawtlang tana thawhpui tur sâwma, chutiang taka thawk ta an nih avang khan an rah ṭha pawh hmuh theih khan a awm ta rêng a ni. 
A thiltih apiangah Rinna nghet(conviction) leh Tumruhna(commitment) nei a ni a. A hlawhtlinpui nge nge ṭhin a ni. 
(ix) Jerome Sawilaia
Jerome Sawilaia hi Stephan Lianhrima leh Geraldin Sumkungi te fâ pariat zinga pathumna niin, Thinglian khuaah Kharzawl ram thing hmun neih kum, lo vah laia piang a ni. A nu leh pa te hi thingtlang mi mâwl ve tak an nih avangin an fâte piannî leh thlâ te hi ziaka chhinchhiah thlip thlepna an lo nei lo va. Zirna avangin hmun hrang hrangah a kal chhuah ve tâk avangin pianni mumal neih chu loh theih loh a nih tâk avangin 1. 2. 1939-a piang angah a indah ve ta mai a ni!
Zirna lam:
1. Thinglian Catholic P/S aṭangin kum 1951-ah Pawl III a zo.
2. Lungpho Private M/S aṭangin kum 1952-ah Pawl IV a zo.
3. Aizawl St. Paul’s School aṭangin kum 1959-ah Matric a zo.
4. Aijal College aṭangin kum 1961-ah I.A a zo.
5. D.M. College, Imphal aṭangin kum 1963-ah B.A a zo.
6. Jorhat Post Graduate Training College aṭangin kum 1969-ah B.T a zo.
Hnathawh lam: B.A a exam zawh vêleh mahni in pawh thleng hmasa lovin, St. Paul’s School, Aizawlah May 1963-Dec., 1963 a thawk a ni. A kum leh 1964-ah Serchhip H/S-ah Headmaster-in a awm ṭan a. School Managing Committee-in an lâk tak tak hmâ hian  Sawilaia chu muster-roll hlawh pangngai ni khata Rs 4/- hlawha tlâwmngai tûra sâwm ni se, an ti a. Chutiang chuan Sawilaia chu Serchhip H/S-ah chuan chawlhkâr khat chhûng chu ni khata Rs 4/- hlawhin a thawk a ni. Hemi hnû hian School Managing Committee chuan thla khata Rs 280/- (Rupees two hundred eighty only) hlawh turin Serchhip H/S Headmaster atan an la tâ a; a kum leh 1965 kum bul aṭangin thla khatah Rs 300/- (Rupees three hundred only) an hlawhtîr ve leh ta a ni. Serchhip H/S-a kum 25 a thawh hnûin School Education Directorate-ah Deputy Director-ah kai sântirin sawn a ni a. Kum 1998 January 31 khan Joint Director-in a lo pension chhuak ve tâ a ni.
Thil tawn (experience) hrang hrangte:-
(Ama sawi angin)
1. St. Paul’s School-a an han lût kha, hawn tirh ngang kha a la ni bawk a, School building kha la peih fel hek suh! School Uniform kha kawr vâr bânbûl leh kekawr bûl, khâki a ni a. Tlangnuam tlâng chhîp pangpera awm a ni bawk a, Sikul khan ‘Skirting’ a la nei sî lo, a kaw tlau huai mai a, thlî a thaw heuh heuh reng mai bawk si a. Sikul chhunga zirlai naupangte chu pa pakhat zîng vawkte zawrh an sawi ang mai hi kan ni a, an châwn leh bânte chu a bawl hrîk hrêk hlawm vek mai zuk nia!!
2. Tin, kan hostel pawh kha Paul Zakhuma-te huan thlâm, ngaw chhah tak hual vêl, Kulikawn tuikhur hmingthang “Dâm-tuikhur” an tih,
 “Dâm tuikhurah inbual ka phâwk nia maw!
  Ngaihṭha fêtin silk pawnfên a hlîm a,
  Phâwk loh hâwnin a hâw zuk nia maw!” an tihna bul mai ami kha a ni a. Zânah ngâw aṭangin Chingpirinu a hram dût dût ṭhin.
3. Bung Bângla awmpui vênga inkulh thû:-
Kum 1954-a Sikul chawlh (summer vacation) an hmang zo chu Sikul lût leh tawh turin Thinglian khua chhuahsanin Manzuala nen chauh Aizawl kan pan a. Khumtung khua kan lo thlenin Paikhai lama kalna Tuirial lei chu tuilianin a la vek a, dai kai rual a ni lo tih an hriatin kan la kalna ngai loh motor kawng lamah chuan kan kal ta ngat ngat mai a. Kan dai ngai loh ram a nih avangin kawng pumpelh ṭha tak tak awmte pawh hre hek lo i. A kual thei ang berin motor kawng zêlah kan kal a. Tlai ni tlâk rual velin Bung Bangla kan thleng a.  Manzuala hmêlhriat  Saingûra, Overseer, chu Aizawl lamah a zinbo avangin Awmpui Vêngah chuan thlen in zawn a ni ta a. Kawng kam in pakhat kan han lût tur chu eng mah kan la sawi hmâ hmâ khan in neitunû chuan a hmasa zâwk  Sawilaia hnenah chuan, “Saw pawh a rawn inphur lût leh tâ!” a lo ti a. Han sawi chhunzawm leh pawh huphurhawm tak a ni. In neitunû hnênah chuan Sawilaia’n lu chhum bân chhum pawh huamin, “Sikul naupang kan ni a, Nipui chawlh (summer vacation) hmangin khuaah kan hâwng a, Sikul lût leh tawh turin kan kal a. Paikhai lama kal ṭhin kan ni a, tuilianin Tuirial lei a lâk avangin khulam kawngah a kal theih ta si lo va, he lam motor kawng lamah kan lo kal a, tû mah hmêlhriat pawh kan nei lo; zânin chu min lo inkulhtîr ula kan lawm khawp ang,” a han ti leh hrâm a. Manzuala chuan, “Chitêa Bûki-te thlâm lamah i chhuk mai ang hmiang,” a ti a. Mahse khua a thim ruai a ni tawh sî a. Chutih lai chuan pa ber khuma mu zâl chuan, “Sikul naupang maw in nih?” a rawn ti a. “Aw, ni e,” tiin an chhâng a. “Innghat rawh u,” a ti ta a. Phûr fahran lêm lo tak chuan an innghat a. In neitûte zanriah ei khamah chaw te an chhûm ve a, an ei kham chuan an mu nghâl mai a. Zîng thawh vê leh an insiam sawk sawk a, Chitêa Bûki-te thlâm chu an pan ta nal nal a. Chitê an zuk thlen chuan Buki-te unau an lo awm bawk a, hah a dam sawng sawng mai, mahni in thleng ang deuh thâw kan ni e. Buki-te unau hi St.Paul’s School-a an zirpuite an ni. Chitêah hian leilet an nei a, thlâm lian tak an sâ a, chhungkua deuh thawin an awm ṭhin a ni.
4. Ṭhian pathumin pâwl kan tuam!
 Ka hriat sual loh chuan kum 1951 emaw niin ka hria. Kum 12/13 emaw kan ni vêl ang. Keini ṭhian pathum - Zadenga, Mandinga leh Sawilaia-te hian zu-pâwl kan tuam ve a. Bellei ram neih kum a ni a. Pu Chaldailova-te pâwlbûkah kan innghat a. Atûa mah khan pâwl tuam kan lo la hmu ngai lo ni tûr a ni. Kan sazu lên tâwi keiin ka thawh a. Mau phelin kan kap parh ve a. Khâ kha pahnihin kan zâwn a. Pâwl vawm khâwm thlang lamah pahnihin sazu lên kha a lênlung leia innghat tâwk vêlin kan zâwn kâng a, pakhatin pawl vawmkhawm kha a rawn tum a, sazu lo chhuak kha kan lo châng ṭhin a. Sazu lo chhuak khan kan lên kha a phurh kân loh leh, lên sîr lamah khan an chhuak zel mai a. Kan han khuh ve lahin kan khuh rual thei bawk si lo va. Sazu kha a tam viau nachungin mana lawi kha kan nei thei rêng rêng lo mai a. Zankhuain pâwl kha kan tuam ve a, a vârtleh an tihte chenin kan tuam ve a ni. Mahse sazu pakhat mah kan man lo.
 A tâwpah tihngaihna dang awm tawh hek lo le kan pathuma hming inkimin kan pâwlbûk riahna bula  Ṭhuamdiauva vaithang âwk sazu pathum chu kan ru ta ringawt mai a nih chu!! Chû chu muk hnahte nen kan chhûm a, kan ei ve ta a. Kan chaw ei lai chuan Zadenga’n, “Manding, a lûte kha pahnih hnih ei bîk suh,” a ti a nih chu!
 Ṭhuamdiauva vaithang âwk sazu pathum kan rûk hi a zahthlâk kan ti bawk a niang. “Kan puitlin fê hnûah chauh lo chuan tû mahin i sawi chhuak lo ang u,” kan ti a, kan zawm ṭha viauvin ka hria.













• • • • • • 


[Subscribe telegram channel for updates- https://t.me/exploremizoramchannel ]

(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[For Ads - Contact +919402125273 ]


Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post