- Michael Lalmanzuala
‘Kan Thinglian Khua’ bu chu nimin (May 6, 2025) khan Rev. Fr. Joseph Lalbiakthanga, Vicar General-in Christ the King Cathedral Hall-ah a tlangzarh ta a. Kal kan tam vak lo nain thusawi ngaihnawm tak takte kan ngaithla a, kan hlim khawp mai.
Nupuiin chhang tui deuh deuh a rawn siam a. Fr. Biakin hneh takin min lo mikhual a. An chungah lawmthu kan sawi a ni.
KAN THINGLIAN KHUA
1. Kaichhûma Sailo
Thinglian khaw chanchin kan sawi dawn a ni a. A khawchhuakte hi chuan an ngainat êm avangin a hming hian an sawi ngai mang lo va, M. Lalmanzuala phei hi chuan tun thleng hian, a la hre ngai lote bulah chuan ‘Kan Thinglian Khua’ a ti ṭhin a. Chu chu tunah pawh hian a hmingah kan han hmang a ni.
Kan khua hi chhak lamah leh hmar lamah Lungpho khua nen a inri a; hmar thlang lamah Sialhau khua nen a inri a; thlang lamah Hriangtlang leh Piler nen a inri a ni. Sialhau, Hriangtlang, Piler nena a inrina hi Tuisang lui a ni. Chhim chhak lamah chuan Tlangpui, Mualcheng leh Khawlailung nen a inri a. Heng khuate nena a inrina hi Tuichang lui a ni.
Kan khua hi Kaichhûma Sailo din a ni a. A pa, Khawbêl lal, Lungliana, Vuttaia fapa khan nupui a neih a, fa a neih khan a indantir a ni.
Chhingchhîpa indang tura tih a ni a. Mahse, a nau Hrangliana khan Chhingchhip chu a awmna tura a hual a ni tiin, intihbuai huamin a chuh a. Lunglianan, ‘Pafa intihbuaina tur a ni lo ve, tiin Kaichuma chu a thu awiha ram ruak zau tak, Thinglian rama khaw thar sâta indang turin a ti a. Nu leh pa thuawih a nih vanga a hmuingila tu leh fate thlenga vanneihna leh malsawmna a dawn tur thu a hrilh a. Hrangliana erawh chu nu leh pa thuawih lo a nih vanga a hmuingil loh tur leh tu leh fate thlenga malsawmna a dawn loh tur thu a hrilh thung a ni.
Kum 1902-ah khan Kaichhuma chuan Thinglian rama tlang sâng ve tak Zopui tlâng hnuai Vanzau an tihah chuan hmun a han khuar ta a ni. Chu hmun bul hnai lawk Sakhisih ngaw chu helai ram leh he khaw hming put chhan thing lian tak awmna chu a ni. Kha thing kha a lian tâwk hle chu a ni ang, a tlûk hnua a zâr kawrawng chungah nula rual an inkawibah ṭhin a, ruai ṭheh nikhua châng pawhin chawhlui kîl nân an hmang ṭhin a ni. Kha thing kha a len êm avangin ram hla deuh aṭang pawha hmuh thama lian niin, khuaa luah an awm hma pawha a chheh vel ram chu Thinglian ram ti-a hriat ṭhin a ni. Kaichhuman a luah hnua hmun hrang hrang, Bâwnghmun, Chhoseipui, Luiṭhuam, Lungpuihmun, Summângahmun leh Dâmvêngah te an insawn kual pawhin, a khaw hming chu Thinglian a ni reng a ni.
Khaw thar kai tura a kal khan, Kaichhuma khan a nupui Darropuii leh a fanu upa ber Lalhmingthangi, naupang tê la ni chu a hruai a. Darropuii kha Khawruhlian lal Khawzadâla khawnbawl upa Darkhuma fanu a ni a, Pachuau hnam an ni. An rual hian mi dang ṭhenkhat bâkah Darbawnga, Laichhinga, Lianchhana, Saihnuna, Lalkhawsiama leh Vawmṭhianga te a hruai a. Anni hi khua an din fel hnuah khâwnbâwl upa an ni ta a, Darbawnga chu puithiam a ni ta bawk a ni.
Rohnuaia chu Vâl Upa hmasa ber a ni a, huaisen leh tlawmngaih thu-ah a hmingthang hle. A tu leh fate pawhin a zia an la a, khawtlang tana mi ṭhahnemngai an ni ta deuh zel a ni.
Lalkhawsiama hi Darropuii nuṭapa Lianphunga fapa a ni a. Thisen zawmpui an nih bâkah khawnbawl upa min a ni a. Ka pi leh pute’n an ui hle nain, nakin hnu zel thlîra khawsak changkan zawkna tur ni-a ringin a fapa Saihnûna’n (Rev. Saihnuna) Tlangpuiah a pêmpui a. Chuta ṭang chuan Aizawlah an rawn tla thla ta a ni.
Kan khaw kawtchhuah Dîlkâwna lungphun pakhata thu inziak chu, “Vaithâwma Chhangte, kum 78. Nula hnam riat a ngai,” tih a ni. Hei hian ‘dî nei lo Pâwla’n a sai’ an lo tih ṭhin tawh aṭang khan, kan pi leh pute huna nula ngai thei nih intihtheih nan taka an hman ṭhinzia a tilang a ni.
Pu Vaithâwma fapa Darchungnunga chu kan khaw pa te zinga sa kâp thei ber, lên dena sangha man thei ber, thîrdêng, chu baka kut themthiam ber ni-a, herâwt, hmui, fu her khâwl thlenga siam thiam ber a ni a. Hetiang khawpa kut themthiamna lama talent nei ṭha hi tun hunah te hian awm ni ta se, a thil siam aṭanga Mizorama hausa ber pâwl a nih theih a rinawm.
A fate pawh kut themthiam tak vek an ni a. A tê ber Chhanghnuna pawh kan khaw bul lawk Hmunzawla awmin leilet a enkawl a; a fate nen khawsa thei ber pâwl leh kut themthiam tak vek an ni. Pu Dara fapa pakhat Laiawrha phei chuan sa kah khap a nih hma daih tawh khan ramsa 110 a kâp a ni.
Kaichhûma kha pa nun ngîl, mahni hmasial lo, zaidam leh ngilnei tak a ni a. A thilphal a, mi îtsîkna a nei ngai lo. Chaw leh chawhmeh a ei tam ngai lo a. Thil dang ei nikhuaa chanvo insem pawhin a chan ai mi dang a pe fo ṭhin. A taima a, eirawngbawl thlengin tih hreh a nei lo. Nu leh pate thuawih thei tak a ni bawk.
Thinglian, Piler leh Sialhau (Hriangtlang) inrîna, Tuisangin Tuichâng a finna, Tuisangchhuah kan tih mai, lui kamah hian Bâwng chikhur a awm a. A hmuna riah chilhin an teng ṭhin a. Tlang lian tak takin an la a, phai lama chi lâk tur a awm hma kha chuan, a chheh vel leh khaw dang ṭhenkhata mite pawhin an rin ber a ni ṭhin.
Helai hmuna kum nga vel emaw an awm hnuin hmun pakhat, Tuichâng lui aṭanga hla vak lo Bâwnghmun an tihah an insawn ta a. Tun hmain Thinglian ramah hian mi an awm tawh ṭhin a, ka pu kha a luahtu hmasa ber a ni lo. Bâwnghmun pawh chu hmanlaia Bâwngho awm tawh ṭhinna a ni.
Bâwnghmuna an awm lai kum 1908 vêl kha Pûma Zai lo lar ṭan hun kha a ni a. Khaw dang ang bawkin khaw tlangvalho chuan Pûma Zai kha an hlimpui êm êm mai a, mualzâwlah an zai ṭhup ṭhup reng mai a. Hnathawh zai rêl thei pawh an awm ta lo a. Lo lam hnain a tuar lutuk dawn e tiin, khuang tel lo chuan an zai zel peih loh ringin Kaichhuma chuan an khuang a chhuhsak a. Tlangvalho erawh chuan zai ṭhulh ahnêkin hla thar phuahna remchngah an hmang a: “Khuang phal lo, khuang phal lo, khuang phal lo, pûma, Bâwngtlang lalrêng Lal Kaichhûma’n khuang phal lo,” tiin khuang tel lo chuan an zai ṭhup ṭhup tho mai a. Kaichhuma chuan a khawngaih leh si a, hna an thawh chuan bawk si loh avangin khuang chu a pe lêt leh ta a. Chutah le, tlangvalho chu, “Khuang min pe, khuang min pe, khuang min pe, pûma, Bâwngtlang lalrêng Lal Kaichhûma’n khuang min pe,” tiin a hma aia ring zawk leh phûr zawkin an zai zawm ta a ni. Ni eng zat nge hnathawk lo-a an zai tih erawh sawi chian zuina a awm lo.
Bâwnghmun aṭang hian hmun hrang hrangah an insawn kual a. Kum 1941-ah tuna kan awmna Luiṭhuam hmunah an rawn awm leh a ni. Khatia an insawn kual fona chhan kha, kan khaw hmun khi a nuam lo a, hmun nuam zawk an zawn ṭhin vang a ni. A tâwpah chuan tui a pawimawh a, tui ṭ hatna ber a nih avangin tuna kan awmnaah hian an rawn lêt leh a, an awm nghetzui ta a ni.
Kan khua hi a mawng lama luikawr ruam bâk chu tlâng mualin a hual vek a. A lu lamah Zopui tlâng a awm a, chhak lamah Vanzau tlângmual leh Hmunte tlâng, tun hnua Catholic Kohhranin Kraws lian tak a chhîpa an phun tâk avanga Kalvari tlâng tih hming pu tate’n an hual a, thlang lamah Uipuak tlâng leh Lalpa mute kahthlâk tlâng, an kâra mual zâwl zâl ṭha tak awmin a hual a ni. Heng tlâng mualte hi thing pangngai chu awm ve zeuh zeuh mah se, hlobet hnimin a khuh deuh vek a. Pathianni tlaiah chuan naupang leh nula leh tlangvalte pawhin nuam ti taka lên kual nan leh infiam nan an hmang ṭhin a ni.
Kan khaw mawng ruam thlang lamah hian a leh lam leh lama tuihnâr a awm avanga Tuilehluang kan tih, ft. 100 vela sei, ft. 60 vela zau zâwl ṭha tak a awm a. Chu chu khêlmuala kan hman ṭhin a ni. Catholic-te kha an intihthu viau ṭhin vang te pawh a ni ang a, Pathiannia inkhelh khap boruak khan min chîm ve lo a. Pathianni tlai chu inkhelh hun a ni ziah ṭhin. Lungpho team nena kan khaw team an inkhelh châng phei chuan a khawnâwt tak meuhin kan en ṭhin a. A entute pawh kan ṭang thei ve hle ṭ hin a ni.
Kan khaw football team kha a khaw têt ngaihtuah chuan an ṭha ve viau ṭhin. Kan chheh vel khaw panga paruk nena intihsiaknaah champion nihna an hauh ve hial ṭhin a ni.
A pa malsâwmna kha a chungah a thleng dik nghal ta zel emaw tih mai turin Kaichhuma kha a hmuingîl êm êm a. Buh leh bâlah a khua te an hnianghnâr a, ṭâmpui kum tih lohah chuan an ṭâm ngai lo. Ran vulh lamah pawh a hmuingîl hle a. Keini pawhin kan hriat phâk thlengin ran dang bâkah sial pawh sâwm rual zet chu a nei reng ṭhin a ni.
Ram humhalh thu-ah a duai lo hle a. Kawng sîra thingtuai sah te kha a khap tlat a, sât an awm phawt chuan a zawng chhuak a, a hrem nghal ziah ṭhin a ni. Ṭum khat pawh ram a kâng chiam mai a, a khawnâwta chhuakin tlangval leh paho-in an ṭhelh a. An ṭhelh zawh chu zanlai dâwn a ni a. Rei lo tê-ah a tikângtu chu a tûte pahnih Lalnilêna leh Romandinga an lo ni a. Kaichhuma chuan chawplehchilhin mipui pungkhawm hmaah chuan an mawngtama vawi 15 ve ve hlapin a hrem nghal a ni. Chumi hnu chuan a tûte pahnih hian ram an tikâng leh tawh ngai lo.
Lal fing ṭhenkhatte’n an tih ṭhin angin khaw bul hnaiah ramngaw rizâp (reserved) a siam ṭhin a. Chutiang rizâp ngâw chu tumahin châk lâk nâna hman a phal ngai lo a, amah ngei pawhin châk lâk nan a hmang ngai lo.
Kaichhuma kha khawthlîr thiam tak a ni bawk a. Lo hâl hun hnaih tawh chuan tlai tin khua a thlîr ṭhin a. Ngunthlûk takin chhûm leh thli kal vel dan a en a. A ṭûl chuan zanlai pêla khaw thlîr châng pawh a nei ṭhin a ni. Tuichâng hnâr Ngentiang ram lama kâwl a’n phêt zak zak tawh chuan, lo hâl a hun tih a hrilh a, pahoin lo an hâl nghal vat ṭhin. Lo an hâl tûkah emaw chuan ruah a sûr deuh ziah ṭhin a ni.
Kaichhuma leh Darropuii te khan fapa paruk leh fanu panga an nei a. A upa ber Lalhmingthangi chuan Maite lal Taiṭhuama pasalah a nei a.
2. A pahnihna chu Hranglura a ni a, Lalmawii, Tlabung khua Zobuanga fanu nupuiah a nei a. Matric 1st Division-a a pass hnuah Police hna a zawm a, Mizo zînga Dahrawk hmasa ber pâwl a ni.
Hranglura kha mi nun ngîl tak a ni a. ‘Principle’ nei mi tak a ni bawk a. Dik nia a inhriatnaah chuan a chunga mite pawh a hnial hreh lo a ni. A hnuaia mite a thunun ṭha thei hle a. An dik lohnaah tlang takin a zilhhau a, a ṭûl chuan an phû tâwk hremna a pe ṭhin. A theih chhûng chu hotu lian zâwkte’n an chunga kut an thlâk loh nan a hum tlat ṭhin. A hnuaia thawkte’n pu ena an en bâkah pa ang thawthângin an neih a, an zahin an ngaina ṭhin hle a ni.
Hranglura hian ze dang tak a neih vang te leh Departmental Examination, Gauhati-a neih ṭhin chu a hun a hriat tlai vang te, kal remchân loh châng a awm vang te leh subject pawimawh tak Bengali ṭawng zir ṭhat duh loh vang tein a pass har hle a. Chu bâkah khang hun lai khan Mizorama Sawrkar hnathawkte chuan Allowance chi hrang hrang, Ration Compensatory Allowance, Hill Allowance leh thil dang an hmuh kha an hlawhpui lêt hnih lai a ni ṭhin a. Hlawh tam chân hreh vanga insawn duh loh kha a awm bawk ṭhin. Heng avangte hian Hranglura khan promotion a hmu chak lo hle a, Inspector of Police-in a pension ta a ni.
A fate:
1. Sapthangpuii(fam), a pasal, Rokunga(fam)
2. Sailothanga(fam) a nupui, Vanlalhruaii(fam)
3. Lalhmingthanga(fam)a nupui, Lalramthangi(fam)
4. Laltluanga(fam), a nupui, P.C. Lalrammawii
5. Lalsangpuii(fam) a pasal, K.Lalchhunga IPS
6. Lalriliani a pasal, Lal Thanhawla
7. Ngursangliana(fam), a nupui, J. Zohmingliani
8. Michael Lalthanzuala, a nupui, V. Lalhmingliani
9. Sylvester Lalthanghuta a nupui, Thanpari
10. B.Sairengpuii(fam), a pasal, Lalrivenga(fam)
11. Fabian Zosangliana(fam), a nupui Lalbiakṭhuami
12. Cecilia Runsangpari
13. Francis Zothanbuanga a nupui, Sangzampuii
A pathumna Lalṭhuama chu a tlangval laiin a thi a. Ani kha mi danglam tak a ni a. A nuin a pai lai khan Kaichhuma khan a mumangah, “I nupui naupai lai hi mipa a ni a. Mi fel tak leh thil tithei tak a ni dâwn a. A hmingah Lalruanga sa ang che,” tia hriattirna a hmu a. Upain mumanga thil hmuh ang chiaha awm hi a hmuingîl lo an lo tih ṭhin chu hriain ani khan nau hmingah chuan Lalruanga ti loin Lalṭhuama a ti ta zawk a.
Lalṭhuama chu mi fel tak a ni ta ngei a. Awmkhawmna apiangah a bul hnaia awm tawh phawt chuan chung ena an en nghal mai ṭhin a ni a. Sapten ‘born leader’ an tih ang hi a ni. Lehkha thiam thei chung chuang a ni a. Shillong-a a zirlai pawha Begali leh Assamese-ten an tluk ngai loh a ni. Calcutta-a zirzawm tura a ṭhiante nena an kalna lamah ‘kala-azar’(black fever) an kai a. Tuichhia an in palh hlauh bawk avangin an zavaiin an thi a ni. A thih lai vel hian Kaichhuma khan a mumangah bawk thu a hmu leh a, “Ka thu i awih lo a, i fapa hmingah Lalruanga i phuah duh loh avangin ka lâksak ta che a ni,” a ti a. Kaichhuma kha khami chungthu-ah khan a inchhîr hle a. A fate hnenah an mumanga chutiang thil an hmuh ve chuan an hmuh anga awm turin a hrilh nghe nghe a ni.
3. A palina chu Saingura a ni a. Kan khua-a Catholic Kohhran dintu a ni a. A rinna chak leh a ṭhahnemngaihna avangin kan khua kha Mizoram-a Catholic tamna ber, kum 1968 khaw khâwm thleng khan a ni ṭhin a. Kolasib biala Catechist hna a thawh chhung pawhin Catholic-a inpê an ṭhahnem hle a ni.
Khawsak a harsat luat avanga lo te an neih ve tâk avangin sikul kal pangngaia kalin lehkha a zir ve lo a. Amaherawhchu lehkha thiam châk mi tak a nih avangin amahin ziak leh chhiar a zir a. Tapchhak mei êng hnuaiah lunglehkha leh meihawl hmang tein a zir ṭhin a ni. Chutia ziak leh chhiar a thiam chu a duh tâwk lo a, a ṭhian ṭha zual, Lalliauva, Aithanga leh Challiana te chu ziak leh chhiar a zirtir thiam vek bawk a. Anni khan an lâwmzia thu an sawi fo ṭhin a ni.
Mahni-a inzir chawp a ni nâin a kutziak te kha a mawi viau a. Lehkha chhiar tur a hmuh chin chu a chhiar deuh vek zel a, ziaka thil chhinchhiah te kha a peih hle a. An unau leh a fate pian ni leh kum te a chhinchhiah vek a. An kêl pian ni leh an vun emaw, an hmul emawa chhinchhiahna remchâng awm te pawh ziakin a dah ṭha zel a ni. Hetianga ran piang hlim chhinchhiahna ṭha ziaka dah ṭhat a ngaih pawimawh viauna chhan erawh hi chu Mizote hi kan rinawm viau lo a, thil inrûksak hi tun hma aṭang khan kan chîng thawkhat a ni tih tilangtu niin ka hria.
Diary a vawng a. Thil thleng pawimawh chhinchhiah tlak deuh chu a ziak vek a ni.
Indopui lai, kum 1943 khan kan khuaah Assam Rifles-in hmun an rawn khuar ve a. Ani kha Labour Sirdar-ah an dah a. An khuaa sipai bahrik leh kudam an sak zawh hnuin, Indo tâwp thleng khan hna ṭul dang thawkin N.Vanlaiphai, Thekte, Samthang, Teikhang leh Khuangphahah an kal a ni.
A fate:
1. Basil Lalnilena(fam)
2. Agnes Ngurthankimi
3. James Romandinga(fam)a nupui, Lalramthangi(fam)
4. Michael Lalmanzuala a nupui, Clara Zodinpuii
5. Anastasia Sapremchhungi(fam) a pasal P.E.Chhinga
6. Gabriel Lalhmunliana, a nupui, Thanṭhuami
7. Justin Saplalmawia, a nupui, Lalremmawii
8. Philomena Lalmangpuii(fam)
9. Pius Popelalchhuanga, a nupui, Laltlanthangi
(ii) A pangana chu Thansânga a ni a, nupuiah Khuangpuichhîngi a nei a. Middle School Exam pass-in Lower Primary School zirtirtuah a ṭang a. Ani pawh kha pa fing tak leh hotu nih tling tak, a awmna apianga mi biakrâwn hlawh tak a ni a. Heng avang hian elreltu a nei fo ṭhin a. Zêp thu lah a awm lo a, District Council hotute leh Sailo lal thlahte kha hun rei tak chhûng inngeih zân thei lo kha an ni a. A awmna khuaa elreltute leh District Council-a thuneitute ṭangho khan chhuanlam ho tak tak hmangin hremna chi hrang hrang an pe ṭhin a. Dan narana Primary sikul zirtirtute sawn zen zen an nih loh laiin hmun hla tak takah te an sawn a. Heng vang hian a rilru a hah a, a hriselnain a tlakchhiat phah a. Pension hun hmain a thi ta nghe nghe a ni. A pension pawh chin fel lohin a awm reng a. A thih aṭanga kum sawmhnih zet ral hnuah an tih felsak ta hrâm a ni.
A fate:
1. Vanlalchhuana, a nupui, Zaṭhuami(fam)
2. Lalrammawia, a nupui Hmingmuani
3. Vanlalnguri(fam)
4. Lalrinthanga(fam) a nupui, Lalamngaii
5. Rev. Lalramzauva, a nupui, Biakzami
6. Lalhmuakliana, a nupui, Lalnghinglovi
7. Lalzirliana, a nupui, Zaikhumi
8. Vanlalhluna, a nupui, Lalawmpuii
9. Saithangpuii, a pasal, Vanlalawia(fam)
10. Laldinthara, a nupui, Khawlliankhumi
(iii) A parukna chu Sairâwta a ni a. Nupuiah lal hmingthang Zataia fanu Lalrikhumi a nei a. Kaichhuma a lo upat deuh takah khan kum 1955 aṭanga lal bân thleng khan Sairâwta hi Thinglian tlângah a lal a ni.
A fate:
1. Thanchungnunga(fam), a nupui, Rochhingi
2. Ngurliankima, Inspector, a nupui, Lalbiakṭhuami
3. Ngurthantluanga(fam) a nupui, Thanghliri(fam)
4. Ngurdingliana, Head Constable, MRP a nupui, Lalnunmawii
5. Ngurrinkima, a nupui, Lalhlimmawii
6. Ngurthanpari, a pasal, Dik Bahadur
Pasarihna chu Vanhnuaichhîngi a ni a, Khawzawl lal Ṭawngburha pasalah a nei a ni. Pariatna chu Ropuithluaii a ni a, pasalah Sabuta, Bûngzung lal a nei. Pakuana chu Vanhnuaikhumi a ni a, pasalah Lalvunga Lungpho lal a nei. (iv) Sâwmnna chu Lianngura a ni a, nupuiah Vanbûki a nei a. Assam Police a zawm a. Sub-Inspector-in a pension a ni. A naupang ber chu Saihlupuii a ni a, Tarpho Fanai lal Lallâwta pasalah a nei a ni.
4. Sâtchâwla
Pu Sâtchâwla kha Tlau hnam a ni a, pa ruakhau ṭha, kan khaw pa chaka sawi a ni ṭhin. Chhoseipui aṭanga tuna kan awm zui tâknaa khua an sawn khan an hmanhmawh deuh bawk a, di sah chawp phal 150 a phur zo a, miin mak tiin an sawi laih laih a ni. Lu mêt ngai lo, sam sei tak nei a ni a, a nghâwng zâwnah a ṭâwn ṭhin a. Khang hun lai kha chuan lu mêt lo an awm meuh tawh loh avangin a dangdai an ti viau ṭhin a ni.
Pu Satchawla nupui Darpuii kha nu tê lam, ngo hmelṭha tak a ni a. An fa upa ber chu, Lucy Chalkungi, Dominic Saingura nupui a ni a. Nu taima leh zaidam, ngilnei leh hmangaihna nei mi tak a ni. Cancer natnain hun rei tak a tihnat lai pawh khan hrehawm tuar hmel a pu ngai mang lo a, a thih hma lawk te pawh khan a kawmthlang huanah a kal hrâm hrâm ṭhin. A fate unau zîngah duhsak bîk a nei ngai lo a, an ngainain an hmangaih êm êm vek a ni.
Pi Chalkungi chhang chu Dokhama a ni a, vanduaithlak takin a tlangval laiin a thi a. A dawttu chu Chalkhuma a ni a, nupuiah Lungpho nula Bualthangi a nei a ni. Ani pawh kha kan khaw pa chak pâwla ngaih a ni a, uluk taka thil ti mi a ni a, a hlo thlawh fai theihzia chu mi hriat a hlawh vena tak a ni ṭhin. A dawt leh chu Rohmingthangi a ni a, pasalah Laiṭhuama a nei a. An fapa pakhat Lalbiakthanga chu Catholic puithiamah a ṭang a, Father Joseph Lalbiakthanga tia hriat a ni ta a ni. An naupang ber chu Chhawntluangi a ni a, a nulat laiin a boral a ni.
5. Hrângchhâwni
Kaichhûma khan rorel a thiam viau a. Pa zaidam leh ngilnei a nih bawk avang khan a khua leh tuite an hlim thei hle a. Rei lo tê-ah a khua chu za nufa khua a ni ve mai a. Eng emaw hnu-ah phei chuan in 300 chuang zet an ni ta a. Buh leh bâlah an hmuingîlin an hnianghnar thei hle ṭ hin. Khaw kel tak e ti lo khan khaw dang mite hriat leh tlawhpawh a hlawh ve hle ṭhin a ni.
Zai thiam leh lam thiam hmingthang Hrangchhawni pawh kha rei fê Lal inah a rawn awm a ni. A rawn awm chhan leh khua a chhuahsan dan erawh a dang deuh. Hrangchhawni kha Hmawngkâwn khuaa piang a ni a. Naupang a nih laiin a pain a nu a mâ a, nupui dang a nei a. A nuhrawn bula a awm duh loh avangin Hmâwngkâwn lal Vanphunga a bêl a. Chutih lai chuan kan lalte’n awmpui an mamawh avangin Hrangchhawni chu Vanphunga’n awmpui atan a pe a ni.
A tleirawl tirh aṭangin Hrangchhawni kha zai thiam leh lâm thiam tak a ni a. Rual kawm a thiam hle bawk a. Kan khaw tlangvalte tihlimtu ber a ni ta mai a. Ngaizâwngtu pawh a ngah tawlh tawlh a. Rei vak loah khaw nula tlangval nun timawitu aiin tihminghliautu a ni ta deuh mai a. A khawnbawl upate thurâwn ngai pawimawhin Kaichhuma khan a û Vanphunga hnenah a lêttîr leh ta a ni. An lêttîr chhan a hre lo te pawh a ni mai thei, Hrangchhawni khan Hmâwngkâwn khua a thlen thlak leh hnu khan Thinglian khua a ngaih thu hetiang hian a phuah a ni :
Hmawng khaw lal run reng ka ngai lem lo,
Ka ngai zawk e Liantlâng kan vangkhaw zawl kha,
Chhailai di si loh lung min len e.
Hmawngkawn khua pawh a tihlim thei hle ṭhin a. A zai lâm en turin in khat hmur khawpin an pungkhawm ṭhin a. Khanchhuka ṭhu te pawh an awm hial ṭhin a ni. Chutianga Vanphunga ina a lâm ṭum chuan hetiang hian hla a phuah nghe nghe a ni:
Hmarah chhim thli reng a ngai nem maw,
Lal Silianpa runpui kur duam duam ngai e,
Duh leh her tliak rawh se tlang lam nan.
(Siliana hi Vanphunga fapa upa ber a ni.)
4. Thangkungi leh Awithangpa
Awithangpa’n hlaa a chawi hmingthan Nuthlawi Thangkungi pawh kha ka pi leh pute inah hun eng emaw chhûng chu a khawsa ve a. Hetih lai hian Awithangpa khan a rawn zin phah a. Thangkungi a phuahna hla ṭhenkhat aṭang hian chu chu a chiang viau a ni.
Pârah chang i, ram loh lêntu pâr mawiah,
Thangngo ṭum kawng bellei mualah ṭo ila,
Min thliak dah law maw e nau lâwmah.
Thangkungi ka piin lo-a thlai la tura a tirh hlana, in lama Awithangpa lo awm lunglêngin he hla hi a phuah ni ngeiin a hriat a. Bellei mual hi Thinglian ram chhunga lo ram lâr ve tak pakhat a ni a. Hemi kum hi Ngiauzâwl ram neih kum a ni a. Bellei mual ram hi Ngiauzâwl ram leh khaw inkara awm a ni.
Ka hâwi ang che Awithangpa’n rumal nêmin,
Ka zâp ang che Liantlang ainawn chawnpui pâr,
Vul mawi Thangkûngi Thanghmêlṭhai.
Hei hi Awithangpa’n Thinglian khua a chhuahsan ṭuma kawtchhuah aṭang emawa Thangkungi rumala a vai thu a phuahna ni ngeiin a lang.
Huiva lo lêng Awithangpa’n ka zâwt ang che,
Kûngpui ânnêm ṭhadâng i chhâwn ngai em le?
Liantlâng Dârngo châwi Thangnuihiauvi.
Nawhlung ṭhâ leh chingal ûm ka châwi ṭ hiang e,
Tuithiang tui dam tuinunnêmah kan bual,
Liantlâng Thangngo zûnlêng fai thei lo.
A chûn Dârhniangin bâwl zai a rêl lâwm ni?
Liantlâng chhawkhlei pâr mawi in famtir dâwn e,
Awmlai hnâwltir rawh puithiam zawng zawng.
Heng hlate pawh hi Awithangpa’n Maubuang aṭanga Thinglian lal ina Thangkungi la awm ta zel a phuahna ni ngeiin a lang. Thinglian khaw lalnu kha Darropuii a ni tih kan sawi tawh a.
Nikhûmchhingpa vâl lunglêng a iang em ni?
Ka piah Liantlâng khaw chul ram loh bûkthlâmah,
Nghâki lêng nau ang i lo ṭah chu.
He hla pawh hi kan khaw bul chul ram thlâma vainronghak a hmuh thu phuahna ni thei âwm tak a ni bawk. Hrilhfiahna ṭhenkhatah chuan he hlâa ‘Liantlâng’ tih tur ni âwm tak hi ‘lian tlâng’ tia ziakin Maubuang khaw bul lawka Hmingliana hmun sawina a ni tih a ni a. Chu chu lo ni dâwn ta se, ‘hmun’ chu ‘tlâng’ tih daih thu awm âwm lo tak a ni a. Chu bâkah ‘lian tlâng’ tia ziak chuan tlâng lian sawina ni âwm tak a ni a. Mahse, he hlaah hi chuan ‘Liantlâng’ hi ‘khaw chul ram’-in a zui avangin ‘khua’ sawina ni ngeiin a lang a, Awithangpa’n Thangkungi a phuahna hla ṭhenkhata ‘Liantlâng’ hi Thinglian khua ni ngeia a lan avangin he hlaa ‘Liantlâng’ pawh hi Thinglian khua a sawina niin a rin theih viau a ni.
Kan khuaa a awm laia hmu ve ngei, Lal fanu naupang ber, Saihlupuii sawi dan chuan Thangkungi kha hmeichhe pian nalh tak, ngo vâ mai leh a mit pawh Sâp mit ang maia pâwl râm mai a ni a, Awithangpa meuh pawhin khati khawpa a buaipui kha thil mak a ni lo ve.
Awithangpa kha kan khuaah a châm rei viau a. Kan khaw pahote nen pawh an innêl hman hle a. An khaw lama hâwn a tum ni chuan zû te inpuia zai lâm hunte pawh neihpui thei tura insawiin paho chuan châm leh rih turin an sâwm a. Mahse, Awithangpa chu haw lo thei lo ni tawha a inngaih avangin an chelh zo lo va. Amaherawhchu Awithangpa ngaisâng êm êmtu, râwlthar fel ve tak lo ni tawha, zu hmun te pawha lo lâmpui ve tawh ṭhin Pu Saichâna sawi dan chuan, a chhuah dawn ṭêpah he hla hian amah duhsaktute leh ngaitute chu a thlah a ni :
Chhingkhual ka ni ka kal ta’ng e,
Zo awi leltê tlâng bâwmtu pâwl chho na’ng e,
Vawiin chuan tlânglâm ka chân ni sê.
Awithangpa kulî tûra kal lo thei lo a nih vanga Suakbûka zai aihnaa a tel hman lo a phuahna tlar khatna chu “Lalawithangpa lung herin ka kal ta’ng e,” tih a ni a, tlar hnihna leh tlar thumna chu he hla nen hian a inang thung a ni. Hlaphuah thiamte hian a remchânnaah chuan an hla thu an hman pawlh châng a awm ni ngei tur a ni.
Kaichhuma kha ran vulh lama a hmuingîl hle bâkah a khaw vanglai tak tak kha chuan in 300 lai an awm ve hman a. A khawsa thei thawkhat a niang, ropui takin khuang pawh a chawi a ni. Khang hun laia kan khua mi’n an bawhna chhan kha ram a ṭha a, lo neih a awlsam bâkah lamlian aṭanga hla tham khaw kel, kulî an lâk zen zen lohna a nih vang niin an sawi ṭhin. Pa hrisêl tak a ni a, khawsik chu sawi loh lu nat satliah pawh a nei zen zen lo a ni. A tluka ha ṭha kha a awm leh thei chuang dawn em ni tih khawpin a hâte kha a ṭha a. Hahmai hlai bîk pawh a nei lo a, inchen rual ṭhapin, a chhah mawi tâwkin, nghet ṭha takin a inrem a. A ha hnuai lam pawh a hapui bâk chu hapui tê deuh tiat vel hian tawi deuh ṭhep ṭhawpin a inrem ṭhap mai bawk a ni. Kum 80 a kai hnu pawh khan ha bal a la nei lo a, âr ruhte hi a la seh keh rap rap thei a ni. .
Ramvah nuam ti mi tak a ni a. A khât tâwkin ram lamah a kal fo ṭhin. Sa leh savate pawh a kâp thei viau a ni.
Kan khaw tlang sâng laiah khian tlâng pahnih insi deuh rialin an awm a. A sâng zawk deuh hret khi tun hmaa Survey-hoin an rawn chhinchhiah ve a nih avangin Tlângsâm tlâng kan ti ṭhin. A sanzawng an chhinchhiahna lungphêk an phûmna vel kha an sâmfai vang a ni. Kan khaw tlâng ti-a kan sawi châng chuan tlâng pakhat anga ngaiin Zopui tlâng kan ti ber ṭhin a ni.
Tlângsâm tlâng khi ft 5400 dawn laia sâng a ni ve a. Mizorama tlang sâng hmingthang leh langsâr zualte bâkah chuan a sâng pawl tak pawh a ni ve rêng a ni. A awmna a lailî bawk a, Mizorama tlâng sâng zualte chu Zopui tlâng aṭang chuan a hmuh theih deuh vek a ni. Khaw thian ṭhat ni chuan Bay of Bengal tuipui pawh thlangra tiat velin a hmuh theih ṭhin.
Chhim leh chhim chhak lamah Phawngpui, Hrangturzo, Lurh, Ṭân tlang te a hmuh theih a. Chhak lamah Mizo History-a tlang hriat hlawh tak, Burma rama Lentlang te pawh a hmuh phâk a. Thlang lamah Hmuifâng leh Reiêk tlâng a lang pha a. Hmar lamah Ṭawi, Chalfilh, Mawmrang leh Sialkal tlangdung te a hmuh phâk bawk a.
Zopui tlâng ngawpuiah chuan bullut an tam thei viau a, favâng/thlasik lai phei chuan kâwlhâwk rual pawh an awm ṭhin.
Kâwlhâwk hian kan Mizo pi leh pute nunah khan hmun a chang sâng hle a. Hlaah pawh a chuang hnem hle a ni. A hnuaia hla mawi tak pawh hi kâwlhâwk phuahna hla a tih theih ang:
“Vawiin chuan kan ṭuanna mual râlah,
Kawlngo indi thla khâwng ka hmu lenbuangah,
Lenlai leh di zun ka ngai mang e”
Kawlngo an liam dial e saw hmarah,
Ka nuam ve e ṭhadâng an kimna tlangah,
Lungtiawi parte ka tawng mahna.”
Tun hma te kha chuan Mizoram ngâwte hi no neia an awmnghehna ṭhin ni ve ngei tur a ni. Pi leh pute thuvawn, Serh leh Sang-ah pawh, “Vapual, Kâwlhâwk, Vahai pa no châwm lai kah chu nupa ṭâng ṭhenna” tih a awm ṭhin a ni. Tun hnuah chuan kan ram ngâwte hi awm ngheh nan an hmang ta lo a. Rah tlan tur a awm châng chauhin an lo kal a, rah tlan tur a awm loh veleh an thlâwk lêt leh mai ṭhin a ni. An han thlawh vêk vêk chuan an awm nghehna Arakan ngawpui an thleng nghal ṭhin emaw tih mai turin, hmuhnawm khawpin an thlâwk sângin an thlâwk thui thei hle a ni. Hetia an thlawh hlat theih ṭhin êm avang hian pi leh pute chuan hmun hla tak sawi nan, “Kâwlva lênchham” tih ṭawngkam te pawh an lo nei a ni. “Kâwlhâwk thau a ṭ ha,” tih pawh hi thu dik a ni.
Hetih lai hian Hranglura fapa upa ber, Sailothanga (U Sailova) Aizawla awm a lo zin a. Silai ngaina mi a ni a. Sava a kâp thla thei hle a. Zopui tlanga bullut a kap deuh ber a, kâwlhâwk rawn hawn châng pawh a nei ṭhin. Amah kha a ngo a, a hmelṭha a, khawpui aṭanga lo kal changkang tak a ni bawk a, a naute khan an ngaisâng thei ṭhin hle a. Tunlai ṭawngkam takah an ‘hero’ a ni ber mai.
Amah hmangaihtu tak, Shillong nula fel leh hmelṭha, Vanlalhruaii nen an intawng fuh a. Kum 1957 khan an innei a. Mandarittinga U Hruaii pa Pu Khuangruma in bulah an inbêng bel a. A lo upat hnu-ah pawh, amah aia naupang zâwk leh hrisel ṭha U Hruaii hian hmangaih tak leh duat takin a enkawl a ni.
TLANGTIMAWIA HMING AN PHUAH CHHAN
Challiana te leh Lianhrima te hian buh an thar hnem hle mai a. Challiana ten mautlawn zawn an nei a; Lianhrima ten silai zawn an nei a. An inri avangin hruih ṭhiang an siam a. An ding ta luah mai a; a chhîpah belvâl an dah ve ve a.
Tichuan, Lalnu han ko rawh u, an ti a. Lalnu chu a lokal a. Buh hruih an dah ṭhian(g) rual mai chu a hêl ta a. A hêl zawh chuan Lalnu chu hruih chhîpah chuan an ṭhuttir ta a. Khawtlang leh lal chhungkua ngei pawh chu min chawimawi êm mai, tiin Tlangtimawia kha a lo piang bawk nen, Lalnu chuan khawtlang in timawi êm a, Tlangtimawia ni rawh se, a ti a ni.
An hlaphuah chu:
Sawmfâng hmingthang a ṭhiangin kan dintir e,
Sailo Laldânga hmingthanna.
DARKHUANG NENA LO ZAWH
Kan pi pute khan lo zawhpui na-ah Lal Darkhuang an hawh ṭhin a. Lo zawhpui ni chuan darkhuang nen an lâm ṭhin a ni.
Vawi khat pawh zawhpui an nei dawn a. Lal upa leh Valupa te chuan Pu Tê Tea hi darkhuang hawh turin lal inah an tir a. Lalnu chuan, “Kan Darkhuang hi hla nen lo chuan kan phal hlei nêm,” a lo ti a. Pu Tê Te-a chu a chhuak a. Pu Kâpthanga inah a lût a. Pu Kâpa chu khûpa puan suihin fel deuh hian a lo ṭhu a. Pu Te-a chuan, “Kan Lalnu chuan hla nen lo chuan Darkhuang hawh kan phal lo, a lo ti a,” tiin a hrilh a.
Pu Kâpa chu Lal inah chuan a han kal ta a. Hla chu a han phuah ta a:
‘Sailo Laldânga va dîl mai rawh,
Tukram zauvah zalêng an ṭuan dâwn e,
Rothil dâr ring vung chu âu rawh se’
tiin a han phuah ta mai a.
Lalnu chu a lawm hle mai a. Darkhuang chu a hawhtir ta a ni.
• • • • • •
[Subscribe telegram channel for updates- https://t.me/exploremizoramchannel ]
[For Ads - Contact +919402125273 ]
EXPLORE MIZORAM
email: admin@exploremizoram.com
Telegram channel:
Twitter: https://twitter.com/exploremizoram
Instagram: https://www.instagram.com/explore.mizoram
Youtube Channel: https://www.youtube.com/channel/UCyNrX06aSZ26HkIB25eo1YQ
Post a Comment
He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh: