KAN THINGLIAN KHUA - III

Michael Lalmanzuala


(x) Michael Lalmanzuala
Michael Lalmanzuala hi, a pa Dominic Sainguran a diary-a a ziak angin, kum 1941, Khuangchawi thla ni 14-a, Palêtamual neih kuma lo piang a ni a. Lehkha thiamthei tak, hriatna lama tuihâl thei tak, a dîlchhût avanga zawhna zawt fo mai mi a ni.
A pianna khua, Thinglian hi, a dintu a pû Kaichhuma a ngaihnata a ngaihsan ang zetin a ngaina a. A hming hian a lam phal ngai lova, tun thleng hian ‘kan khua’ a la ti ṭhin a ni. A pu, a khât tâwka sava ena Zopui tlanga lâwn fo zui ṭhin kha a ni a. Vanzau mual aṭangin chîpte thang an kam ṭan a; ngâw an thlen aṭangin sahdâl leh thangthlêng an kam a. Thlasik lai chuan Zopui tlang ngâwa rah tlân kâwlhâwk, a pu khan a kâp ṭhin a. Ani khan intithei takin a thlâte kha a kokî khuh nana hmangin a paw hâw ṭhin a ni. 
Sava veh leh thangkam kha a tuipui thei ve hle ṭhin a.  Lungrahbûk ngâw phei chu ramparva awm duhna tak a ni a. Chawlhkar khat chhung hi chuan chhungkaw kham hi a âwk deuh ziah ṭhin a ni. 
Khaw thlîr nuam timi tak a ni a. Zopui tlâng kha ft 5400 dawnlaia sâng a ni bawk a; khawhawi a nuam hle a. Mizorama tlang sâng zual chinte chu an hmuh theih deuh vek a. Chhim lamah Hrangturzo, Purun, Lungreng, an aia hla takah Phawngpui an lang a. Chhak lamah Lurh, Ṭân, Zopui an lang a. Hmar lamah Champhai, Mawmrang, Ṭawi, Chalfilh, Sakawrhmuituai an lang a. Thlang lamah Reiêk, Hmuifâng, Thorâng an lang thung a ni.  Heng tlang lan dan te hi tun thlengin a la mitthla thei a ni. 
Sikul a kal ṭan aṭangin sikul kal leh lehkhazir hi nuam a ti thei êm êm a. Hreh ahnêkin sikul kal hun hi a nghakhlel viau zawk ṭhin a ni. Chutianga a phur viau vang te pawh chu a ni ang a; lehkha pawh a thiam thei ve viau ṭhin. A pa sawi dan phei chuan pawl khat an nih kuma Sâpṭawng an zir hmasak ber nî-a in a haw thlena a sawi hmasak ber chu, ‘ a cat, a rat’ tih a ni . Sâpṭawng chu a ngaisâng rêng lah tak a. Ani aia Sâpṭawng ngaisâng leh thiam tum ruh hi an tam vak a ring lo. Subject dangah pawh a tui viau vek a; a thiam pawh a thiam thei viau vek ṭhin. 
Games leh Handwork-ah te erawh chuan a zei lo êm êm mai a. Inkhel chu thih hreh tak hian a hreh ṭhin a; arbâwm tah te pawh a puitlin ve thei meuh ṭhin lo a ni. Heng hun hi sikul a kal chhunga amah tihrehawm ve thei awm chhun an ni. 
Primary school chu, lehkha thiamthei chungchuang leh zirtirtu ṭha leh thiam, Anselm Sawihlira zirtirna hnuaiah, exam tina pakhatna ni chhovin a zo ve a. Kum 1952 Primary Scholarship Exam-ah erawh chuan, Lungpho centre-a a thlenin-in a zir loh vang leh kawṭhalovin a tlâkbuak avangin lehkha zirna hun nei mang lovin 12-na a ni thei hram a. A hnuaia mi ni ziah ṭhin 7-na a rawn nih tâkah chuan boruak pangngaiah exam se chuan ‘top three’-a a awm theih a ring a ni.  
A pa khan tihdan pakhat a neih chu pawl thum an pass hma chuan a fate kha Aizawla zinpui loh a ni a. A lo ‘qualify’ tâkah chuan a pa khan kum 1953 tîr lam khan Aizawlah a zinpui a. Riah bûk hmasa ber Chhingchhîpah chuan mahni in anga awm theihna Pa Aithanga inah an thleng a. 
Chhingchhip hi Catholic puithiam bial hmunpui a nih bawk avangin Father Bangla leh biak in lian ṭha tak a awm a. Zing kârah Mass kal pahin a pa-in a enpui a. Father Jean Marcotte C.S.C. in leh biak in chu rangva in a hmuh hmasak ber a ni a; ropui a ti khawp mai. Chumi ni chuan châm hman pawh an nih loh avangin an kal zel a. Zânah Satinahmunah an riak a. Satinahmun hi a khua a len vak loh bâkah mikhual rak deuhna khua a ni a; thlenin hnawn a awm fo ṭhin. A pa kha zin ṭhang a nih avangin hmelhriat ṭha a lo nei hlauh a; hrehawm lem lo takin a hmelhriatpa inah chuan an thleng a ni. 
A tûk thum tûk chuan Aizawl panin an kal.  Melthum-ah Saikhuma inah an châwl a. Saikhuma hi Hmâwngkâwn lal, a pû Kaichhuma û  Vanphunga fapa a ni a. Amah leh a tu leh fate hi mi nun ngil, taima leh thilphal tak an ni deuh vek a. Aizawla awm hmun a khuar ve tak hnu-ah phei chuan kawng hrang hranga amah ṭanpui ṭhintu ber leh chhungkhat hnai ber pakhata a neih an ni ta zel a ni. 
Thim chhiat hma-in Aizawl an thleng a. A pa Hranglura kha Dahrawk hna chelha, Aizawla a awm lai a ni a. Republic venga a insak thar, “Republic View” a tihah chuan an thleng a. Mahni ina awm ang mai an ni a,  hahdam thlak an ti khawp mai. 
A pa Catechist ni-a a zin chhan, Fr. Harold Breen, C.S.C.  (Congregatio a Sancta Cruce)a hmuh hnu chuan Bro. Godfrey Danis, C.S.C. an va hmu a. Inhmelhriattir paha a hming a'n sawi khan Bro. Godfrey chuan, “Lalmanzuala, lian ber, sang ber,” tia au-in a rawn pawm ta thuak thuak mai a. Chutih lai chuan naupang tawi tim tem, chawn pîng ling leng a ni a. A’n kuah khan a dul a chalin a nawr tâwk vel a ni. A ni anga pa lian kha a la hmu ngai si lova, khatianga a han lawm vel kha a lawm hle na-in a zâm hle bawk a ni. 
Hun rei lo tê-ah chuan Bro. Godfrey-a thusawi awmzia chu a hre ta a. Sikul hawng thar tur a nih avang leh a sikul hawn tur chu Catholic School a nih dawn avangin, a tam thei ang ber chu Catholic naupang lâk phawt a  tum kha a  lo ni a. Primary Scholarship Exam Result kha ngun takin a lo en a, pass zînga Catholic naupang tel vête kha a chhinchhiah vek a; chung zîngah chuan a sâng ber a lo ni a. Chumi a sawi thiam ve dan kha a lo ni. A pindanah a hruailût a. Dawhkana register bu lian tak mai chu a’n lâ a. A thil tih apiang hmuhnawm tak leh ngaihnawm taka tihthiam mi a nih ang ngei mai khan, chu register bu chu a’n keu a. ‘Admission Register, St. Paul’s School, Aijal’ tiin a’n chhiar ri lûng lûng a. A ziak paha sawi ri chung zel  khan, ‘Class IV, Sl. No. 1,  Michael Lalmanzuala’ tiin a ziak lût ta a. Tichuan St. Paul’s School thara admit hmasak ber chu a lo ni ta reng mai a ni. 
Chutia admit-tu chu Bro. Godfrey Danis  c.s.c., St. Paul’s School, Aijal, Headmaster hmasa ber tur chu a lo ni reng mai a. A pa tih lohah chuan a tâna mi pawimawh leh ṭangkai ber a ni dawn tih erawh, chutih hunah chuan suangtuah ngaihna pawh a la hre lo thung a ni. Bro. Godfrey kha pa lian tak ft. ruk chuang zên zâwn, dul kiar mawi tâwk, âwm bâwr thleng thla hnulh khawpa khabe hmul zuah sei a ni a. Mi tam tak tân chuan “Pu Hmula” tia hriat leh koh a ni nghe nghe a ni. 
Sikul ṭan hma-a hâwn hman a nih tâk loh avangin a pa chuan an khaw lam panin a hawsan ta a. A hâw tûk chuan Ngaizelah thui lo tê a va thlah a. Amaha a’n kal ta hnak hnak mai a’n enzui chuan khawngaih leh ngaih a fâwmkêm bawk a, a mittui a tla lo chauh chu a ni e.  Bro. Godfrey chuan a pindan kilah khum  tê tak tê-ah a muttir a; an eisiamte bulah chaw chu a ei ṭhin a ni. Rei lo tê-ah sikul nang tâwka hawn hostel-ah a lût ta a ni.
Hostel atan Dâmvênga Paul Zakhûma thlâm an hmang a.  A thlâm chu a len vak loh avangin an chêp khawp mai. Dâmtuikhur tui chu an tui rin a ni a. He tuikhur hi tuikhur satliah a ni lo a; hla lâr ve tak ṭhin, 
“Dâmtuikhura inbual ka phâwk nia maw,
Ngaihṭha fêtin silh  pawnfen a hlim a, 
Biahthu di pawh kimte’n a hril bawk a,
Phâwk loh h2wnin a hâw zu nia maw”
an lo tih tuikhur kha a ni. 
Kum 1953, January ni 12-ah St. Paul’s School chu hawn a ni ta a. Middle School puitling niin, Class IV aṭanga Class VI thleng hawn nghal a ni. A ṭan kuma zirtirtute chu, Bro. Godfrey (Headmaster), Bro. Paul Lemieux c.s.c., Paul Zakhûma,  Vârzîki, V. Thanṭhuami, L. Kawlhmingthanga leh Francis Xavier, Hindi teacher, te an ni.
Sikul hmasa ber chu tuna Mary Mount School atana an hman hi a ni a. An luh ṭan chuan  skirting pawh a la awm lo a. An class neih lai te khan Tlangnuam Mistiri thiam hmingthang Zakâpa khan a siam a; a chhu ri bur bur ṭhin a ni. Amah kha a palianin a chak bawk si a, class neih harsat phah kawpin a chhu beng chheng ṭhin a ni.
 A ṭan kuma sikul naupangte kha nungchang inang lo tak tak inchawhchawrawi an ni a. Class IV amite kha chu pawl thum pass chhuak hlim lut thar an ni deuh vek a. Class V leh Class VI amite zînga a tam berte erawh kha chu sikul danga lo fail tawh lut khawm kha an ni deuh ber a. Ṭhenkhatte phei chu khatih hun laia Aizawl tlangval zingah pawh sual huai leh inti cowboy thei ber berte kha an ni. Lehkha inzirtir pangngai ai mah khan an zirtirtu ṭhenkhatte kha chuan inkhuahkhirh lam hna kha an buaipui zaw mah mah emaw tih theih a ni. Bro. Godfrey leh Paul Zakhuma te phei kha chuan tiang  an hman châng a tam khawp mai. 
 Hostel-a awmte kha chu thingtlang naupang mawl tê tê deuh vek an ni. Inkhuahkirhna a ṭha ṭan hle. Tuk tin biak inpuiah Mass an kal ṭhin a. Chung lai hun chuan Mass chu Latin ṭawng veka ‘sawi’ a ni ṭhin a. Chu chu khawvel pum huapa Catholic Kohhran tihdan a ni. A hla thute leh a thlûk te a urhsûn êm êm a. Inkhawm a tihpuithu phah thei hle ṭhinin a hria. Latin ṭawngah  hian zahmawh rawngkai  a awm ve miah loh avangin Pathian biakna atana ruat bîk ni-a ngai te pawh an awm ṭhin a ni. Sakhaw thilah chuan puithuna ngaipawimawh mi a nih ve avangin Latin ṭawng an hman tawh loh hnu pawh hian Latin Mass kha a la ngaisang tho a. Tihdan phung ṭha zawkah a la ngai reng a ni. 
 Chutih lai chuan Father eisiam Robuanga chauhin Mass-a Puithiam hnungzui (altar boy) dan a thiam a. Ani hian puithiam hnungzui dan chu a zirtir a. Rei lo tê-a a thiam ve aṭang chuan, hun engemaw chhûng chu amah ngar ngarin ‘altar boy’ hna chu a thawk ta a ni. Mi dangin an rawn thiam ve hnu-ah pawh Pathianni chuan a chanah an dah deuh tlat ṭhin. Thiam deuh bera ngaih a nih vang a ni thei ang. 
 Kum1954 October thla-a Rev Fr. Christopher O’Toole, c.s.c., Holy Cross Society Superior General a lo zin ṭum phei kha chuan, Provincial General, Bro. Dominique Leclerc, c.s.c. bakah, Haflong, Badarpur, Silchar leh Mizorama puithiam awmte khan Holy Mass a hranpa khan an sawi vek a. Khang hunlai khan puithiamin puithiam dang altar boy a nih ngai loh avangin tuk khatah khan a zâwnin puithiam pasarih altar boy-ah a ṭang a ni. Latin Mass ṭawngṭai hlate hi chu a by-heart hneh ṭhin hle a. Tun thleng hian Credo, Sanctus, Pater Noster, Agnus Dei te hi a la sawi chhuak thei deuh vek a ni. 
 Brother-te khan fel an ti ve thawkhat chu a ni ang, thil tam takah kut leh ke berah an hmang a. Lehkha leh Parcel thawnchhuah leh khul ngaite kha an nei reng a; chung zawng zawng chu Dak Inpui-a kalin a tihfel sak ṭhin. A hahthlak deuhin leh ninawm chang te kha a awm ṭhin na-in  inzirna ṭha takah a ngai a, tun hnu thlenga a ṭangkaipui a ni. 
 Brother-te khan duhsakna pawh an pe fo ṭhin a. Blind Method-a Typing an zirtir phei chu tun thleng hian a la ṭangkaipui hle a.  French ṭawng zirtir an tum, a duh loh kha a inchhirna tak a la ni ṭhin.  
 A kum leh atana High School hawn tur a nih vangin in sak hna thawh nghal a ni a.  Hostel-ah khan hun âwl an nei tlêm ṭhin hle. Inrinni-ah pawh hna eng eng emaw thawh tur a awm zel ṭhin. High School building tur hmun te an lai ṭhin a; a chângin thingzai te an pu bawk ṭhin. Nilênga hna an thawh châng chuan duli an hlawh ṭhin a; chu chu tam an ti ve hle ṭhin tho a ni. Inrinni tlai leh Pathianni chu an hun âwl neih chhun a ni a. Infiamna leh intihhlimna chi hrang hrang, carrom board te, badminton te, handball te leh ring te an nei ve ṭhin a. An compound-in a zir loh avangin football, hockey tih lam erawh an ti ve thei lo. 
Lehkha zir nuam ti mi a nih bâkah lehkha chhiar hrim hrim pawh peih tak mai mi a ni a. Chanchinbu chhiar te hi a nuam tih zâwng tak a ni a. Kha tih lai huna chanchinbu lâr ber ‘Zoram Thupuan’ Editor, J.F.Laldailova kha an hostel thlang lawka awm a ni a. Inrinni-a a lo haw hun chu tlumtea thlir takin a lo thlir ṭhin a. A lo haw a hmuh veleh a biling a bilangin an tlan thla a, Zoram Thupuan copy khat chu a zu pawh thlâk sak ṭhin a ni. Haw pahin kalkawngah kal chungin a chhiar nghal a. Hostel-ah a chhiar zawh hma chuan a chhiar zui ṭhin. Vawi khat chu a chanchinbu chhiar lai Bro. Godfrey-a’n a rawn hmu a. “He chanchinbu latû hi ka ni a, engati nge ka chhiar hma-a i lo chhiar mai!” tiin a hau a. A ngaihna a hre lo viau a; chanchinbu chu a pe nghal a. A la ve bawk  nâ a, a pe leh nghal mai a. “Ka chhiar thiam ve chuang hlei nem, amaherawhchu engpawh ti dawn ila, a neitu phalna lâk hmasak tê tê hi, tihdan ṭha a ni ngai,” a ti a. A zak deuh nâ-in a zilhhauhna chu thil pawimawh tak a ni tih a hre ṭan a. Chuta ṭang chuan a neitu phalna la hmasa lova, thil tih emaw lâk emaw chu a chîng ta zen zen lo a ni. 
 1953 kum tawp dawn chuan, pawl 4 leh pawl 5 Final Exam result puan hunah khatih laia Aizawl Bawrhsap, Pu A. Ahmed, khualliana sawmin lawmman a semtir a. Pakhatna, pahnihna leh pathumna ṭheuhte tân lawmman chu second hand kawr an ni deuh vek a; an pawlah pakhatna a nih avangin British Royal Air Force Corporal kawr hlui a dawng a; a lawm hle a ni. 
Kum 1954 January thla chuan pawl 5 zawm turin, pawl 6 zawm tur Jerome Sawilaia nen an kal a. Chhingchhip aṭang chuan Barnabas Chalhmingthanga leh John Mantluanga te unau nen an chhuak a. Riah bûk remchang Satinahmun an thlen chuan in panga-ah thlenin an  hnawng a. Buhfai leh chawhmeh aka mahnia inrelbawl thei an nih thu an sawi pawhin, ‘Thing infawm hman tawh dawn em ni? Tuikhur awmna pawh in hria em ni?’ tiin an hnar tlat mai a ni. Râwntezêl kawngpui âna chul ram thlâm ruakah an inrebawl ta ngawt mai a ni. 
Tun hnu-ah hian Kristianna kan kalpui dik loh vanga kan nun siamthat nana kan hman lohzia khaw ṭhenkhata mikhual an hnar ṭhin hi, entirna pakhata siamin pawi a tih thu a sawi ṭhin a ni.  Thlenin hnawn chu a zahthlaka a thinrimthlak êm avangin khata ṭang kha chuan Aizawl aṭanga hâw lam leh, Chhingchhip aṭanga kal lamah pawh Chhingchhip leh Aizawl inkar mêl 41(km 72) chu an ban ta hrâm ṭhin a ni. 
Aizawl aṭanga Chhingchhip an ban hian, pheikhawk te an bun ngai loh avangin an kê te a pilhin a sil nasa thei ṭhin hle a.    Zu in tura infuihna lam ni lova, an taksain a mamawh vanga Nu Vungin zu tuitling no khat a lo intir ṭhin chuan a tûkah tha thar ang thlapin an khaw lam an pan leh theih phah ṭhin a. Hei  hi, Mizo zu dik tak chu a ṭhatzia, a tâwk tê-a in thiam chuan, a aia ‘tonic’ ṭha awm chuang lo ni-a a hriat thu sawi nan a hmang ṭhin a. Kan kohhranten zu chungchanga zirtirna diklo an neih hi a pawizia sawizawm nan a hmang fo ṭhin a ni. 
Pawl lî a nih aṭanga pawl sawm thlengin ‘term exam’ tiamin pakhatna a ni tluan chhuak a. Sapṭawng a man fuh hle a ni ang, pawl ruk a nih kum aṭang khan, pawl sarih leh pawl riat zirlai an awm ve chungin, Bro. Godfrey khan hostel-a thu a sawi changin ṭawngletah a hmang ṭan a ni. 
Pawl sarih a nih aṭang khan biak in puiah Father ṭawngletah an hmang ṭan bawk a. Mizo zinga Sapṭawng thiam  pawl,  A.Thanglura te,  R. Thanhlira te, John F. Manliana te, Paul Zakhuma an awm chunga anni aia ṭawngleta an hman chhan hi a pa kaihhruaina hnuaia Catholic doctrine pawimawh chin chu a hriat vek vang a ni. Catholic puithiamte hian doctrine zulzui lo chuan sermon an sawi ngai lo a ni. 
Pawl riat a nih lai khan class room banga Bartholomew’s World Atlas intâr chu hmuhnawm ti takin a en a. Chhinchhiahna chiang tak tak a awm avangin khang hun laia ‘independent’ ram 108 awmte kha an ram khawpui (capital)nen thla khat chhungin a hre vek a. A classmate Linda Lalthanzami teina Inrinni-a a lên ṭumin an sitting room almirah-a a u Lalthanhawla lehkhabu awmte chu a chhiar nghal char char a. A vawi hnih lênna-ah khawvel ram hrang hrang President leh Prime Minister te chu a hre thei ta vek a ni. 
Kawhmawh bawl pawla a ṭan zin deuh avangin kum 1958 February thla tir lam khan hostel aṭanga hnawh chhuah a ni a. Bro. Godfrey-a thu awihin Kolasib-a a pa hnenah a kal a. Kolasib a thlen tûk chuan Fr. Mark Gagnon c.s.c. chuan ṭawngletah a hmang nghal ta bawk a. Kum khat chhung chuan Kolasib parish-a, Zanlawn -Vairengte, Tippaimukh – Kanhmun -a Catholic awmna khuate chu an fang chhuak vek hman a ni. 
Catholic awmna khuate chauh an tlawh ṭhin a. Tlai lamah erawh chuan kohhran upa leh chinchang hrepha deuh chin 20 dawnlaite nen sawihona an nei ṭhin a. Mari chungchang leh Purgatory chungchang sawi hlawh berte pawh Father-in a’n hrilhfiah chuan hnialna tur an hre lo va. Chuti chung chuan Catholic-a rawn inlet chu an awm chuang lo va. Missionary hmasaten pawl dang sawichhiatna ‘propaganda’ an lo thehdarh nasat ṭhinzia a hriat chian phah a. Tun hnu hian pawl leh pawl inelrelna leh insawichhiattawnna hi Pathian thu tak aia pawl thil ngaih pawimawh zawkna thlentu niin kan Kristianna tilemtu a nihzia a sawi fo ta ṭhin a ni. 
Kum 1959 khan Bro. Godfrey-a thu bawkin pawl sawm a zawm a. Hun âwl a neih apiang pawl kaw course zir nan a hmang a. Pawl sawm 1st term exam-ah pakhatna a ni thei leh hial a. Thawhrimna tel lo chuan hlawhtlinna a awm thei lo, tih thupuia neihtu, Bro. Godfrey ngeiin a thawhrimna fak paha result sheet a pe chu a lawm tak zet a, a mittui a tla hial a ni. Kha kha lâwm avanga mittui a tlâk theihzia a hriat ṭanna a ni.
America Presidential Election boruak a lian hle a. John Fitgerald Kenndy chu Democratic Party candidate a ni a. Catholic a nih avanga Brother-ten an ṭan êm avang khan a chanchin ziakna khang hun laia magazine lar ber, TIME magazine ami an chhiartir ve ṭhin a. Khata ṭang khan TIME magazine leh J.F.Kennedy a ngaihsanzui phah ta a ni. 
Matric course kha a thiam deuh vek chungin examna-a hun a hman thiam loh avangin zawhna pahnih emaw te kha pawhchhiat ti tiha chhan a nei ṭhin a. Chuvang chuan position nei thei tura in ngai kha 2nd division-ah a pass tlat mai a.  A thinrim leh zahthlak ti bawk si khan kum khat chhung chu college zawm lovin thosikâp-ah a ṭan phah a ni. Kolasib bial khuate chu a fan chhuah phah leh ta hle a. Tun hnu-ah tawnhriat ṭangkai tak ni-a ngaiin inchhirna pawh a neih phah lem lo a ni. 
Matric result a nghah chhung hian St. John’s High School-ah zirtirtu hna a thawk a. Zirtirtu hna hi hna zahawm ni-a ngaia a nih châk tak a ni ṭhin a. Mahse, thiam thei lo deuhte a hmuh changin zirtirtu hna ṭha taka thawk tur chuan dawhtheihna neih a ṭulzia a hriat phah a. Chu chu nei tâwk lova a inhriat avangin zirtirtu hna thawh lam chu a ngaihtuahzui ta lo a ni. 
Kum 1960 tawp lam chuan Aizawlah a chho va. Bawrhsap office-a branch pakhat, D.C. P.W.D.-ah L.D.C. hna a zawm a. Evening College-ah Pre-University Class a zawm nghal bawk a. D.C. P.W.D. office-ah hian hna a tam deuh avangin, zirna lam ngaih pawimawh bera neih a nih si avangin, hna tlêmna deuh, Subordinate District Council Court-ah a insawn a. General Knowledge lama a hriat zau avangin hna dilna-ah chuan pakhatna a ni deuh zel a ni.  
College a kal chhung khan, Pi Saptawni nen vawi khat mah class ṭhulh ngai lo awm chhun an ni a. Students’ Union-ah leh Class Representative nihna a nei ṭhin bawk. Principal, Rev. Alwyn Roberts nen khan an inngaina hle a. College Magazine Editor nihna leh tih tur pawimawh dang ti turin mawhphurhna a pe ṭhin a ni. College a kal lai pawh khan class-ah pakhatna a ni deuh ziah a. Final exam-ah erawh chuan Distinction-a a pass ve chungin Gauhati University Pass Course-a pakhatna, Peter Lianhleia kha a tluk lo a ni. 
Hriatna lama a tuihâlna chu a reh chuang lo va. Lehkhabu pangngai a hmuh theih chin chu a chhiar zel a. A LDC hlawh a khawl theih chin aṭangin India Book House Bombay aṭangin lehkhabu sawm vel a chah ṭhin a. A hlêp aṭangin lehkhabu dang a chah belh zel a. Khang hun laia lehkhabu changkang chinte kha chu a chhiar deuh vek a ni. 
A pawisa khawl aṭang bawkin TIME magazine leh LIFE magazine a ‘subscribe’ bawk a. TELERAD transistor radio a lei bawk a. Chuta ṭang chuan tun thleng hian ni tin chanchinthar, vawi li vawi nga a la ngaithla ziah a. Radio lamah chuan BBC leh Voice of America a ngaithla deuh ber ṭhin a. TV lamah BBC, CNN, DDK te hi a kawmngeih berte an ni. Heti taka chanchinthar ngaihventu a nih hi I.A.S. Exam a vawi khatna-a a tlin theih phah niin a hria. 
Heng hunlai hian a û Basil Lalnilêna nen Kulikawnah mi in luahin an awm a. Tuktin vârṭianah Kulikawn tuikhur tui a chawi ṭhin a. Inrinni-ah Ngaizel khâm aṭangin chawlhkar khat daih thing a fawm ṭhin a. A chawhmeh siam hnuhnung hmin hun chhinchhiahin a hmin dâwn minute hnih vel aṭang chuan mei a tuah belh ngai tawh lo va. Eirawng a bâwl zawh chuan thukah meivâp bâk a awm ngai tawh lo a ni. Chaw leh chawhmeh ei bân a nei ngai lo bawk. 
B.A. a pass veleh IAS exam inbuatsaih turin Shillongah a chhuk a. LDC hna ruak dilna panga a thehlût nghal a. A hmuh hmasak ber zawmin, a dangah chuan mi dang a kian ta a ni. Allahabad-a All India Services Pre-Examination Centre-a dîlna a thehluh an rawn pawm avangin October 1965 khan a zawm a. Phai lama a awm ve vawi khatna a ni a. Allahabad ‘history’-ah pawh a lum ber kum, 50.6 degree kai ṭum a lo ni kher nen, hrehawm a ti hle a ni. Ṭum khat phei chu zana lehkha a zir laiin a hnâr a rawn thî a. Vawi lî a far hnu chuan a mutsan ta a. Zing a thawha bathroom a pan chu a pai deuh va. Chil a’n chhâk chuan thisen khâr chhah pui pui a rawn chhuak chiam mai a. Thisen chhuak tam vanga a thi lo chu vannei  hlein a inhria a ni.     
Allahabad-ah hian, H.T. Sangliana, P.L. Chhûma leh Lalpari Khuma te nen an awmho a.  An vai hian, IAS, IPS leh Centra Services-ah an tling chho a ni. 
An hostel-ah hian damsam loh vang emaw, lehkhazir laklawh vang emaw a, mahni room-a chaw inpektir thei an ni a. Chutiang atana ‘order’ a pêk ve ṭum chuan, waiter chuan amah aia order pe hnuhnung zawkte chu pêk hmasak zawkah a neih a. Waiter-in a vawithumna tura a room a rawn kal pelh rual rual chuan a âwmbâwra ṭhâmin a thleng ken laite nen chuan bathlar hnuai tual zâwlah a theh thla a. A ‘Vai’ ṭhiante chuan an hêk ta a. B.K. Bhatnagar, Hostel Superintendent-in hnawhchhuah a nih lohna tur chhan sawi tura a tih chu, ‘Thuneihna nei chuan a thuneihna kengkawh tura thu a pêk kengkawh duh lotu chu hrem theihna ‘power’ a nei’ tiin a chhang a. Hostel Superintendent chuan hnawhchhuah tur tiin Principal hnenah rawtna a thlen a. Dr. P.C. Jain, Principal erawh chuan, “Lalmanzuala hian hremna na tak tâwk thei a ni tih hre chunga, dik ni-a a hriat huai taka a dinpui hi a fakawmin a ngaihsanawm a. IAS ni-a Administrator ni turte tan chuan entawn tlak a ni” tiin order a chhuah thung a. Chu order chu Hostel Notice Board-ah a târtîr a ni. 
Kum 1966 December, IAS exam zawha Shillong-a a lo haw leh chuan Accountant General office-a LDC hna a hmuh, waiting list ang deuhva an lo la dah kha a’n zawm leh lawk a. Kum 1967 March thla-a Mussoorie-a IAS zawm tura koh a nih khan Security Deposit atana Rs 500 ken tur kha a neih loh avangin khatih laia Mizo IAS senior officer pakhat, Mizo Kohhran hruaitu lû ni bawk chu,  ṭanpuina pêk theih a nih leh nih loh a va zawh chuan, engmah a tih theih loh thu hrilhin Secretary hmu turin a ti a. ‘Vai officer’ Secretary erawh chuan Mizo Welfare Committee hotu zinga miin hriatpuina a neih chuan, ṭanpuina awlsam tê-a pek theih a nih thu a lo hrilh thung a. Mizo Welfare Committee Chairman, Aizawla biak in khata a lâwipui ṭhin erawh chuan engmah a tihsak theih loh thu a lo hrilh thung a. Pa leh û anga a en, ṭhian ṭha taka a neih bawk, biak ina inkhawm ngai lo, Lal Isua zirtirna pawimawhte chu a nuna nunpui ṭhintu, Dr. Thantluanga chuan a pawisa mamawh chu a kal dawn zanah a pe ta a ni. Hei hi, Kristianna kan kalpui danin Lal Isua zirtirna pawimawhte zawmna lama min kaihhruai ṭhat lohzia lanchianna a nih vanga han sawi lang a ni. 
Lal Bahadur Shastri Academy of Administration, Mussoorie-ah chuan a hun tak, July 14, 1967 a zu in-admit a. Mizo officer tam ber ṭum, IAS-ah JK Sanglura leh amah; IPS-ah H.T. Sangliana; Central Services-ah C. Lalchhuma, Lalpari Khuma, L. Keivom, V. Dongzathang te an ni a; inkawm hlim tham zet an ni. 
A tir phat aṭang khan an ‘Vai’ ṭhiante chuan chawlhkar lehah ‘test’ neih nghal tur ang hrim khan an zir nghal mawlh mawlh a. Anni te erawh chuan lênlâm leh inkhelh lam an tuipui zawk a. Kum tâwpa ‘assessment’ neihna-ah chuan an tlakhniam phah deuh vek a ni. Hei hi, eng training pawh nei ila, hnam dangte aṭanga zir tur kan neihna takah a ngai a ni.
Mussoorie-a an awm lai hian State hrang hranga thingtlang mite nunphung zir turin Bharat Dharsan an nei a. Kum tâwp dawnah Jammu & Kashmir-ah ‘Army Attachment’ an nei thung a. An kal kual velna lamah Kashmir mi tam berte khu chuan India khua leh tui nih an duh lohzia a hriat theih a ni. 
Mussoorie-a kum khat an awm hnu chuan a awmna tura ruat, Punjab State panin Chandigarh-ah a zu awm ṭan a. Heta ‘Revenue Training’ thlaruk an neih hnu-ah ‘field training’ nei turin Gurdaspur-ah, Assistant Commissioner, Under Training-in a awm ta a ni.  Punjabi ṭawng a zir ṭhat duh loh avangin training a neih rei phah hle a. 
He tih lai vel aṭang hian hritlang hnaptui hahchhiau, “allergy” a nei ṭan a. A lehkha chhiara, ‘All types of allergies are early manifestations of asthma’ tih thu chuan a pa leh a pi, asthma avang ve ve-a thi, meizial zûkin a tihbuai nasat ṭhinzia ngaihtuahin chu mi ni aṭang chuan ni tin meizial tlawn 20 chuang a zûk ṭhin chu a bansan a, tun thleng hian meizial a zu leh ngai ta lo   a ni. 
Ṭum khat chu Chandigarh aṭanga senior officer pakhat lo zin puala zanriah a buatsaihah Bawrhsapin zanriah kilpuiah a sawm ve a. A chevel aṭang khan Bawrhsap chuan senior officer chu a ngaih pawimawhzia a lang chiang hle a. A kawt zawl a lo thlen veleh rang tak leh polite takin a car kawngkhar a lo hawnsak a ni. 
An han hriat chian tâkah chuan kha officer kha, State Civil Service aṭanga IAS-a promote Joint Secretary, Department of Personnel a lo ni a. An Bawrhsap kha Gurdaspur-a kum thum lo awm tawh, sawn tur zinga mi a ni a. Chutiang hna khawihtu senior officer chu, posting ṭha a hmuh theih nan a lo betlawn viau tihna a ni. 
Kha khan a ngaihtuahna a tikal thui hle a. IAS-ah te meuh pawh ‘inbiaktlawn’ hi a lo awm a nih chuan engtin nge ni ang? tiin a inngaihtuahzui a. Chutianga tih chu corruption bawlhhlawh tak a nih avangin ani chuan a ti ve ngai lovang tiin chumi zan la la chuan a intiam a. Sawkar hna a thawh chhung zawng khan a thutiam chu a vawng nghetzui ta a ni.  
Senior scale a kai ve chuan Joint Registrar, Headquarters, Co-operative Societies hna a zawm a. Punjab-ah chuan Co-operative Societies an lian hle a. An hnathawh endik kha a hnapui ber a nih avangin, district, sub-division thlengin a tlawh kim hle a ni. Loan lak chungchangte-a thubuai rem kha a hna pawimawh tak pakhat a ni. A thuremna kha a dik ṭhin vangin ‘appeal’ an awm ngai lo va. An sawi ṭhin dan erawh chu, ‘Kan Chinese-pa hian kan zingah makpa, monu pawh a nei ve si lova. Duhsak bîk nei chi a ni lo. A thurem hi chu pawm mai tur’ an ti mai ṭhin a ni. 
Hna pakhat aṭanga insawna inthlah te hi a ti ve ngai lo va. A room-a officer ṭhenkhat rawn chibaitute kha chu thingpui a lo inpui ve bawk ṭhin. Chuti chung chuan a insawn ṭum khan, a office room aṭanga a lo chhuah khan amah chibai tur, kawngkapui aṭangin an lo intlar ṭan a. Step kal thlakna, kawt lama Punjab hmun hrang hrang aṭanga Inspector, Sub Inspector, Societies-a hnathawk chi hrang hrang, bank-a hnathawk te nen, mi 200 dawnlai an lo intlar a. An in-namaste tluan zak a ni.   
Rei l o tê Director, Punjab State Lottery hna a thawh hnu-a, Deputy Secretary, Social Welfare Department a nih laiin Mizoram Chief Minister Secretary hna ruak an rawn tlangzarh chu a hmu hmasa pawl an ni a. Punjab Sawrkar tan officer uiawm a nih lêm loh avang khan a kal duh thu an thawn nghal a. An dawn hmasak ber a nih avangin Mizoram Sawrkar khan an lo pawm nghal a ni. 
Mizorama a rawn chhuah kha, President’s Rule-a awm lai a ni a. CM Secretary hna ruak a zawm bakah, Health Department leh Labour & Employment Department Secretary hna a chelh bawk a ni. 
Pu Ṭhena, Brig. T. Sailo Chief Minister a rawn nih khan an inhrawn nghal a. Pu Ṭhena thu kha Minister leh senior officer-te zingah pawh hnial ngam an awm ngai loh lai khan, ani chuan dan kalh leh mihring nunphung pangngai kalh ti tura a tihte chu a hnial ṭhin avangin Pu Ṭhena khan huatthu-ah a la zel a. Dan kalh bawkin, Lt. Governor nena inthurualin a deputation hun an tihtâwpsak a ni. 
He tih lai hian asthma chuan a rawn tibuai ta nge nge a. Vanneihtlak takin Yoga lam hremi D.K. Arya, DIG Police nen an intawng a. Anin Yoga exercise a zirtir chu rinna famkim nen a ti nghal a. Ni sawm chhungin asthma tak bakah hritlang hahchhiau hnaptui kum sawm dawn lai lo tibuaitute chuan an rehsan ta a. a lawm em avangin Yoga ringtu nghetah a ṭang ṭan ta a ni.
A tlangval laia rit lâk nasat avanga a kawng natna pawh kum 1987-a Lungleia a zin laiin a rawn chhuak a. Che thei miah lova a awm chu, helicopterin an va la a. Chu pawh chu Yoga exercise bawkin a tidam a. 
Kum 2006-a cervical spondylosis khirhkhan tak a neih pawh chawlhkar thum vel Yoga exercise la bawkin a dam phah leh a ni. 
Yoga hi taksa hrisena leh rilru hahdam nana inenkawlna ṭha berah a ngai a. Yoga tih nachang hi lo hre lo ta se chuan, khumbet ti tiha awm a nih a ring tawh a ni.  
A in sak lai laklawh enzuina remchangah Punjab Sawrkar Liaison Office, Calcutta-ah Liaison Officer-in a awm a. Heta a awm lai hian, West Bengal General Election chungchanga Punjab Chief Minister, Darbara Singh lo zin chuan, Calcutta-a Punjabi awmte chu Congress vote vek tura ṭan la turin a hrilh a. Anin chu chu dankalh a nih vanga a tih theih loh tur thu a hrilh rual rual chuan, Punjab Chief Minister chuan Chief Secretary ‘phone’-in Calcutta aṭang sawn nghal turin a hrilh a. A tûkah Chandigarh-ah a kal a. Chief Secretary chuan Punjab Poultry Development Corporation Managing Director hna a chelh tur thu a lo hrilh nghal a. Chief Secretary chu, officer-te diklo taka an chunga politician-ten thil an tih changa an dikna chanvo vênsak tur a nihna-a, a duty tiṭha lo ni-a a hriat thu a hmaichhanah a hrilh nghal a ni.
Punjab Poultry Development Corporation chu corporation tluchhe mêk(sick unit) Punjab Civil Service officer hming ṭhalo pawl takina a lo chelh lai a ni a. A dinhmun chhiatzia chu a zawm tirh  thla thar ni 17-a hlawh an la thei chauh khan a lanchiantir hle a ni. 
Officer leh hnathawk dang zawng zawng a kokhawm nghal a. An hna dik taka an thawh ṭan nghal loh chuan thla khat hnu-ah Corporation ṭhiat tura Sawrkara rawtna a siam tur thu a hrilh a. Chuti a nih chuan hna nei lova awm nghal vek tur an nih thu a hrilh nghal bawk a ni. 
Corporation hna pawimawh ber chu Delhi, Rajasthan leh Himachal Pradesh te-a artui ‘supply’ a ni a. Chutiang tih nan chuan truck 27 an nei a. Driver-te chu ni tin kal chhuak ṭhin tur an nih laiin chawlhkar khatah vawi khat emaw chauh an kal a, a bak chu an pute hriatpui veka inhlawh nana hmang ṭhin an ni. Chawlhsan lova ni tina kal chhuak ṭhin tura a’n tih aṭang chuan thla thar ni khatah hlawh an la nghal thei ta mai a ni. 
Tih tur pawimawh dangte pawh tihdan dik taka a tih tir vek avangin kum khat hnu chuan Corporation chu hlâwkna ṭha tâwk tak neia phuisui a lo ni ta a. Kum thum hnu-a a chhuahsan dawn kha chuan IAS senior officer-in a rawn thlak ta hial a ni.  
Hna a zawm hlim khan Corporation office chu tê tak tê, a in hrim hrim pawh awngrawp tak a ni a. In dang luah tur a zawng nghal a. In thar an luah hma khan an office-ina an luah tur in neitu nen khan inlaichînna an neih miah loh thu ‘certificate’ sawrkarah a thehluh a ngai a. Keinin in thar kan neih veleha kan hnuaia department te office kan luahtir nghal vat zel mai nena a inan loh em avang hian sawi chhuah ṭul a ti ṭhin a ni.  
He tih lai hian Punjab President’s Rule-a a awm lain, Pu Surendra Nath Governor Adviser-in a rawn awm a. Mizoram sawrkara an thawhho laia lo inhmelhriat tawh te an ni bawk a, chaw eiah a sawm a.  Pu Surendra Nath chuan Mizorama an awmho laia a ṭhiante zingah mimal hamṭhatna dîl lo an awm loh thu leh eng eng emawte chu corruption tel chuang lova a tihsak deuh vek thu sawiin, ani chiah kha mimal thil dil ve ngai lo awm chhun a nih avanga a ngaihsan thu sawi bawkin a ngaihsan vanga eng emaw tihsak a duh thu a hrilh a. Ani chuan engmah a mamawh loh thu a hrilh a. Dawt thu-a inhêkte hi awm thei a nihna-ah chutiang chu lo thleng se, dikna lantir theitu ani ang nihna sang leh pawimawh nei a awm chu a thlamuanthlak a tih thu a hrilh a.  
Surendra Nath chuan a thiltih theih zinga  Manzuala tana ṭha ber ni-a a ngaih, Ludhiana Commercial area-a inhmun pakhat a pe ta a. Gurgaon-a ‘flat’ leia a ‘invest’ kual hnu-ah kum 2011 khan Cheng Nuai 192-in a zu hralh ta a ni. 
Hetiang deuh bawk hian Rev. Thansiaman a in ‘extension’ atana Nuai thum pûk a dîl, a hmantir chu pawisa faia rulhna nei dawn lova a inhriat avangin Hunthara a in hmun LSC chu a pe tawp mai a. Chu pawh chu hman deuh lawk khan Nuai 140-in a hralh leh a ni. 
Hetiang thil sawilan ṭha a tihna chhan chu, Dikna leh Rinawmna hi Vanneihna leh Malsawmnain a zui ṭhin tih thu, a chunga a thlen dik ṭhin em vanga lawmthu sawinaa neih ṭha a tih vang a ni. 
Congress Sawrkar thar khan Prime Minister Rajiv Gandhi hnenah an mi rin zawng, an party program pawimawh tihhlawhtlinpui theih tur, All India Service officer an mamawh thu an hrilh chu, Rajiv Gandhi-a pawm zawng tak a lo ni a. Lalchhunga IPS, Rinsanga IAS leh ani Mizorama an chhuah theihna tur rawtna an siam chu rang taka remtihpui a ni a. Lalchhunga, IGP,  Rinsanga, Finance Secretary, ani, Development Commissioner -in kum 1986 July thla khan an lo chhuak ta a ni. 
Development Commissioner a nih chhung khan a ngaih pawimawh ber, Ei leh Bara Intodelh lamah rawtna a siam fo ṭhin a. Mahse, Minister leh officer dangten an tuipui vak ṭhin loh avangin hemi lamah hian awmze neia tih hlawhtlin a nei ta meuh lo ṭhin a ni. 
Pawisa a hman lohna tura hman hi hmasawnna kawng daltu lian leh corruption thlentu hlauhawm tak a ni tih hriain a hun taka department hrang hrang sum hman tur sanction hna awmze nei takin a thawhpui a. Department tinte kha, One Window Clearance an tiha,  Finance Department aiawh, Planning Department aiawhte nena ṭhuthopuiin harsatna awm apiang chu department-in tihfel ngai apiang tifel nghal zelin Planning Department clearance leh Finance Department concurrence pe nghal zelin an sum mamawh chu sanction a ni ta ṭhin a. 
Hetianga Quarter tina an tih chuan kum tawp hnai March chawlhkar hnihna velah chuan khami kuma pawisa sanction tur chu tihfel vek a ni a. Eirûk Runpui, March Final an tih mai chu a awm ta lo a ni. Hnathawh awm miah lohna, a nihna tur ang taka hnathawk anga paper-a inlantira, chutiang rawtna chu department hotu, finance department mite leh treasury mite ṭanghovina an pass ṭhin a ni a. A bawlhhlawh dan chu a rapthlak takzet a ni. 
Thil awmzia an hriatthiam tâk hnu chuan Minister leh Department hotute ṭangrual khan Manzuala chu, a kum lehah chuan khatiang anga meeting nei thei lo khan an siam a. An duh ang ngeiin kum tawpah chuan Eirûk Runpui, March Final chu an nei leh ta mup mup mai a ni.
Mizoram Financial history-ah kum 1987 chiah kha March Final awm loh kum a la ni rih zel ta a ni.  
He tih lai vela a mîta lungte awm a hriatin homeopathic damdawi a ei a. Chutiang damdawi ei lai chuan zû leh rim na lam thil khawih loh tur tih a nih avangin tlai tin tih theiha zû a lo in ve ṭhin chu a nghei phah a. Tun thleng hian a in ngai lozui ta a ni. 
Kum 1989 tawp lam khan Mizoram sawrkar hotuten Chief Secretary ni lai thawhpui harsa an tih avangin an chhuahtir thut a. Manzuala kha Chief Secretary dawta senior ber a nih avangin a aiah an dah ta a ni. 
Khatih laia Mizoram sawrkar tiluhaitu ber chu pawisa indaih lohna, Overdraft kha a ni a. Reserve Bank of India-ina an rawn tihṭhaih fo mai  kha chuan buaithlak tak a ni.
Chu chu hna pawimawh hmasa berah a neih nghal a. Pawisa dinhmun a’n en chuan sawrkar pawisa bibo Chêng Vaibelchhe 65 zet a awm tih kha a hmuchhuak a. Cheng vaibelchhe 9 leh a chanve vel chu Director ṭhenkhatten State Bank of India-a anmahni hminga an dah rûk a lo ni a. Chawlhkar khat vel chhungin Govt. Account-ah a dahluhtir vek a. Overdraft-na Cheng Vaibelchhe thum leh a chanve chu chinfel a ni nghal ta mai a ni. 
Cashiertena an lo kawl rûk chu Cheng Vaibelchhe 10 dawnlai a lo ni bawk a. Anni hi a mal tê tê-a kovin chawlhkar khat chhunga an pêklêt chuan ngaihdam an ni ang a. An peklet loh chuan hna aṭanga bân theih hial khawpa hrem an nih tur thu a hrilh a. Anni pawh hian chawlhkar khat chhung bawkin Govt. Account-ah an dah lût vek a ni. 
BDO, AO, Storekeeper, UDC leh Driver-ten Supply Sale Proceeds an kawl rûk chu Cheng Vaibelchhe 45 zet a lo ni bawk a. Anni pawh hian chawlhkar khat chhungin an pawisa kawl rûk ṭheuh chu Govt. Account-ah an dahlut vek a. Court case-a tangkhang Cheng vaibelchhe 5/6 vel erawh chu a tangkhang zui ta rih a ni. 
Heta ṭang hian ni tin danin a phût angin cashier tinte chuan an pawisa hman bang apiang chu treasury-ah an deposit thlap thlap ta ṭhin a. D.C. ten an district chhunga supply sale proceeds chu thla thar chawlhkar khatna-ah an dahlut vek ta bawk ṭhin a. Chief Minister tan pawha pawisa cheng khat pawh eiruk theih lohva dan char a ni ta a ni.
Sawrkar hnathawkte kha a hun tak dar 9-ah office a kaltir thei vek a. Office hun chhunga chhiat ṭhat thila office chhuahsan a khap a. Picnic thlengin a khap a ni. 
Ei leh bara intodelh ngaih pawimawh taka neih a nih avangin, Cabinet Meeting-ah leilet siam nan chauhva hman an remtih dawn chuan an beisei aia tam pawisa a rawn sawi chhuah theih a ring, a tih chu an remtihpui a. 
Planning Commission-ah chuan theih tâwp tak meuh a chhuah a. Cheng Nuai 12 zet chu a rawn hâwn a. Kum khat chhunga buh thar nghal theihna hmun ṭha, Kâu TlabungValley, Chamdûr, Palak, Vaphai te-a leilet siamna tur rawtna chu a siam a. 
Pawisa sanction a’n hun chuan MLA 12 rualin Chief Minister an luhchilh a. Manzuala rawtna anga an kal chuan keini hian kan bial chhunga leilet siamna hmun ṭha a awm loh avang ngawtin pawisa cheng khat pawh an chang dawn lo va. Engtin nge, an bial mite hmêl an hmuh ngam tawh ang, an tih chuan a rawtna zawng zawng chu hnâwl a ni ta a. Bial tinah, chhung khat tan, chêng sanghnih diat diatin an sem ral ta vek a. Buh fang khat pawh thar a ni ta lo a ni. 
 Heng avangte leh thil dang dang avangtein Manzuala hian lehkhabu-ah meuh pawh, Mizoram hian hruaitu tling hmêl kan la hmu lova, a vanduaithlak hle, tiin a ziak a ni.  
Hetiang avang hian sawrkar hotute leh sawrkar hnathawkte pawh hian Manzuala hi hnawksak an ti ni ngeia ngaih theihin kum khat êm pawh a hman ral hmain an sawn chhuak ta mai a ni. Deputation chungchang sawi rîk te hi chu awm ve bawk ṭhin mah se, mi dang kum 5 chuang awm theite an awm ṭhin si hian, sawn a nih chhan chu a chiang mai a ni.   
Chuti chung chuan a thawh rah kha ngawihbopui mai tur-ah Sawrkar khan an ngai lo a ni ang hetiang hian Appreciation Letter an pe a ni: “The Council unanimously resolved its appreciation of the good works done by Pu M. Lalmanzuala, IAS, the outgoing Chief Secretary, in introducing financial discipline, expeditious recovery of Supply Sale Proceeds and instilling a sense of discipline in the administration.”
Kan hriat chinah chuan hetiang Cabinet Resolution meuha chawimawina lehkha hi Mizoram Chief Secretary ni tawhte zingah hmu awm chhun a la ni rih.
 Manzuala hi mahni inthunun thei mi a ni a. Mahni inthunun thei chuan mi dang a thunun thei a; mahni inthunun thei lo chuan mi dang a thunun thei lo, tih hi a thupui a ni. Pawisa eirûk, Thamna pêk leh lâk, Dan kalha hleihneih taka thiltih Corruption laka fihlim a nih vanga hetiang thil pawimawh hi ti thei a ni. Chu bakah hetiang a tihna lamah hian a chhungkhat hnaite pawh a kal kân ngai lo a ni. 
Chief Secretary nihna a chhuahsan hnu thla khat velah khan Governor Swaraj Kaushal-an a rawn phone a. A hun laia mamawh an sawi changa, tih theih chu a tih nghal mai ṭhin thu leh tih theih loh chu a theih loh ti-a tlang taka a hrilh ṭhin avanga hahdamthlak a tih ṭhin thu a sawi rualin, tunah chuan tih theih a nih leh nih loh hre lo hian an awm ta mai mai ṭhin a, awm ngaihna hriat har a tih thu a rawn hrilh a.  
Hetiang deuh bawk hian Punjab-a a awm lai khan hna pawimawh chelh ngai lo mah se, tih theih chu a awm ve zel a. A ṭhianten mamawh thil an rawn sawi changa, tih theih chu a tihsak nghal mai ṭhin a, tih theih loh chu tlang taka a hrilh ṭhin avang leh dawtsawi ngai lo mi ni-a an hriat avang khan Mizo an hriat chhun a nih vang bawk khan Mizo hrim hrim chu dawt sawi ngai lo, Ni chu ni, Ni lo chu ni lo, ti ṭhinah an ngai a; Mizo hming a tiṭha hle niin a hria.  
Pu S.R. Vala nena an thawh dun chuan dan ang taka thawk thei ni ngei dawna a inhriat avangin, chutiang an tih theih chuan  Mizoram tan thil chhenfaktlak tak tih thei tura inringin, IAS bansanin Mizoram Pubic Service Commission chu Member niin a zawm a. Beisei anga an tih tur Sawrkarin an phalsak loh avangin a lungawi lo hle a. An thawh chin chinah erawh sawisel bo tih theihin hna an thawk a ni. 
Ṭum khat chu High School zirtirtu 78 an lâk dawnin written exam zawh vek hnu-a interview tura candidate an koh tawh laiin, Ruling Congress Party ṭhutkhawmna-ah an President chuan, ‘High School zirtirtute hi thingtlang khaw hrang hranga kan kut kan kê, kan mit kan benga kan hman ṭangkai ṭhinte an ni a. Pu S.R.Vala leh Pu Manzuala biak chu lungbang tawn ang a ni tih kan hria a. Engtin nge ni ang?’ a’n tih chuan MPSC Regulations chu tidanglamin Group B post lak theihna chu MPSC aṭangin an lakir ta a. An duhsak zawng lak nan an hmang ta a. Kha khan an hnathawh dan dikzia chu a lantir a ni.  
Lianchhungi Bookstore neitute hian an hunlai kha chuan General Knowledge lam hawi lehkhabu chu an  hralh zo zung zunga, a lo thleng thar tur ngaihven hi an lo lang fo va. Manzuala chhuah aṭang chuan hetiang rawn ngaihven an awm ngai tawh lo, an ti a ni.
MPSC-a thawktuten a chhuah hnu pawha a hun laia hun vawn dik an kalpui ṭhin, ṭha taka an chhunzawm thu an sawi ri a hriat chang hian lawmawm a ti hle a ni. 
Kum 1997 October thla khan sawrkarin Anti Corruption Day hman tura thusawiah an sawm a. Vantlang hmaa thusawi ngai lo, Planning Commission hma pawha Mizoram mamawh sawi thiam tâwk lova an ngaih ṭhin thu hrilhin a lo phâ a. An rawn sawm nawn leh chuan hetiang huna thusawitu tur chu Corruption thila fihlim nih a ngaih avangin J. Lalsangzuala leh ani lo chu chutiang mi an hmuh loh thu an rawn sawi a. Tlawmngaih chhuahin Mizoram sawrkar hnuaia Minister, MLA leh officer chin zawng zawng kal khawmna seminar-ah chuan thusawina hun a han nei a.
A thusawi chu miin ṭha an tiin chanchinbu-ah te an chhuah chhawngin Administrative Training Institute-ah te hial pawh an lachhawng a. Hei hian Manzuala, inhmuh chhuahna pawimawh tak a neihtir a. Planning Commission-a an kal chang chuan pawisa a hmanna tura hmang lova, a hman lohna tura an hman ṭhin, dik taka hmang anga zu insawimam kha a ṭul ṭhin a. Ani kha dawt sawi ngai lo mi a nih avangin chutiang tih chu a thiam lo va, a lo lâi viau ṭhin kha a ni a. Corruption thila a tawn hriat, thudik sawi chu a lo thiam viau tihna a lo ni a. 
Mizoram siamṭhatna awm chhun chu Corruption do hneh phawt a ni tih a hria a. Chuta tan chuan thusawi leh thuziaka a inhman chu ram leh hnam tana a bat ni-a hriain chutiang ti tur chuan amah leh amah a intiam ta a. 
Chutiang a tihna lamah chuan dawtsawi a thiang lo tih a hria a. A thukhela tel tawh phawt chu venthawn leh kal kân nei lovin a sawiin a ziak vek zêl ang tiin a intiam nghal bawk a. 
Chutiang tak chuan a inhmang ṭan ta a. Tun kum 30 dawnlai chhung hian lehkhabu sawm chuang a ziak tawh a. Chanchinbu leh Social Media-ah ‘article’ 3,000 chuang a ziak tawh a; Youtube-ah Video 150 zet a thun tawh bawk a ni. 
Ram leh hnam siamṭhat nana a thusawi leh thuziakte chu a diklohna sawi tur hre si lovin, mimal thila insawichhiatna anga ngaiin mi tam takin, Chief Minister, Minister, Kohhran hruaitute tiamin, huatthu-ah an la a. A ṭhian ṭha tak tak ṭhinte khan huat enin an en a; sawrkara thuneitu liante zingah an thiltihtheihna amah hrêk nana hmang te pawh an awm a ni. 
A mi ngaihsan tak,  Rev. Thansiama, Dikna leh Huaisenna meichher chhitu ni-a  a ngaih hnenah, mihring nih chhunga ṭhian pawh nei mang lova, maltlat ngawt hi tihdan ṭha a ni em, tih a zawh chuan, ‘Mihring tihlawm nge ka tum, Pathian tihlawm? Mi zînga tlaktlum tum ka ni em ni? Ni ila, Krista bâwih ka ni lo vang’ tih a ni lo’m ni kha, tiin a lo chhang a. Chu chuan chakna a pê a. Dikna leh Huaisenna meichher chhi vein a la kal ta zel a ni.           
An thawh dunna lamah khan Pu S.R. Vala khan, eng subject-ah pawh, History, Political Science, Economics, Medicine, Geography, Mining te thlengin Interview huna hriat tur pawimawh chu hriat loh a nei ngai lo tih chiang takin a hmuin a hria a. Khatiang taka  hriatna ril eh zau Mizo fate zinga a awm kha chhuanawm a ti hle ṭhin a ni. A thawhna ṭhin Orissa State-ah pawh khan hna thiam ber pawl leh huaisen tak ni-a hriat a ni rêng ṭhin a ni. 
A thuziak leh a thusawi ngaihvena comment ṭhinte chuan ram veia siamṭhat duhtu tan chuan Politics luhchilh loh chu tihdan dang a awm lo an ti ṭhin a. Hetiang boruaka a awm lai hian Congress Party aṭangin an party zawm tura sawmna a hmu ta a ni. 
Kum 1998 Inthlanpuia an artelukâwn deuh thaw khan anmahni ngawta din chhuah leh chu hurphurhawm an ti a. Mi hmingṭha paruk sâwma an zawm chuan inthlan huna an duhna ber biala din remtihsaka, inthlana an tlin a, party a tlin bawk chuan, Cabinet Minister nihna pêk tih thutlûkna an siam a. Chung zingah chuan Manzuala pawh a tel ve a. Ani phei chu a tir aṭanga a khaipa, Coordinator-a an hman avangin Deputy Chief Minister niha, term khat hnu-a Chief Minister nihna an tiam a ni. 
An mi sawmte chu, ani bakah, F. Lalremsiama, H. Liansailova, Lalsawta, Prof. Tlanglawma leh  R.D.Sangkhuma te an ni a. R.D. Sangkhuma kha chuan a tir aṭangin telve a tum loh thu a sawi a. Mi dangte chuan uluk taka sawihona an neih hnu-ah Congress Party zawm chu an remti ta a. Kum 2002, February ni 15 khan Vanapa Hall-ah an lâwmlût ta a ni. 
Sawihona an neih apiangin mahni hmasialna tel lova, ram leh hnam tan tak taka thawh a ṭul thu a sawi ziah a. Party tin ten Mahni leh Mahni Party  tana thawh chu an kalphung a ni hi kan ramin hma a sawn theih loh chhan a nih thu te a sawi ṭhin a. A tawizawngin sawi ila, a duh ang chu an duhpui lo tih a hriat chian veleh, thla ruk hnu khan Congress Party chu a chhuahsan ta a ni. 
Congress Party kalphung dik lohzia chu hetiang hian a sawifiah ṭhin a ni. Political Party-te tum ber chu Tlin a ni a. Tlin nana an tana ṭangkaina nei apiangte nen pumkhatah an insiam a. An tana ṭangkaina nei lote chu an chhungkhat  hnai leh ṭhianṭha pawh ni se mi hrang enin an en tawp mai a. Politician-te chu Nawhchizuar, an nu leh pate kalsana an nawhchizawrhpuite leh anmahni dawrtu leh an tana ṭangkaina nei mi dangte nena pumkhata insiam ang an ni a. Party-te chu tuifinriat tui bawlhhlawh intlak loh, lian si, chak si, tui fîm fintu apiang tui bawlhhlawh intlak lohva chantir nghal ṭhin anga mi dik leh mi felte pawh mi diklo leh fel lova lo chantir nghal mai ṭhin an ni, tih chu Congress Party a chhuahsan ruala a sawizui dan a ni.  
Party dangte pawh chutiang vek chu an nih avangin zawm tlâk a hre lo va. Mahni hmasial lo, Corruption tel lova Ram leh Hnam tana inpumpêk tak tak thawh thupuia neihin kum 2007a khan Mipui Pawl a din a. A duh anga thawhpui theih a neih tam tâwk loh avangin an chhunzawm ta lo va. Chutiang thupuia neih bawk chuan kum 2008 Inthlanpui khan Independent candidate-in a ding a. A tling lo va. Kum 2014 Lok Sabha Inthlanpui khan chutiang thupuia neih bawk chuan Aam Aadmi Party candidate-in a ding a; a tling lo leh bawk a ni.  
Kohhran leh Politics/Sawrkar-a kan inkaihhruai dan dik lo avanga kan ram chu India ram State zinga pachhe ber, Central Sawrkar chawm hlawm titiha awm, Corruption kairualna ber leh Natna ṭihbaiawm pui puitena a bawm nasat ber kan nih hi  zahthlak a tiin a vei em em a. Hetiang kan nih avanga Central Sawrkarin min ngaihnêpzia hi mita hmuh a, benga hriat theih khawpa chiang a ni a. Nihna pawimawh, Governor, Chief Election Commissioner, Chairman/Member Union Public Service Commission  nihna te pêk tlak lohva an ngaih awm chhun kan nih te hi zahthlak a tiin a vei em em a. Kan hruaituten hetiang kan nih loh nana tih tur ṭul awmze neia an ti duh miah lo  hi, mak a tiin zahthlak a ti lehzual a. Mi kan an ve theih nan tiin, a theih ang angin ṭan a la zel a ni.   
 Manzuala hi mahni inthunun thei tak mi a ni a. Dik ni-a a hriat chu dinpui tlat mi a ni a. Diklo ni-a a hriat mahni tana hamṭhatna hmuh theihna leh mi dangte lawm zawng ni mah se, ti lo tlat ṭhin a ni. 
Hun bi neia thil timi a ni a. Zân dar 9-ah a mû a. Kaih thawh ngai lovin, zing dar 5-ah a tho va. Zun ram thiara tui lum no hnih muang chânga ṭhu chunga a in hnu-ah darkar chanve chhung Yoga a ti a. Chu chu, exercise dang, ‘walk’ leh ‘stretching’, darkar khat tiin a chhunzawm a. Darkar chanve chhung vel chu chanchinbu chhiar nan leh Tv leh Radio te-a chanhinthar ngaithlak nan a hmang ṭhin a ni. 
 Zing dar 7.45-ah hmuihmul meh pahin tuilum in tur ketli khat leh green tea no khat a siam ṭhin. Chaw ei hma darkar khat vel tui a in lo va; chaw ei kham darkar khat velah chauh a in leh ṭhin a; chaw ei laiin tui a in ngai lo.
Zîng dar 8.15-ah tûkṭhuan a ei a. Oatmeal, artui chhum leh thlai hring chi li nga vel a ei ṭhin a. A ei tur duhtâwk a hriat hnu chuan thleng leh thlengtê-a a suah chhuah chin chu a lâk belh ngai tawh lo va, ei bân a nei ngai lo. Yoga thufingina, “Eat breakfast like a king, lunch like a prince and dinner like a pauper” a tih hi a zawm ṭha hle a. Chaw bâr khat vawi 36 vel a ṭhial ṭhin; pumpuiin hâ a nei lo tih a nih avangin.
Chaw ei khamah balhla pakhat a ei a. Dental floss-a a ha kâr a tihfai hnu-ah tooth brush-in a nâwt nghal a; mouth wash-in kam a ṭhuahzui ṭhin a. Darkar chanve chhung chhuatah zawi tê têin a kalzui ṭhin a ni.
Zing dar 10.00-ah thei eiin green tea a in ṭhin a. Dar 12.30-a chhun thingpui leh a hmeh a in/ei hma chhung zawng chu computer-ah a thawk ṭhin a ni. Chawhnu dar 1.00 aṭanga dar 2.00 a chawl hahdam a. Computer lamah a thawk leh a. Chawhnu dar 3.00-ah thei leh green tea a eiin a in leh a. Tlai dar 5.00-ah darkar chanve chhung yoga a ti leh a ni.
Tlai dar 6.00-ah sangha chhum tlang khat leh bai note khat zanriah atan a ei ṭhin a. Dental floss, tooth brushing  leh moutwashing in a zawm nghal ṭhin a. Darkar chanve chhuatah a kal leh ṭhin a ni.
Ei tur ṭha ni-a a hriat a ei ṭhin hi a ning ngai lo va. A tui tihzawng  tak pawh a hranpa-a ei châkna a nei ngai lo bawk.  
Zan dar 7.00-ah ‘full body massaging’ a nei ṭhin a. Mut hma darkar khat vel chu lehkha chhiar nan leh Tv en nan a hmang ṭhin a ni. Mutthilh hnu-ah zing dar nga-a a thawh hma chuan, ṭhanharh leh mut buai a nei ngai lo.
Zûk leh hmuam leh ruih theih thil engmah tih a nei lo va. Sangha tih loh chu sa dang a ei ngai tawh lo. Kum 2010 vela, blood type tinin ei leh in tur ngeih zawng leh ngeih loh zawng bik a nei tih ziahna bu, Dr. Peter J. D’Adamo-a, “Eat Right For Your Type” a chhiar aṭang chuan a ngeih loh zawng apiang chu a tui tih ber, arsa tiamin a nghei ta vek a. A ngeih zawng erawh chu tui a tih  lêm loh pawh ei pangngaiin a ei thei zel a ni. 
 Manzuala danglam bîk êm êmna chu a tui tih zawng hun rei tak chhung a lo tih ṭhin tawh te pawh, nghei ṭul ti-a a nghei aṭangin, zû te, meizial te thlengin tih leh châkna a nei ngai tawh lo va. Meizial zu bula awm leh zu in zinga awm chu nuam a ti tawh lo viau zawk a ni. 
Harsatna lian tak leh thinrimna thil a tawn changin sawi tur ṭul leh tih tur ṭul a tih tawh hnu chuan, a harsatana chu sutkian nghal ni lo mah se, a rilru leh ngaihtuahna tihahtu a nizui ngai lo va. Chaw ei hun a nih chuan tui takin ei pangngaiin chaw a ei nghal mai a. Mut hun a nih pawhin a mutthilhsan nghal mai ṭhin a ni. 
Mi pawisawi hmasatu-ah a ṭang ngai lo va. Mi-in a pawi an sawi erawh chuan a dikna chanvo(right) vawng him tur chuan theihtâwp a chhuah ṭhin a ni. 
A mîta lungte awm kum 1990-a an zaisak bâk chu vanneihthlak takin zai a tâwk leh rih lo va. Viral fever a neih ve zauh ṭhin bâk chu khawsik a nei zen zen lo va. Lu nat a nei ngai lo. Natna tlanglâwn, thisensang leh zunthlum te pawh a nei ve ngai lo. Yoga thurûk a hriat ve aṭanga a hman ṭangkai a, a thurûk hriat chu tuk tin kamṭhuah nana a hman avangin ha nâ a nei ngai tawh lo va; fû pawh chemte hmang lovin a la fêp thei a. A thurûk bawk chu mit tihfai nana a hman ṭhin avangin mit kham leh nâ a nei ngai lova; lehkha pangngai chu tarmit hmang lovin a la chhiar thei a ni. 
 Manzuala  chanchin hetiang zeta tam kan han ziak hi, amah faka chawimawi duhna lam ni lovin, a nuna midangte tana entawntlak ni-a kan hriatte kan han sawi a ni zawk e.  Kan khaw chawimawitute zinga pakhat chu niin ka hria a ni.  
(xii) P. Lalchhuanga
P Lalchhuanga, D. Saingura fapa naupang ber hi  kum 1954 February ni 13 ah Thinglian khua-ah a lo piang a. Thinglian Primary School atanga pawl 3 a pass hnuah Rambuai avangin, Class IV, V, VI leh class VII te sikul hrang hrang atanga a pass hnu-ah, Shillongah St Anthony’s High School leh St Anthony’s College atanga Class X leh P.U.C. a pass hnu-ah, Pachhunga University College (Evening Shift) atangin a  office hna thawk chungin 1978 ah B.A a pass a.
 High School-a kum 5 chhung zirtirtu hna a thawh hnuah, kum 1986 khan Government Employee ( Mizoram Civil Service 3rd Batch)-ah a lut a. MCS a nih chhung hian mawhphurhna hrang hrang Administrative Officer (G), Chhingchhip, BDO E.Lungdar, BDO Thingdawl, Asst. Director R.D. Dept, Under Secretary Finance (E), Dy. Controller, P&S., Project Director SLMC &IAC RD, Jt. Director Transport (Operation) te a chelh a. Jt. Secretary to Governor, Director Trade & Commerce, Director UD & PA, Dy. Commissioner, Serchhip, leh Director School Education te a chelh leh hnu-ah, MCS Supertime Grade A ( Secretary to Govt of Mizoram) ah promote a ni a. 
 Secretary Arts and Culture Department leh Director School Education Department mawhphurhna a chelh laiin kum 2012 November khan IAS a promote a ni a. MCS a nih chhunga a service te chhûtin, IAS-ah year of allotment 2002 pek ani a. Kum 2018 January khan IAS Supertime Grade ah kaisangin, 28th February, 2018 khan Commissioner /Secretary to Govt. of Mizoram, Social Welfare leh Horticulture Departments a nih laiin a pension (superannuation) ta a ni. 
IAS nih chhung hian 2013-14 khan Union Territory of Daman and Diu leh Union Territory of  Dadra and Nagar Haveli -a post a nih laiin, Home, Personnel and Vigilance Departments Special Secretary niin Administrator a puih bakah Secretary, Education Department leh Agriculture Department mawhphurna a chelh thin bawk a ni. Kum 2015-2018  chhungin Govt. of Mizoram-ah Secretary, Vigilance, Trade & Commerce, School Education, Social Welfare leh Horticulture Departments mawphurhna a chelh thin a ni.
(xiii) Dr. Dismas Sangzuala
Dr. Dismas Sangzuala Chawngthu hi Peter Dardawna leh Suakzinga te fa niin kum 1943 khan Thinglian khua-ah a lo piang a. 
Lehkha thiam thei tak a ni a. Lehkha thiam  thei a nih bakah inkhelhna chi hrang hrang pawha a thiam fâl a nih ṭhinzia chu a ṭhianten hetiang hla an sak ṭhin atang hian a lang chang khawp mai: Tlukloh rim nam Sangzuala a thiam ngei mai.  
Imphal aṭanga Bachelor of Veterinary Science a zawh  hnu-ah Mizoram hmun hrangah Doctor hna a thawk a ni.
A tlangval laia ‘bike’ accident’ -a a tukkhum a tihhliam chuan harsatna a siam zui zel a. Vanduai thlak takin kum 1977 khan a thih phah ta a ni. 







• • • • • • 


[Subscribe telegram channel for updates- https://t.me/exploremizoramchannel ]

(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[For Ads - Contact +919402125273 ]


Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post