SAILAM KHUA

- R Chawngkhuma.

Sailam khua hi khaw upa tak leh hlun tak a ni a, Mizoram khuaah chuan khaw lâr ber pawl a ni awm e. A vânglai phei chuan ‘Sâng Khua’ tih a ni a, tun thleng hian ‘Sailam Vânglai’ tiin hmun tinah an la sawi huai huai reng mai. Tung chhoa kal hringfa zingah Sailam khaw hming hre lo hi an awm tak ang maw. Lal ropui Bengkhuaian mingo sal Mary Winchester (Zoluti) a man a, kum khat lai a awmpui meuh phei kha chuan Zoram chu sawi loh Sap ram pawh a nghawr phâk a nih kha.

A khaw hmun hi Mizoram khawpui ber Aizawl atanga chhim lam mel sawmli zeta hla, Tuichâng leh Tlawng inkar lai tak vela awm a ni a. A hming put chhan chu hetiang hi niin an sawi: Sialsuk nena a inkâr chhuah lam zâwlah hian pa pakhat ram vâkin sai lâm a hmu a, a lâmna hmun chu tun thlenga ‘Sailâm Zawl’ an tih tak hi a ni. Chutia Sai lam an hmuhna kianga an khaw sah thar chu ‘Sailam Khua’ an ti ta mai niin an sawi thin. Sawi dan pakhatah chuan Mizoram laili vel taka ‘Hmel Thatna Tlang Dung’ an tih, tlang chhip sang tak chhuah lam, zo ngawpui leh kham râng chawi vel, Sailo lal zingah pawh lal hmeltha leh rorel thiamin a awp, ni chhuak ep iara awm a ni a. Tlang sang tak chunga awm a nih avangin ‘Saizopui’ ti te leh ‘Saikhaw zopui’ ti tea sawi a ni bawk thin. Hemi khaw zirtirtu hlun Pu D.P. Thanbuka (1901-1974), hla phuah thiam leh solfa thiam hmingthang pawhin a tlang sanzia hi hlain a hrilfak a –

Saizopui kan lenna,

Hraileng lungrual kan lenna,

Van rim nam rum rum.

a ti. Van rim a nam rum rum a nih chu! Mizoram khaw nuam ber (mi tam tak sawi danin) tih takah tlang hrang hrang atanga lokal mikhual haw lehna-châng hre lo hi hlui-hnih-khat daih chu eng lai pawh hian an awm reng a. Huihphai hret ten nuam an ti bika a lan laiin indah sang deuh tan lah a nuam hlei hlei. Chu chu a mi chengten an zir vang a ni ber a. A khaw mipui chu ze zau tak, fiamthu duh tak, na lua pawh awm lova fiamthu uarna khua a ni. An mân a zau a ni ber mai.

A vanglai a pelh hnu pawhin za nufa khua tih ang vel hi chu a ni deuh reng a, a khaw in nambar phu lohva mihring tamna khua a ni bawk. Thenawm khawveng intihbuai ngai lohna khua, veng leh veng iner lohna hmun, lungrual tak leh zalen taka mi tin an chen dial dialna hmun a nih avangin ‘Remna Khawpui’ pawh vuah ve ta ila, Jerusalem ‘Remna Khawpui’ tia an vuah ngawt ai khu chuan a inhmeh zawk ngei ang. He khuaah hian kohhran pawl hrang a awm ngai lo rêng rêng a, Biak In pakhatah a khuain an lawi za thin. Middle School leh Primary School tha tak a awm a, YLA (Tuna YMA) te, MSC (Mizo Signalling Corps) te, Games Association leh Boys’ Scout te a awm bawk a. Hengah hian a mi chengten thahnemngai leh lungrual taka an thawh ho thin avangin an karah neuh neuh a awm ngai lo.

A khawpui chu chhuah lam ram pêr zo ngawpui chawi vel, chhuahchhawng hmun rem dup mai a ni tih kan sawi tawh a. Chhim leh hmar zawnga tlang inkhawh, a dung sei zawng pawh fing 16 lai mai chu eng ang fakauva lian nge – I lo suangtuah ve atan dah ila. Chung lam atanga i thlir chuan chu khawpui chu chhim leh hmar zawngin kawngpui zau takin a paltlang ruah tih i hmu ang. Kawngpui zau tak a nih avangin naupang ho phei chuan mahni veng zawn theuh kha hockey khelmualah an hmang mai a. A khelmual tak tak, tlangval hovin an hman zawk erawh chu a khawpui hmar lam tawntirh kawngpui hrul thlang lamah i hmu ang. He Field anga khelmual tha leh rualrem i hmuh duh chuan Zoram khaw chhungah zawng lovin luipui dung zawh la, a li zau apiang en mai teh ang che.

In te chu tlar fel taka rem a ni a, râl lehlam atanga thlir phei chuan mi hausa lakhuih hmun ang maia thlûr mawi a ni. Vêng kilkhâwr i hmu lo vang a, khawi lai veng pawh kha a lûn em em vek mai ang. Sailam khawpuia i zin chuan i thlen hnuhnûn veng apiangah i ngam nghal zel a ang a, ‘A nuam ber mai’ i ti zel ang. Chutiang chu a ni a, fan chhuah vek nan chuan thla li thla nga châm a tul fo thin a ni. Kawngpui dung zuia kawng dang thlûr leh a thlêr zui zawnga kawng pêng dangte chu a inpawh nek nuk a. Hengah hian alawm nula leh tlangvalten an vanglai ni an lo hman zawha van te chu pît dawr tia lek leka an lo hmuh thin ni!

In bul huanah thei chi hrang hrang a rah tiar tuar a, thlai chi hrang hrang lah a tam na’rawh. Chung chu man chawia ei i tum pawhin tuman a man an têl duh lo vang a. Duh tâwka i ei hnuah tangka dere pawh sêng lovin i duh zat zat i la hawn thei zel ang. A awmna tlang a san avang hian zo boruak thiang leng vel chuan a mi chêngte a chei mawi hle a, pangti sen sek sawk hi an ni deuh vek mai. Thalaite ngat phei chu tharlâm ve vaw, hlim hmel pu sârh mai leh pian tha tak tak hlir an ni. Nulate lah chu ha rual thîm thêm, beng kâwm pan ver vawr, heh ling tha tak tak, siam luih ang maia pian nalh an ni hlawm a. To deuha nuih te, to lehzuala nuih te chu an duh athu a ni mai. Khawvel mihring dan pangngaia zun leh ek an nei ve tih mai loh chu sawiselna tur an awm lo. He khuaah zet hi chuan pitar putarte pawh an harh em em peih reng a, naupangte phei chuan an dam loh lai pawhin rual an pawl peih reng a ni. Hritlang nguai bêr bûr an awm ve ngai lo va, hriselna lam thu ngaihtuah pawhin khaw nuam a ni.

A khaw chhung mawina leh a mi chengte duhawmna bakah hian a dai vel nawmna hian duhthusam kawng dang a rawn phuhru ve leh a. Dai vela thil awm tinrengte chu a tinuamtu a ni vek mai. Hlîng chhia mai mai emaw i tihte kha a rah thluma hlel hlel a nih thin avangin han mâk tur hi a vâng a nia! Zo ngawpui leh phullêng thengthawin a hual vel a, thlifim kotu tlâk lam khâm râng mawi em em mai nen. A nawmzia i hriat duh takmeuh chuan he khua hi a va chuan ang che. Hmar lam kawtchhuah i fang dawn a nih chuan khua i pel fel zet tihah tlang thenthaw nuam fahran mai hi i va thleng ang a. Khawthlang lam i thlir chuan i hnuai maiah Zorama hmun zawl zau ber ‘Thenzawl’ chu a lo inpharh duai ang. Chumi thlang lamah chuan Bangladesh ramri te pawh a lang thei iar ang a, i thlir duha thu a ni mai. Hemi hmun hi a lunglenthlâk em em mai a, a hmingah pawh ‘Chawngthangpuii Lunglên Tlâng’ tih a ni. He hmun hian mi tin hahdamna zo boruak leh thlifim leng vel hi eng lai mahin a tlachham ngai lo. Lunglen hre ve ngai lo pawh ni la he tlang i thlen meuh hi chuan, ‘Lunglen thuah riatin ka tâng laiah…’ tiin i rûm vawng vawng mai ang.

A chhak tlang kham hrula phul inpharh phei diai mai leh a sira ngaw thelh ruih-ah te chuan han kal vel la. Sava hram mawi tak tak te i hria ang a, i mit leh i beng leh i hnar, tui leh tui lo i hriatna kâ te chu he tlang phuar velah hian a tha lamin a tlai famkim thei hial ang. Chutah zet chuan ‘Lunglen tlâng nge thlakhlelhawm ngaihbân tlang?’ tiin i rilru a inhnial fê ang a. Hmel danglamna tlang ni chiah lo mah se Bâwkte khawh i rawt nghal chûl mai ang. I vak phei zel a nih chuan tlang bâwktê tê, hlobetin a bawh lîk lêkte chu i hmu phei zel ang a; i lenpui a zirin letliam pawh a awm, thei zel ang. Chung chu ngawpui thelh ruih hian a hual vel vek a. Chung ngawpui chhungah te chuan va lut teh khai. Sava a tam a nia. ‘Nang te lek lek’ lo ti tâwkte pawh an bo lo vang. Ngawpui i pelh phei chuan Sailam vanglaia an hmunpui chu i thleng ang a, van ram hmâwr emaw tih tur a ni zel ang.

A chhim lam i fan leh thung chuan veng tawpah he khaw nawmna chi hrang hrang an chen hnua lo nuam hlum hote thlanmual kal tlangin ngawpui zau vak lo i pel phei ang a. Chutah hmar lam kawtchhuah ang bawk khan hlobet hring dup hmunte chu a lo inpharh leh diai duai ang. Engvangin nge he khua hian nuam zawng zawng an lo neih bik chu le? Davidan, ‘Hlobet hring dup hmunah te mi bawhtir thin’ a tih khan heng velah hian a bawk a ni mai awm mang e te i ti rilru ngei ang.

Aw le, a tlang sang lamah chho ang che. Ngil takin phul leh ngawpui a inri chho zai zai ang a, khat mawi tawkin thelrêt kung, ‘Bûng’ an tih chu a lo tâwi luai thin ang a. A buk hnuai daihlim leh phul thianghlim nuam tak takah te chuan châk hle mah la chawl lovin kal zel phawt mai teh. I thlen chhoh thui deuh chinah chuan, ‘Leng chho tawh suh, lal fate tan chauh lên phal a ni,’ pawh lo ti se, a hmun a mawi em avangin awm i ti hliah hliah ang a. Chuti taka hmun nuam chu mi chhe daikil kâr mi pawh ni la man chawi lova i len tu’man an khap lo ve. Lawm em emin chho zel la, a tlang chhipah han chuang ang che. Chutah chuan hman laiin ro an phum a, chuvang chuan he tlang hi ‘Rophum Tlang’ tih a ni. An ro phum an phawrh lehna khur chu tun thleng hian a la khuar duk nghe nghe. Her law! I lâwn chhuak ta hlawl mai. Hawi vel teh le. A lang thuiin a lang tam a nia. ‘Thiani, a lang lo tlang a awm lo’ titu chu za-ah za i pâk phal em loh pawhin –

A lang thui vawi vawi,

Thlang kâwlrâwn leh chhaktiang khi,

titu chu full-mark i pe nghal ngei ang. He tlang chhîpah hi chuan nipui lai pawhin thlan tui hian pangti a bual duh lo teh asin. Rangkachak leh dâra luan vun rawng mawi pawh nei mah la a bual chuang lo’ng che. A tlâk lam khâm pêr te, a chhuah lam ngawpui te pawh fang zel mah la, i lungawina tâwk chuan a nuam vek ang.

Sailam khawpui nawm em emna chu a boruak hi a la ni cheu va. Eng hunah pawh hian ‘A tawk e’ tih tur a ni reng mai. Nipuiah phei chuan ‘a tawk’ tih piah lama la special riau mai hi! Thal favang romei zâm kârah vak chhuakin a khaw ep lal lungdawh velah te va lêng la, a tlang pang puallawi te kha thlir vel teh. Chutah chuan pûk hmingthang tak mai a awm a. Lal Saula hlauva Davida bihrûkna pûk kha a ni thei ang em? Pûk bul i va thlen chuan kiltheihrawk hian, ‘Lût mai rawh, lût mai rawh’ a lo ti lauh lauh ang a. ‘A riang val…’ tia kiu mai lovin ni dang atan khêk ang che. I kal lum deuh tawh phei chuan a chung lal lungdawhah khan chuang chhuak la, zo thlifim kha inchhemtir heuh heuh mai rawh. I duh leh khiang buk hlimah hulhu hnah phah la, chawl hah damin upate thorochhiah pakhat chu i tifamkim dawn nia. Khiang leh hulhu chu a tam lutuk tlat. Nipui therengin a awi veng veng ang che’ng a, khiang te chu an lo chawrno hlep hlep ang a, thlifim a lo thaw heuh heuh bawk ang a, chawl hlen lo tura fimkhur a ngai hial ang.

Sailam khaw dai vel chu phûl leh ngaw leh khâm râng mawi em em hlir a ni kan tih tawh kha. Heng karah hian zo kawng nuam tak tak hi a thlûr sung a. Chûng kawngte chuan luite tui vawt tui ngial ngial hi a kân theuh mai a. Heng zotui thiangte hi tuikhur atan an siam thliah thluah bawk. A khurpui ber chu a tui-hnâ a thain a vawt tui chuang a. Thâlva-êkchâr lai pawhin tuikang nghah a awm ngai lo. Saikhaw Zopui zalêngin an tlân dur dur a. Mi tin angkhata lo châwma lo chawk rualtu he tuikhur va thlen tawh hi chuan ‘Tuikhur hlu chu luantir la…’ tih a ngai lo. ‘Nang tuikhur hlu chu i ni’ tih thupuia zuan luh nghal a ni mai. Tui hna tha leh tui tui elkhên hi cement concrete chhungah hmeltha mit ang mai hian a tling fim kûk mai a ni. Tuikhur dang pawh Fiara-tui tluk lek lek hi a la awm teuh va. A chhim lama luite tui pakhat pawh Thenzawl lalnu thi tur khan mel nga zet atangin a rawn chawitir vang vang an ti.

Sailam khaw nawm em emna pakhat chu ‘thei’ hi a ni leh a. A dai velah hian thei chi tinreng hi a awm emaw tih tur a ni. Thing lawn thei lo deuh i nih pawhin lei lam ringawtah duh tawk i ngah fo vang. Thing lawn thei tan phei chuan kum bul atanga kum tawp, englai pawhin thei lawh tur a awm a, thei rah an nghei ve ngai lo. Hmeichhe ruak loten ‘Pialral tenau’ anga ngaia an thlahlel em em pawh hi an thiamawm e. An ruah loh laia he hmun chên ngat te hi chu hmun danga mite lakah chuan induh deuh lar awm an ni reng mai. Kan thlahtunu Evi pawh kha thei thûr duh tak niin a lang a. La dam ve se Sailam thei tlan tur hian thla tam fe fe châmin a lo zin fo ta ve ang. Lo zin se chu, “Ka pi, eng thei nge i duh? Raithei nge i duh ser thur? Lumlêr nge i duh lenhmui? Theipui nge Pu Adama?” kan lo ti sup sup mai tur! Rannung hnuaihnung ber pawl rûl mahin a thlêm thlu thei a ni a. Zo khaw tlangval sâr veng vawng ho hi chuan builukham mai mai pawhin dai pawnah an thlem chhuak hun hun thei ang. Thei ei tur a tam avangin dai vel a nuam zual a, khaw chhung chu sawi ngai lo a ni. Thei vanna hmunah chuan sekhûpthûr takngial pawh an ngaisang tâwp thei lo a ni si a.

Chawhmeh tamna leh awlsamna hi a nawmna belhchhahtu a la ni fo. Thlaifûr awm lai chu sawi ngai lovah dah ila, thâl chawhmeh vân lai hian a vâng ve ngai tlat lo. Khaw dangin sâpthei hnah mai mai a vai ruk ruk lai hian Sailamah chuan duh i la thlang thei a ni. Inah awmin mu mai mai mah la, thenawmte zarah tlakchham i nei chuang lo vang a. A zawnga i chhuah peih phawt chuan daiah kawngpui atangin han peng la, i pal mai mai te chu anhlîng a nih loh leh vanian emaw a ni zel ang. I han rap tleu ruak ang a, kal paha i uai kûr mai mai te kha thâl chawhmeh spisial phuihnam a lo ni bawk ang. Thingthupui, hruizik, kawhtebel leh tumbu nen, a tam lutuk a, duh thlangin i let reng mai dawn a ni.

Sa lam ngaina mi i nih pawhin i zawn peih athu a ni mai a, luite dungah sangha, chakai leh kaikuang a tam em em. A manna bawlhlo ilo lah a tam si. Lui lam sa i tih meuh loh leh khawmualah thang kam ang che. Sava tamzia kha kan sawi tawh a. Sava kher lo pawh ke pali nei pum chhum rual lek lek hi duh zat zat a ni mai. Chan darh chi lah chu a thangkamnaa an tel ve a nih ngawt loh chuan awh mai mai theiha lungmâwl te an ni. Thang en paha silai leh sairawkherh i hawl chhuah peih phei chuan i ipte leh rapchung bâka satinahmun a awm chuang lo vang.

Ran te pawh hian he tlang hi an ngeih zual emaw tih tur a ni zel. An thauvin an sa a tui dang lam a, an pung duh bawk si. Bawngsa, arsa, vawksa leh kelsa nen, beram chenin i duh hun huna ei tur a awm a. Fûr leh thâlah chawhmeh duhzawng ei sen lohvin a hual vel che avangin hrehawm i tih lai ber pawhin ni khata chaw vawi thum ei thin i nih chuan ni tin tum thum chu i hlim reng reng thin dawn a nih chu! Chuti ang hmun chu a vâng a nia. Thlai tinrengin a ram leilung hi a ngeih a. Kawlbahra, lakhuihthei, balhla leh fu te hi a tha duhin a tinuamtu ber emaw tih tur a ni zel mai.

Chutichuan Sailam khua chu a mi cheng ten an zir a, a boruak a nuam a, sik leh sa thuah sawisel bo a ni a. In lam leh ram lamah ei tur tinreng hnianghnârna hmun a lo ni bawk si a, ‘Tlang chhipa khaw awm chu thuhrûk theih a ni lo,’ tih ang maiin hmun tina mi’n, Sap ram thleng thlengin an lo hria a. La hmu lovin hmuh an chak a, hmu tawhte an zawngchhang zel thin a ni.

Hman laiin Sailo lal ropui Lallulan he tlang hi luah a tum khawp a, pa pakhat a va thlithlaitir a. Chu pa chu a vanduai asiamin sakeiin a lo seh hlauh mai a, thiang lovah ngaiin ui tak chungin khaw dang a lo zawnsan ta a ni. Lalpuithangan a han cheibawl a. Hei ang khaw nuam a lo nih tak zel hnu hi chuan a khaw nawmna tem tawh tu’mahin tlang duh dang an zawnsan phal tawh ngai lo. Tirhkoh Langlura (Rev. Lalsawma pa) khan kohhran rorel, loh-theih-lohna avangin he khua hi a pemsan a. A pemna Khawbung atang chuan Sailam tlang chu a han thlir thin a, lungleng hian a van ruai ruai mai a ni awm e. Lungleng – mittui parawl teuh chung hian –

Nghlih ni awm maw Saikhaw zo zaleng zawng hi,

Kalvari par tlana zai tin ka chhiarpui;

Lung tileng tlang Zion iang Saikhua liai luai,

Ka hrai bungdawn chham ang zalna tlang phei duai.

a ti vawng vawng a. Mittuia baptis tih takah he hla hian lung a kuai hnêp a sin.

Mahse Sailam khaw mipuite chungah chuan Zoram hmun tina mite ang bawkin 1967 kum bulah khan lungngaihna chhûm dum a lo zing ta mai a, ka rei! A then an tap a, a then an thidang a. Sawrkar tihluihna avangin a bul lawk khaw te tak tea insawn a lo tul ta. Hemi kum krismas hi hlim em emin an hmang a, kumthar January ni 3 thlengin Pu Thangmawia bawngchal leh Pu Thanhnuna vawk sumruk pekin ruai an la chhunzawm a ni. Hemi nia lokal Assam Rifles 19th Battalion Captain-in Chhiahtlanga khawm tur an nih a han puang thut mai chuuh...Thu a tâwp e. Saikhawpui a chuai ta. A tûk January ni 4-ah chuan, “Aw Saikhawpui, Dam takin mangtha!” tiin Sailam tlangpui chu an chhuahsan ta nghuai nghuai mai a ni.