Kum 2023 inthlan nan Mizo te tihsual en letna

(Ram Hruiaitu  tha  awm thei rih lo)
By C.Vanlal Ruaia


Hmasangah chuan  Lal Khawnbawl ten Rorel dan an in ro chun a, Hnamchawm in rorel khawl ah thiam an nei vak lo. Tunah Mizoram hi ngaihtuah chian chuan a mangan-thlak tak zet a. Tumah inmawhpuh theih a ni bawk si lo, kan hruaitute hi a hun laia Fing ber an ni bawk thin si a. Mahse, Mahni aia Fing zirtirna /Thurawn an hnar kha a in dem theih ang chu. Kan tihsual chu ram pum tana pawi a ni ta.  Hmasial vang pawh a tih theih: Mizo te kan tawlh thluk zar zarna/ tihsual chu  han sawi thuak ila:
  1          Kum 1892  Chin Lushai conference kha English  Secretary ho khan ngaihtuah chiangin  Chin Lushai  Hlawmkhawm kha an ti-hlawhchham lui a. A chhan chu  nakin  British in a chhuahsan hun a, an duh thlang thei tur a an dah reng duh vang a ni. (As Reid  and J P Mills) + Chu an thil vawn (retrieve) chu Vai ho in vawi tam tak  Excluded Area ho kha Assam Province ah lut ve turin an bei thin a (Barpujari & Venkata Rao). Mahse, Excluded Area ah an dah lui tlat a ni.   Kum 1926 ah Kulikawn pa ho khan Assam Governor ah Assam Province ah MLA neih ve leh Sailo lal an nin zia  kha Superintendent kal kan in an lo thehlut ve a, Governor in a rawn thawn let leh chuan, Kulikawn pa ho chu Lungin ah an tan phah ta a ni. Politics lo sawi ve ngam vak a ni lo. A kal ngaiin Lalte rorelna hnuai ah Lushai hills kha a kal chho zel a.  Second World War a British -Winston Churchill ten, Atlantic Charter an  sign angin,   Kum 1946 atang  khan  India an chhuahsan tur chu an ti chiang tawh a.  Mizo te pawh an hmakhua thlir turin Political Party hial din an lo phal sak ta a ni. Kum 1946 ah an phal ngai reng reng loh Mizo Union party pawh an lo din ta hial a.

C Vanlal Ruaia
 
2. Mac Donald:    Hetih lai tak hian  Lushai Hills  awptu superintendent chu,  Mac Donald ICS  Scottish palian tak mai a ni.  Mac Donald chuan Mizo te  chu politics zia (ethics) zirtir a tum nasa viau a ni. Mizo te Lal rorelna hnuaiah an awm thin avanga mipui Hnamchawm in rorelna Democracy lam phei chu an hriat loh avangin British type democracy Lal aiawh leh Mipui aiawh a rorel dan zirtir a tum a. Chuta tang chuan an ram kal zel dan tur ram aiawh in thutlukna (Option ) siam rawh se a ti a. Mahse, Mizo Union te khan Assam Vai thamna Jorhatah  Rs 20,000/-  an lo dawn tawh bawk si avangin, (Issac Zoliana p85) Mac Donald chu an su lui ta a ni.  Chuvang chuan, Beksak. (.Bek a, ben rik sakh)   an dawng ta a ni. Mac Donald a hnunga Superintendent Petera ICS erawh kha chuan Mizo Union chu Lung inah te a rawn khung ta nge nge a ni. He thil hi thil pawi tak Mizo te tih sual pakhatna a ni a. Hei hian Lushai Hill tan thil pawi tam tak a thlen ta a ni.  Hei hian Inner line reserve te thleng hian a khawih pawi  ta a ni.

ORDER NO. 2: Dt 13th May, 1904. It is hereby notified for the information of public that the rules for the management of the forests in the Lushai Hills passed by the Honorable Chief Commissioner of Assam vide secretary the Chief Commissioner’s No. 75 forest. 1776 – R. dt. Shillong 22 April. 1904 will take effect in this district from the date.


                                                                                        Sd.
                                                                               J. Shakespear, Major
Dt 13 May, 1904            Superintendent Lushai Hills  


3. Advisory Sub Committee:     Kum 1947 April 17 chuan  Advisory Sub Committee chuan Lushai Hills chu a rawn rim ta a. Mizo Union chuan India ah Mizoram chu kum 10 hnua duh thlang fel tur (in good faith) in an luh pui ta a.Sap ho in Lushai Hill an chhuah san a, India in a awp tak avangin Mizo district tiin  kum 1952 ah inthlan an neih pui a. Mizo District ah chuan Mizo Union in ro an rel ve ta a. Hun tiam (Interim period) Kum 10 a lo ral meuh chuan, India chuan  engmah ngaihtuah tumna a nei lova;  nge Mizo te a ngaichang zawk ni. Nagaland (excluded area ve tho) khan India Independent hma atang khan Independent a lo sual tawh a..  India khan Mizo te kha a enthla nge ni. Development a awm lova, Kawng a awm lova. Kum 10 a ral , 1959 ah  chuan Mau a tam a.Lushai Hills chu an tram, an rethei hle. Mipui chuan India rama  hruai luttu Mizo union ho chu an ngei tan leh der  tawh a.
 Lushai Hill-Mizo Union in  Mac Donald a zirtirna an hnar avangin British an zalenna chhutchhiat saktu leh an mawh phurtu chuan a trin san ta bawk si a.  Mizo tualchher politician te chuan engmah an thlir thiam bawk si lo. An rorel leh thuneihna pawh an hre  thiam chuang lo. Rorel pawh an thiam lo (K.Lawmzuala) Kum  10 an thu tiam a ral hnu  kum  9  lai an nghah leh hnu ah, Zalenna nei let leh turin, Kum 1966  chuan Independent  kan sual ve leh ta nge nge a ni.   India  sawrkar hi chuan Mizo District  hel tur hi a hmu vek a. Engthamah a ngai lo a nih hmel, emaw a lo rin lawk reng a ni thei.  Assam Chief Minister B P Chaliha pawh Military Intelligent  Eastern Command chuan an lo  hrilh tawh  reng a ni.   An han indo takah chuan Hnam rilru, la tuk zal loh. Sailo hun lai a Pasaltha rilru pu khan Vai sipai chu, an thisen pawn a ngam, an huaisen lutuk, Vai sipai hlau lo lutuk erawh an thih phah zawk thin a ni. India atanga chhuah Mizo ten tum a indo avang hian Mizo Mipui tam tak an boral a. Mizo hmeichhia ten pawngsual an tawk a. Mibo ruang pawh hmuh loh tam tak an an awm a, tram a tla a. India Sipai kah hlum Civil tam tak Nu leh Pa an awm bawk a ni. Mizo mipuiin an tuar nasa lutuk, India sawrkarin Mizo mipui a sawisak chauh hnuah barhluih remna phuailuai tak in a ziah pui leh ta a ni.
 
4. Union Territory:      Mizo District a buai  reng chungin  India sawrkar chuan Kum 1971 ah NE Tlangmi te State thenkhat pek nan North Eastern Area  Reorganization Act 1971 (NEARA ) a siam a. Hemi rual hian  Pawi –Lakher Regional  kar ah Chakma  Autonomous  District Council a rawn pian tir ve nawlh mai a.  Mahse tualchher politician mai kan nih avang in kan che sual leh ta.  A chhan chu kan politic hriat dan kha  Lal Sailo zawh chiah a,  Hnamchawm rawn lal tih dan INHMUN SEM ang zel khan; Lalna/ power duh vang a ni zel.  Chakma District council an han pian tir dan hi chu,  a verther (sabotage) hle a ni., a ang lova, India  pawh hian a hre renga. A Indianise lui leh hram a ni.  Mipui aiawh remtihna (plebiscite) pawh a awm lova. Mahse a mawh chu  1947 a kan thlan sual kha a ni.    Bawrhsap  ICS meuh  in mi, a thuawih lo luhlul kha,  a ben chuan kan tisual ve tih a entir a.  India kan zawm ta kha British chu an ngawi reng tawh a, A hrechin Rual u te pawn an zuk pun ngam tawh hek lo.  Indian politics chu bum theih chhung bum a ni mai. Chu chu 'Indian politics reih rawih’ kan tih chu a ni.  India in Remna a sign pui reng reng hi tluang tak a awm lo, a buai duh viau  vek a ni.

5. Memorundum chungchangah: Kum 1986 June 30 ah Remna kan ram buai chungchangah Memorandum of Settlement (MOS) ziah a ni a. Hei pawh hi a Indian Politics leh reih rawih hle. Laldenga an chhaih an chhaih a. (Heng an tih dan tur hi  Brig T Sailo khan Culcutta Convention neih dawn Feb. 1976 khan a hrilh lawk tawh a)  Tihar Jail ah an Khung chiai phawt a,  Remna an ziah pui a, Bei sei a sang thei tawh lo. Hengah pawh hian Pu Laldeng a hian a demand chu a sang lutuk.   Chung zinga Ramri  (Inner line Reserve Forest 1875) te pawh demand zinga ah a tel tho. Mahse, India a ni tlat a,  Kum 1946  Lushai Superintendent Peter-a   Representation thehluh ang tho khan engmah a puitlin theih loh.  An fet em avang hian Kan tawlh thlu zar zar zel a ni.

i) Assembly Member 40: Inremna ah  India Constitution in State Puitling tan a, a sawi  State pui tling chuan a tlem berah MLA 60 (a tam lamah) 500 ai a tam lo (Indian Consttution  Art.170). tiin a sawi a, India Constitution Ruangam chhunga in bia’ ti siin, Constitution sawi loh angin an duhna laiah chuan an kal pui leh tho mai. Point dang tam tak  High Court, University  tih ang reng te hi chu  Constitution a awm sa State ten an duh a neih mai theih a ni a.  Thil thar a ni hran lo. Rambuai thim chhah laia kan ram a Chakma ram an pian tirna kha an hre reng a, Minority humhalhna kha an rawn zep thar ta reng a ni. (memorandum no 9 ah khan). Mahse, kan tihsual hi siam tha turin Mizo ram hi a chak tawk lo in a Hausa rih mai dawn lo. Chakma te haw zawnga in fuihpawrh zawng lova,  Kan ram chhunga mi chauh chu Unau anga kuah mai hi a tha , an sual vek love.

ii) Quality hloh: Kum 1986 hnu lam ah chuan Mizo te chu Independent sual tlu leh (surrender) kan nih tawh avangin kan hma lam a lo tlan tawh NAGA nation erawh  China chakna purin an la fight chho  zel  a  (Anthony Shimray : Outlook Vol.4. No 5. China secret war) Anni pawh hi India lakah chuan a sak tauh tauh khawp mai. Mahse, Puih tlakah china chuan an ngai.  Keini Mizo te erawh chu  kan chau rau tawlh tawlh a,  Cachar Vaiin kan Bus leh kan Sumo te an han suam phawt a. Mizoram transport / Zin Motor te Sipai ven (Escort) ngai khawpin  kan awm a.  Huatna chang pawh kan hre chuang lo.  Pride a bo tawh a; orderly rilru sukthlek kan ni tawh a, chhe tawh tak kan ni.

        Hun a lo kal leh deuh a Chakma ten kan ram an rawn luah tam telh telh a. Min bei na tial tial bawk a. Minority seat reserve-ah  kan lo tawt phah ni tur ani kan han in khek a. Mahse kan ngam lova.  Dan ah kan thiam lo kan ti a.  Chakma te tih dan chu, Tuikuk,  Kan Mizo Missionary zirtir ho  chhhuak hmasa ten rawn en tawnin kan ramah  Autonomous District council (ADC) an dil ve a.  Chung avang chuan kan tual thu a chhia a. Min bei na ve ta viau mai, Syhlet Bengali pem khawm te nen an infuihpawrh kual a, kan inbei tawk ta viau a ni.

6. Ramri:  Khawvelah hian Ramri a thiamthu sawi nan Dan te Notification te regulation te a sawt lova, a sawngsawhlawt bawk hek lo. A Sawt ber chu chakna hma-chuan, (Might is right) tih leh luah (settled) a ni.  Legal Maxim-ah (terra manua Occupanti conseditur) Ram chu a luah hmasa ber tu pe rawh, tihna a ni.    Thinghlun piah tlangdungah Mizo hnahthlak tam tak a chinchang hria an tam. An ram luah kum 200 awm tawh te an ni.  Mi tam takin Notification leh  a dan an  ziak nasa tawh a. A History chhuiin Mizo te kan thiam a. Kum 1830 Cachar Lal  Gobin Chandra fapa roluah tu nei lo, a thih avangin West Bengal lama an lo tih ang khan, British khan an belh a. Sap ho ten thingpui India ram an ching nasa tawh a. Cachar ah pawh an rawn valh a. An Thingpui ching hi tuman an tauh ngam lo. Mizo ten an  Sairam chhuahna a nih avangin an do a. Winchester thah trum phei chuan Lal intiam rual  Lal 15 vel lai an ni. Sap naupang Zoluti pawh Mizo Salah a tan phah a ni.  Hei hi Ramri  History Evidence Proved  British pawn a hriat pui a nia.  Sawifiahna Interpretation atan hman tur a ni. Kum 1856 vel Record-ah chuan Cachar a Mizo an tam ber. (B C Allen +J P Mills) Alexander Mackenzie  1994.ed.p145.) ah a lang vek.

Kan Ramri hi Ngatinge kan humhalh loh?  British in min awp lai khan  engmah Mizo Lalten sawi ngam an nei lo a, awpbeh an nih avangin an thu thluang a ni. An duh loh zawng chu Lal pawh an ban mai a. Superintendent kha  engkima engkim ani a. Politics lam sawi a theih lova. Ramri pawh  Mizo lal te  thu lo in J Shakespear an a kham vek mai a. Kan Lal ten neitu (Patriot) taka ram an humhalhna kha Sap ho khan an luahlan daih.  Bawrhsap pawi sawi chu Lungin tan na ani mai. Sap hun leh a hnu thlengin Lushai Hills Inner line Reserve Forest  taxes  chu lak a nih kan hria. Mizo Lalte  power  siam ngheh leh anih hmasi khan, Vai Rimna leh Mizo Union  tang rual avang khan Lal lalna chu a tlu ta ringawt mai a ni. Ramri han humhalh leh na hun an nei tawh lo.

            Chung Mizo Lal rawn thlak tu chu Mizo Union an ni a. Mizo Union zingah Ch. Chhungan’ a rawn bei ve leh a, Mahse  hei pawh Inbumna thang ah a awk tawh a, a sawt tawh lo. India chuan a ngaih ven duh chuang lo.  K.1933 ramri Mizo telve lohna a siamin a rawn chhang daih. India Sawrkar chuan, Thu in tha takin sawi ila kan thiamna reng pawh an ti duh lova, Hel phah hial in han sual ila;  Helna in hlawkna a hmu tur a ni lo an ti leh si a. Hei hi Indian raih raih kan ti thin. Pu Ch Chhunga hian Thudik tak a sawi a. Pu Laldenga pawn  Ramri  Sap ho Lungphum  pillar 46  chu a sawi lang tho;  mahse an duh chuang lo. India ram a lut tho tur engvanga hnial (tricky hnan) hram nge an nih.  Assam Sawrkar te  nen  min in biak tir  velte hi chhuanlam der a ni a,  vawikhat mah tih tawh loh tur ani.  A mawh chu Central India.


Thinghlun Thlam Hal: Assam lamin Kan in an rawn hal a, Min rawn hal dan pawh min tham lo hle,  media  an hruai a. Huan an sam te  an inhal thlalak  te, an sakhmel nen lam an vawrh darh a. Kan sepui ruah tuar char char mai a ni.  Mahse,  ralkhat thlir (Aerial view) emaw  dan mit atang chuan Assam ram ni si,  Ngatinge an hal? Ngatinge an sam?  Ngatinge Mizo chuan an luah? Luah pawh nise India citizen an nih chuan Tribal chu khawiah pawh an awm thiang si? Sual lian tak mai robbery act,  Kum tam tak lungin tan na tur chi a ni. (tih hmupha ramhruaitu kan mamawh hle) Mizo te kha kan zai dam hle mai nge? Kan at vang zawk em ni? Kan lo tin uaih a kan vaw leh ngam si lo (the wild Goose chase) chawngthu lungchawi an tih ang vel kan ni. Lo kap let phung pawh ni ila, Khawvel hian sawi tur a nei lo.  Chakai pawh a kaw tawpah a trang thin tih a ni a.  Dan ah tualthah chung changah ah pawh,  ava chim thinrim dan (degree of provocation )  a san viau chuan, kha kha kan in sawi fiahna tur ani mai. Kan lo kah  chiah chuan Central a in rawlh vat ang. Central ban-pharna hnuaiah tih zel na chance a awm tawh lovang. Kan chance thra hlauh in Kan hek leh hlak thung. Assam in an duhna chin Boundary chu Central Force in an thut ta hmiah a. Kan Mizo IR tal hi chuan luah nghet sauh sauh se. Kan theih tawk a ni.

Lalna hi Pathian anna ber anih avangin: Mizoram a Party  Sawrkar apiang ten India ram a awm a that zia thu an sawi thin ang. A Lal apiang in an sawi ang a. An sawi uar zel ang. Independent pawh  a tha lo zawk, enge kan ei ang  ? an ti thin a. Mizo te kan in hruai sual nasa hle.  Zalen na aia ropui khawi an mah a awm lova, tih hi hriat zawk tur a ni.  Kum 5 term ah an lal em em anga , Sum hmang zo vek mahse  entir nan, RBI atrangin  kum 10 chhung rulh tur  puk ta se, a term leh ah a tlak chuan a hnunga  lo lal leh tur te phur rit a ni mai a. Chung chu mipuite  tax chawi vek tur ani. Chutiang zel in Leiba in ro chun ani kan buaipui. Hetiang hi an ni chho ta vek niin a lang. India Ram hi a fel fai lova a buai a. Politics pawh anih ang in a kal tak tak ngai lovang . A chhan chu A Constitution hi a chingchivet a,     e g. Unbailable ti na na na a Bailable a siam theih tlat te,  Freedom of speech (Art 19.)  a taka han hman dawn a, .CCS  Conduct Rule in a phuar leh tlat si,  tiang hi a tam mai. Chuvangin Hnam Survive tur chuan a dan, a dan thlir chuan engmah a tih theih loh.  India ber zawk pawh  hi Boundary ah chuan a buai ber zaw mah a ni.   India hian Non Violence a sawi mawi a. mahse thu mai chuan a effective lova. Economic blockade  te a tangkai thin…( Guru). Constitution a fel loh chuan,  engmah a fel thei lo.  Naupanlaia “The longest Constitution of the world” tih kan lo zir thin te. Dan sei ber kha a tulna a awm lova, Thil tha zawng zawng lakkhawm a theih lova. A in kawlkalh kual mai mai a ni.

    Tichuan, Kan ram chu  Politics awmzia (sense) hre miah lo khan Democracy in kan kal chho ta. Engtin nge Ram roreltu tha I bei sei reng reng. Kan politician neih chhun Bri T Sailo kan hai tlat bawk si. A thih hnu ah a policy kan han  hrechhuak dawn chauh a.  Mahse   tih loh ai chuan a tha tho e.


A siam that Dan tur:   A siam that dan tur hi tam tak chuan a khal el-awl kan ti mai thei a.. Mahse kei chuan pur tur dang ka hre lo.        
1.)   India ram ah kan lut tawh a,. Kan chhuak thei mai mai tawh lo,  duh hle mah ila. India  
       hian Kan Independent sual hma ai khan kan chak lohna te hria in,  min hre chiang / ngam  tawh zawk a, kan lut nghet tawh bawk. Ram hma ngai a Rinawmna Taihmakna Dikna nen a Ram tan a Midik kan thlan chhuah a ngai a ni. India pawisa a hna thawh that a, zah awm; mi zah tlakin. India ram politician ten  min hmuh dan leh ngaihdan hi    " Mizo te hian  dawt an sawi ngai lo  Ka ti ang an tih chu ...an ti thin "  tih han ni ta mai se . A va ropui dawn em. Slum area a,  an policy zam thin Ni -za inhlawhna, kan ram leh tihdan nen a in mil lo pui hi min barh ve lo tur. 

2)   Mizo ten  kan nihna rilru put hmang (Indigenous attitude) paih bo in  Western Christian Ethics  seng luh kan tum a. A ram leilung-season leh environment a danglam chuang si lova. Sik leh sa phei chu Pipute hun lai a mi ang tho kha a la ni reng a ni si a.  Christian Zirtir na khan Balkan State hnam luhlul ho zia an rawn keng a,.  Chu chu  martar (Martyr) an ti mai a, Muslim ho chuan Jehad an ti thung a.. Ngaihdamna lam leh thuhnuairawlhna, a rawn  kalh a, Tlawmngaihna  phei chu kan hriat loh hlan in a rawn kalh ran ani. Chuvang chuan kan luhlul a, Martar thuthlung hrin, pawl hrang hrang tiin Huaisen takin Baptist, UPC, Salvation, Seventh Day,  Presbytarian,  etc tiin kan rilru zawng zawng pe in kan vawinni hi in-ngaihtuah si lo hian chatuan ram thih hnu chiah a hriat tur ah, ngaihtuahna zawng zawng kan seng thin,. Kan Vawin ni hi ngaihtuah tho tur ani, Chung zawng zawng aiin Mizo Ethos  Pipu nun mawi leh Tlawmngaihna, Aia Upa zahna te chawi san,  Lehkha thiam leh hna chelh sang apiang mai thu  lovin Aia upa zah nachang hriat in zirtir leh te.  Pipute Huaisenna At-Huai tih sak loh a  Hausa thar thut thawhlawm Kohhran in hnar ngam a, Inkhawmpui nikhua a Incheina sang lutuk hian Thenawm khawveng  nei lo zawk te  rilru a ti hah tih hriat te. Sunday Sikul leh Inkhawmna  a, kan thian ten Rs 20 50 an thawh laia a Rs 500/2000  note lo thlak te hi vantlang nun ti hrehawm tu a ni tih hre ve tawh ila. 

3) Kan Chang thlan tur: Jacob 4:17 “ Miin thil tha tih tur hria ti lo chu a tan sual ani”: He Pathianthu Chang hmang hian Dik lo tak a thil ti te, Nui ver ver chung in hrilh bawng bawng tur a ni. Mi a  eirukna a in hmang te, Huan Loram a mi duh am te hi, I harh chiang lo a nih kha, tiin aw zaidam takin hrilh siah siah a , benharh mial mial tur a ni. Intluktlanna tel lo chuan khawvel hi a hrehawm (Constitution equality)
4. Misualna ah lova inrawlhsuh I thlarau mawh a ni lo:  tih chang hi dah that hmak thung tur a ni.
5)    Dignity and Labor Campaign: Hei hi pawlah inzirtir nise. Dignity hnuaiah hian Taimakna Rinawmna Dikna Huaisenna a awm. Mizoram  Stateman /Politician tha ber Brig T Sailo  a hnathawh theih laiin  kan hai a. A chauh tawh hnu ah a that zia kan hre chhuak a. A thih hnu ah a policy  kan au puia Politics khelh nan kan hmang a ni. Chu chu Mizoram tualchher politician te  tih dan a ni.

Mac Donald leh LL Peter  ICS pahnih te khan thinrim loin an thu kha Mizo te khan awi ila chuan Inner line Forest zawng zawng ramri leh thil dang hnam damna tur chi chu min tih sak ngei ang.

Kum 1963-ah kan unau Naga ten Shillongah Remna an ziak a, Constitution sawi ang MLA (Minimum) 60 an nei a. Mizo ten chumi hnu (Kum 23na) 1986 ah Remna kan sign ve a MLA  40 (India  Constitution Art.170 (Clause 1) sawi loh angin kan sign thei tlat. Lo ngaihtuah ve mai mai teh ang u.

(Modified 31/1/23)

Pu C Vanlal Ruaia lehkhabu ziah 'Remna'



(Khawngaihin, i lo share darh ve ngei dawn nia aw!)
(Khawngaihin, Explore Mizoram hi mi dang i lo hmelhriattir zel dawn nia!)
 

[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]


(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[Website ah hian sumdawng leh mi tin tan tlawmtein fakna kan dahsak thei e. WhatsApp +919402125273 ]



(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post