BURMA RALTLAN

- HC Vanlalruata

An rama sipaiin nikum February ni 1-a thuneihna an pawnglâk (military coup) avang leh, thuneihna chelhtu sipai lal rawng tak tak thupek avanga Myanmar sipaiin nunau chunga lal an hrawt a, mipui sorkarna duhtute an um zui zel avangin mi sing thum chuang Mizoramah an rawn raltlan a. Mizorama humhimna zawn avanga rawn tlanchhe thlate hi a tam ber chu Zofate (an ram sorkarin ‘Chin’ hnam ti-a a pawmte) an ni. Thlahtu thuhmun leh hnam nihnaa inzawm tlat kan nih avangin kan unaute hi kan lo mikhualin kan lo tuamhlawm lo thei lo va. Kan sorkar pawhin, India sorkarin thawn let leh tura thu a pek chu zawm duh lovin a la buaipui ta zel a ni. Manipur sorkar erawh chuan a thawn let leh ţeuh tawh thung.

He thuziak hi ZOFEST 2022 souvenir magazine -Lailun aṭanga lakchhuah a ni.


Myanmar sipai (Tatmadaw ti-a an sawi mai)-te nunrawn dan tur zia hi keini Mizorama awmte chuan rambuai laia duhthala India sipate chet dan aţang khan kan hrethiam mai awm e. A nihna takah chuan sipai general rualin thuneihna an chang si a, India sipaite aiin Tatmadaw ho hi an che rapthlak zawk ngeiin a rinawm lehnghal. Nikum (2021) March thla khan BBC reporter leh thlalatute nen Champhai leh Zokhawthar-ah thil awm dan han chian turin kan kal a. Khatih laia rawn raltlan hmasa ber berte kha Myanmar Police-te an ni a, an ţhahnem hle.

Police lo tlanchhiate’n an sawi dan chuan, an hotute zawng zawng kha thlakin sipai officer thuhnuaiah an awm vek a. Sipaiin thuneihna an pawnglak duh lo va, kawtthlera kawng zawhte kha silaia kap turin thu an pe a, an kah duh loh chuan na taka hrem an nih dawn avang leh an chipui nunaute thah an duh loh avanga Mizorama rawn chhuk ta mai an nih thu an sawi. An hmel enin an rilru natzia pawh a ţawmpui theih a ni. Civil Disobedience Movement (CDM)-a a sulsutute chu he’ng Police-te avang hian tam takin an him phah kan ti thei awm e.

He ram chanchin hi i lo chhui lawk teh ang. Kum 1948-a British awpna aţanga an zalen hnu khan Prime Minister U Nu khan mipui sorkar a kaihruai ţhin a. Khatih lai kha Burma ram ropui lai pawh a ni awm e. An ram mi ropui U Thant khan hun rei tak chhung United Nations Secretary General dinhmun pawh a chelh nghe nghe a ni. U Nu sorkar laia Prime Minister nihna pawh lo chelh ve tawh ṭhin, General Ne Win khan March ni 2, 1962 khan sipai chakna hmangin thuneihna a pawnglak ta a. Kum 1974-a U Thant vuina inkhawm denchhena sipai sorkarna dodaltu nunaute chu sipaiin khauh tak leh rawng takin an tudai a nih kha. Khata ţang khan Burma, a hnua Myanmar ti-a a ram hming an thlak tak hi sipai sorkarna hnuaiah a awm ta ngar ngar a ni.

Kum 1988 khan sipai sorkar ding lai chu General Saw Maung chuan paih thlain, a aia che na zawk sipai sorkar a lo ding leh ta a. ‘Socialist Republic of the Union of Burma’ tih ṭhin chu a hming thlakin, ‘Union of Myanmar’ a lo ni ta a. A ram hming a dang a, mipui retheihna leh tawrhna, ei leh bar leh sum leh paia an tlak chhiatna chu a ngai reng a ni. Kum 1990 khan inthlan buatsaih a ni a, Aung San Suu Kyi kaihhruai National League for Democracy (NLD) leh a thawhpuite’n chiang taka hnehna an chang chungin sipaite chuan inthlanna chu an hnawl a, mipui thlan hnenah sorkarna an hlan duh lo a ni.

Kum 2012 khan aitechhin ang deuhva inthlan buatsaih a ni a, kum 2015 khan ram pum huap inthlan buatsaih a ni ta a. Aung San Suu Kyi leh a thawhpuite’n chiang takin hnehna an chang leh a. Mahse, Aung San Suu Kyi chu ram dang mi pasal a neih chhuanlamin President atana dah kha sipai hovin an phal ta chuang lo va, chuti chung chuan sipai lal ni lo, Htin Kyaw chu President a ni ta a ni. NLD leh sipaite chuan sorkarna an inţawm a ni ber e. Hei hian kum 2020 thleng a daih a nih kha.

Burma/Myanmar ram din hmun chu kan sawi ang hi a ni a. Aung San Suu Kyi kaihhruai NLD sorkar, hneh taka kum 2020 inthlan-puia mipuiin an thlan tlin, sorkarna an siam hmaa paih thlak a nih leh takah hian raltlan hi an lo chhuk thla leh ta a ni. Sipai sorkar dodal a, mipui sorkar tun din leh duhtu nunaute sipai hotute’n an rikrap a, tharum hmanga rah beh an tum leh mek lai chuan kum 2020 inthlan-puia thlan tlinte chuan ngaihtuahna thar an nei ta a. 

Khawvel sorkar tam takin an thlawp, Myanmar ram awp luitu ni lo, mipui sorkar ti-a an chhal, National Unity Government (NUG) an tih mai chu an din ta a. NUG hian February ni 12, 1947-a Aung San Suu Kyi pa, Gen. Aung Sun hova Burama rama hnam hrang hrang aiawhte nena inremna an siam ‘Panglong Inremna’ an tih mai chu tihpuitlin an tiam a. Myanmar sorkar dotu hel pawl hrang hrangte nen thuthlung siamin sipai sorkar paih thlak ngei ngei chu an thurolum a ni ta a ni. Hel pawl ni lo, tualchhunga mi ţhalai ralkap rualte khawmin People’s Defense Force (PDF) an din a. Hmung hrang hrangah hming dang an invuah na a, an awmna state ţheuhva mipui pawl an ni a, hnam behchhan hel pawl (Ethnic Armed Organisation an tih mai) rammu mekte’n ralthuam chelek dante zirtirin Myanmar sipai an hek phah hle.  He tualchhung indo (civil war) lo inţanna hi nikum September ni 7 kha a ni a. A ţhenin ‘D-Day’ an vuah a, ţhenkhat erawh chuan ‘Ţhal Beihpui thlak’ (Spring Revolution) an vuah thung. Khatianga beihpui an thlak takah khan Mizoramah raltlan an lo luh belh tam leh ta zual a. Tunah hian Mizorama district hrang hrang an dap hneh hle na-in Myanmar ramri hnaih district-te’n mikhual an ngah zual a. Champhai, Siaha, Lawngtlai leh Hnahthial district-te hi a ngah zual an ni awm e. An phur pawh a ritin Myanmar rama Zofate lo mikhual kawngah an hah leh zual bik a, chhuanawm tak an ni.

Nikum March thla bul lam aţanga an lo chhuk thlak tirh khan sorkar laipui (Ministry of Home Affairs) chuan Myanmar lama kirtir leh vek turin hmarchhak state-te a rawn hriattir a. Mizoram sorkar erawh chuan he thupek hi a zawm dawn loh thu sorkar laipui thuneitute a hriattir nghal bakah thawnkir turin hma a la lo hrim hrim a. Chu mai ni lovin, khaw tina lo kuangkuaha chhungkhat thleng ang maia lo mikhualin leh, tlawmngai pawl hrang hrangin an ţanpui bakah sorkar ngei pawhin cheng nuai engemawzat telin a ţanpui a nih kha. Sorkar laipui aţang pawhin raltlan ţanpuina ti lovin cheng nuai 300 vel lai chu a hmu bawk a ni.
United Nations High Commissioner for Refugees din a nih khan India hi pawmpuia hming ziaktu-ah a tel ve lo va. Chuvangin, raltlan lo dawnsawn chungchangah hian UNHCR pawmtu ramte ang lo takin kut sil mai a ching hle. Mahse, raltlante hi an nunna humhim duha an ram tlansana ram dang bel an nih miau avangin a zawnga za chuan a hnar bik lem lo. Chubakah, tuna sorkar laipui chelhtute hian an hlauh chu Myanmar-a awm ve Rohingya Muslim-ho an rawn luh vak hi a ni a, ram ven himna ngaihtuahna aţang chuan a awm ve tho mai. Chutih lai chuan an sahimna zawnga rawn raltlan Myanmar Zofate hi thawn kir (deport) ta i la, Myanmar sipaite’n an chungthu rel pawh awm lova an lo thah nghal loh vek pawhin an chungthu ngaihtuah awm lovin rei tak chhung lunginah an tang dawn tih a chiang em em a ni.

Chutiang a ni dawn tih hre reng chunga kan unau Myanmar-a awm Zofate thawn kir chu mi pangngai rilrua awm thei a ni lo vang a, mahni unaute thi tur emaw, rei tak jail-a tang tur emawa hnawh chhuah ang chiah a ni dawn a ni. Ama’rawhchu, sorkar laipui rilru hi a manganthlak ang reng a. Myanmar nena insumdawn tawnna chi hrang hrang, a bikin tuialhthei leh boruakalhthei leisak kawngah China nen an intlansiak nasa a. Myanmar rama sorkar ding hrim hrim chu na takin a dem ngam lo mai pawh ni lovin biak that reng ngaiin an hria a. Chu chuan raltlan enkawl kawngah pawh hian tuilairapin a siam a ni ber.
Sorkar laipui rilru an hriat avangin Mizorama sorkar laipui enkawl department, a bikin ramri ven him hna thawktute hian engemaw hlekah khilama kan unau raltlante demna tur leh puhmawhna tur hi an dap nasa hle a. Khilam leh helama awmte ‘Chhul khat kual kan ni’ tih pawm duh lo leh khilama kan unaute huatna chi an thinlunga kui ţiak tawh Mizo ţhenkhatte pawhin raltlante demna tur an zawng nasa hle a. Mi rilru le lo ţhenkhat thinlung phei chu social media hmangin an hneh nual tawh mai thei a ni. Hei hi a pawi takzet mai. Hetianga Mizoram mipui thinlunga tũr phul tumtute hian ruihhlo hmanga dan kalha sumdawnna hluar chhanah leh Mizorama a lo luh tam chhanah hian khilam aţanga rawn raltlante chala phung tăwptîr tumin an bei nasa hle a. Mahse, tunhnaia Police leh Excise and Narcotics department-te’n ruihhlo an man paha a tawlhtu (traffickers) an man tam ber chu Mizorama cheng nghet leh kan ţhenawm state Assam leh Tripura-a cheng hnam dangte zu ni tlat a! Myanmar aţanga raltlan ni-a inchhâl ruihhlo tawlh rutu an mante chu an tlêm khawp mai. Hemi avang hian an fihlim vek e tihna chu a ni bik lo. Unau pathum zingah pawh pakhat tal hi sual fal bîk leh dan bawhchhiat pawisa lo awm theih a ni. Dan bawhchhetu chu a awmna ram dem lovin a dan bawhchhiat avăng khan hremna a tawk mai tur a ni a, a lo chawrchhuahna hmuna mi mi dangte kankaitir tum ţalh kha rilru chhe tak aţanga lo chhuak a ni zawk. Assamese pakhatin Mizorama tual a thah avangin Assamese zawng zawng huat ngawt tur a ni lo va, chutianga phêk huat chingte chu thliarkar rilru pute chauh an ni tih hi hriat a ngai.

Mizoramah hian India state hrang hrang leh kan ţhenawm rama Zofate insuihkhawm lehna tur nghâka lungleng tak tak an la tam em em a. Zirlai pawla inhmang naupang deuhte bakah chuan ZoRO-a tel leh upa lam deuhte hi a lungleng zual an ni maithei. Hmun hrang hranga chéng Zofate hi a taka insuihkhawm lehin rorelna pakhat hnuaiah kan awm thut lo mai thei a, kan awm thuai mai thei bawk – a hriat loh. Chumi a lo thlen mai loh pawhin kan thinlung lama kan inpumkhat leh insuihkhawm hmasak hi a pawimawh chu a ni. Kan thinlung lam a inpeih hmasak hi a pawimawh em em bawk si a. Chutianga thinlung thuhmuna kan awmna daltu lian ber chu kan unau hmun danga awm Zofate haw tur zawnga inzirtirna hi a ni a, hetiang ngaih dan neite hi an thinlung kan hmin a ngai hle a ni. India sorkar pawh hian chiang taka a hriat ngai chu NLD sorkar a ni emaw, sipai sorkar a ni emaw a pawngpaw hlauh a, a tlawn hi a ngai lo. Ram leh ram inlaichinnaah chuan mipui an pawimawh ber a. Engtik ni-ah emaw chuan Myanmar ramah khian mipui rorelna dik tak a la awm a rinawm a. India sorkar hi mipui lama a ţan phawt chuan chutiang hunah chuan China chu a lehpel nghal thei ang. Chuti lova tun ang ngaih dan hi a kalpui reng chuan mipui sorkar tak (sipai nena thuneihna inţawm ni lo) a lo din hunah chuan inlaichinna ţha siam a har tawh ngawt ang le.






(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)
 
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]


(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[Website ah hian sumdawng leh mi tin tan tlawmtein fakna kan dahsak thei e. WhatsApp +919402125273 ]



(Website leh a hnuaia fakna hi lo hmet ve rawh.)



Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post