RAM LEH HNAM

 
- F. VANLALROCHANA

Pu Chairman leh kan khuallian zahawm takte, MZP hruaitute leh memberte leh mizo mipui te, chibai ka buk a che u. Zaninah hian MZP Gen Hqrs sawmna zahawm tak hi ka hnial zo ta ngang lo a, ka lo ding a ni a. Nikum Zoram Niah khan, kei teh lul hi min sawm a. Ka lo pha tawh a. Nikumah vek, kum tawp lamah an hun pakhatah min sawm leh a. Chu pawh ka rem chang lo leh a. A vawi thumna em em hi chu ka tlanchhe zo ta lo a ni. Kei min han sawm tlat erawh hi chu ka lawm hle a ni.


Hun kan nei rei lo a. Kan sawi zung zung anga. Sawi duh  ka ngah a. Ka sawi duh tam zawk erawh sawi a rem dawn lo a. Mizo ram leh hnam chungchang leh kan hnam tana mizo fate kan lo chet vena leh chumi lam hawi thu thenkhat ka han sawi dawn a ni.

Kum 1770 chho vel atanga khawvel ram la a awp zung zungtu mingo ho nen kan in si tan a Chuta tang chuan, kan indo a, kan inhel a, kan inveh a, kan inbei a..Kan Pi leh Pute khan chhan neiloin, awmze nei loin mingo ho an ti buai ngai lo...BRITISH ho khan, Ram ngaw an tih chereu thin avanga Inbeihna a ni tlangpui a, kan pi leh pute khan  an ram chin niaa an hriat chu hauh an ti na hle. Vawi tam tak an in bei a...Kum 1900 chho chuan British ho chu an inphun nghet a...Mizo lal British kuta intu lut hnuhnung ber chu 1926 khan a ni. Mingo ho nen an indo thin lai khan, mihring mihrinnaa an tlukpuiah an ngai thin. Chu chu Lalburha chanchin atang pawhin a lang thei a ni.

British-in India ram pumpui a awp tawh a. Mizote pawh India rama awm zui turin 1947-ah min kalsan a. Hemi hma lawk hian mizo thalaiteah ngaihdan insual tam tak a awm a. Ngaihdan lian tak pakhat chu, Mizo te hi tuma hnuaiah kan awm ngai lo a. British hoin min lo awp a ni mai a. Anni pawh an lo chhuak dawn ta a. Keini pawh kan kein kan ding zui ve leh tur a ni tih ngaihdan a lian hle a. Chu chu Kaphleia te atanga an chhawm zel pawh a ni ang...1946ah phei chuan Aizawl theatre hall-ah mipuite an kokhawm a...Pu Pachhungate, Hmartawnphunga te, PS dahrawka ten mipui an ko khawm a. Mizo hnam hmalam hun tur ngaihtuahin ro an rel a ni. Zosaphluia khan, autobiography-ah khan, British hoin ram an awp a, muanna a lo awm ta chu, mipui tam tak lawm mah se, “thenkhat  chuan, mi ngo te leh an sipaite chu he ram hi chhuah san se an ti thin niin ka hria,” a ti.  

He rilru hi Hla phuahthiam Rokunga-ah pawh kan hmu nasa hle. Laldenga 1950 vela Aizawla a lo phei a, ram leh hnam hmangaihna rilruin a thinlung a luahlaia a kawm ber chu, Rokunga hi a ni. Rokunga hnen atanga kum 10 chuang zet thu a lak hnua rambuai pawh lo inher chhuak chauh a ni ve bawk. Harh la, harla zoram I tlai ange, tihte kha chu ka hre fo tawh a. Pu Rokunga rilrua Mizo hnam tana a vawr tawp chu, “Leng dang hneha rualkhumin, I hnam tan thahnem ngai la, chutin nun a tawk lo e, Min dotu apiang hnehin, raltiang I kai ve ang,” tih kha a ni.  He rilru hi mizo thalaite thinlung chhungrilah a awm reng a. Chu chu Pu Laldenga hoa MNF lo ding khan a ti alh thar leh ta a ni.

Kum 20 zet indona in min tihbuai hnuin inremna ziak a ni a. Hmasang atang Mizote hian thu kan tiam tawh chu kan bawhchhe mai mai ngai lo a... Chu chu tunthleng hian a la ding a nih hi. Kan pi leh pute khan sap ho kha, thutiam bawhchhiat ching leh rinawm loa ngaiin an hmusit hle.. May ni 12, 2015 a ni a.  Ka la hre reng mai.
NORTH EASTERN POLICE ACADEMY-ah, Homeland security workshop-ah, Chawhma lam hi "Insurgency in NE" topic a nia. Thusawitu pakhatin, official pakhatin Mizoram chungchang a sawi kai zuai a..."India tan pawh a khirh a...Thlawhna hmanga beih awm chhun a ni...mahse, Mizoram chuan remna an siam thei a....Chu remna chu an zah bawk a...State dang pawhin an entawn thei reng a ni" a ti a
"An thutiam tawh zahlo hnam nise hetiang hian an ralmuang bik lo ang" a ti bawk a. Naxalite te meuh pawh thlawhna in an bei duh lo a, te pawh a ti hial.
India sawrkar Official tawngka ngei atanga, "Mizoram chu India sawrkarin thlawhna hmanga a bomb awm chhun a ni..." tih han ngaihthlak ve hrim hrim kha a Chawhma lama an thusawi atanga ka hriat chhun pawh nise a chhinchhiah tlak ve hrim hrim...
A sawitu kha mi pawimawh leh a lal thuah pawh lal tak a ni



Kan hnam chanchinah vawi tam tak Indona kan lo hmachhawn tawh a. Vawikhat mah dawihzep tih kan ni ngai lo. 

Thangtharte hi kan nuam ta lutuk a..Kan history pawh kan ngaihtuah lo a. Kan hriat chhun pawh a dik leh dikloh hriatchian  kan tum hek lo. Louis L'Amour-a novel pakhatah The man called noon tihah khan, "If you dont know much about the past, You dont have much of a future" tiin a sawi a. Chu chu kan hnam tan pawh hian a pawimawh hle reng a ni.

Indona lam kaihhnawih kan sawi a. Tharum thawh kan sawi mawi a ni lo. Miin a ram leh hnam tan chuan, a nawm sakna kalsana, a nunna ngei pawh hlan phala a awm thinna thu kan sawina mai a ni.  Mizo mi hmasate kan hnam tan thahnem an ngai thin a. Mizo lehkha zir hmasa te khan, kan hnam tan ngaihtuahna an seng thin a. Mizo sorkar hnathawk lian hmasate khan kan hnam thatna tur an ngaihtuah thin. 1930 vela Kristian tlangau hlui chhiar ula, sipai tanglai leh ram pawna lehkha zirin thu an ziak tam hle tih inhmu ang. Kan hnam hmasawnna leh than zelna tur thu pawimawh an ziak thin a ni. 

1883-a piang Raldoleta kha, 1903 a Lower Primary Exam hmasa berah khan, Full Mark 500-ah 4181/2 a hmu a, pakhatna a ni. Mizoram sikul exam awm hmasa ber tumin pakhatna a ni tihna a nih chu. 
Lawr an exam hma hauh atang hian, 1903 March thla atangin, a hnampui te atna leh mawlna la ata ti kiang thei tur thuziak chu, Mizo leh vai Chanchinbuah a ziak tan a, heath hian a taima pawl a ni. Shillongah Lehkha zir turin a chhuk a, 1910 March-ah Matric exam an bei a, lehkhathiam thei tak a ni bawk a, 2nd Divisionah a pass ta mai reng a. Chunglai chuan, Entrance tih a la ni.
Leta’n Matric a pass tih a han hriat chuan, khatih laia Bawrhsap HWG Cole-a kha a lawm khawp mai a. Zirna In leh Pisa zawng zawng a khar tir tawp mai a ni.
Bawrhsap Cole-a hnena Bazar ngen chhuaktu deuh ber a ni bawk a. Bazar siamthatna hna pawh a thawk nasa hle. Chawhmeh leh zawrhsum tinreng keng Khawm turin mite a fuih reng a. Vai leh sap hoin Mizo thil zawrh tlawm tak taka lei chhuh an tum laiin, RD Leta khan insual ngamin Mizo te a lo chhan thin a, vaiho nektu huaisen tak a lo ni tawh thin a ni. A hunlaia lehkhathiam a ni a, a huaisen a, a zam mai mai ngailo. “Mizo chhantu” tih a ni fo.
Mizo hnamin bungthar a kai laiin, lehkhathiam Leta te chuan, hnam tana dingin kawng kawhhmuhtu an ni thin. A dam rei ta lo hlauh a, 1925 khan, kum 42 chauh niin a thi a. Mizo Hnam chhantu huaisen tak, a hunlaia lehkhathiam sang ber kha, a kal hma em a, a pawi hle a ni. Kristian Hlabu a mi, “Lei leh vanah hriat a ni a” tih hi ama lehlin hi a ni. 
Tunlaiah hian, lehkhathiam kan ngah hle. Mi thiam ropui tak tak kan nei a. Kan hnamin hun harsa a tawh lai erawh chuan, kan baihvai thin hle.
Zawhna tam tak kan nei a, a chhanna kan mamawh a. Kal duhna kan nei a, hruaitu tur, kawng kawhhmuhtu tur kan mamawh a ni. Hnam hunpui inher laia lehkhathiam Leta te chuan, hnam tan kawng an kawhhmuh a, mi dang an zirtir a, an hnampuitute an chhan thin. 
Lehkhathiam te tan hian huaisen hun hi a awm a ni. Kan chhungkaw tan, kan thenawmte tan, khawtlang tan, kan kohhran tan, kan pawl tan, kan ram tana huaisen taka kan din a, chhan ngaite kan chhan a, zirtir ngaite kan zirtir hi a tul a ni. 
RD Leta te kha an lo ropui ngawt mai.

Lehkhathiam hmasa Thanga, “Pu Thanga” an tih deuh kher thin kha, mi fel tak mai a ni a. Vai tawng thiam leh mi vengva tak mai a ni a. 1900 Khan Khasi ram te pawh a lo zu tlawh daih tawh a ni.
A hriselna erawh a tha lem lo thung a. 1906 Mairang Inkhawmpui dawn khan, Mizoram atangin ringthar tlem te Inkhawmpui chhim turin an kal ve dawn a. Pu Thanga pawh chu, Mi lehkhathiam hmasa, vai tawng thiam leh mi vengva, khasi ram tlawhpawh hmasa pawl a nih avangin Saphluia khan kal ve ngei se a duh a. Pu Thanga erawh chuan a hrisel lohna chhuanlamin a lo pha a. Saphluia’n, “Thei la chu in ram tan kumkhuaa thatna tur a nih ka ring” a tih chuan a rilru a khawih ta a. “Mipa fa chu mahni ram leh hnam tana piang kan nia lawm. Ka thih pawhin, ka dam pawhin kan ram tan” tiin, hriselna chaklo tak chungin a kal ve ta a. An lo haw leh chuan, Harhna hmasa ber kha an rawn paw chhuak ta a. Zoram Thim chu a eng ta duai duai mai a. Sakhuana lamah mai bakah, nunphung leh changkanna kawnga kan hnam tana enna thlentu pawimawh tak a ni.
Pu Thanga kha, “Aw Lalpa chungnung berk an fak hle a che” tih te leh, “Mizo fate u, finna zawng ula” tih hla te phuahtu kha a ni a. An lehkhathiamna leh an khawhmuh zauna khan, anniah kha chuan ram leh hnam hmangaihna a lo piang tawp mai a ni. A ram nuam tihbera a taksa te luangral turin, 1957 kha, Chawlhna hmun duhawm zawkah a thlarau a kal ta.

Tunlai hunah chuan, mahni kan indahtha fo. Kan khawtlang leh kan ram leh hnam aiin mahni kan indah hmasa a. kan mimal duhdan chu, Khawtlang leh kan ram leh kan hnam hian zawm se kan ti a. Kan mimal ngaihdan kalha thil a lo kal chuan, kan sawisel a, kan diriam a, kan hmusit a. Mahni ram leh hnam tana hriselna, sum leh pai leh thil dang chan huama thawhchhuah tumloin, mi dang tih turah kan dah hi a ni ber mai thin.
Mahni ngawt kan inngaihtuahna hian, khawtlang leh ram leh hnam a ti chhia a. Chu chuan, keimahni taka pawh chu nget angin min ei chhia a. Kan inchhek arbawm emaw kan intih lai hian, Mahni in ban kan sat chhe mek zawk a ni.
Pu Thanga ang hian, ram leh hnam tan mahni indahtha ila. Kan khawtlang leh ram leh hnam tan, kan theihna zawnah hna thawkin, kan tha kan thawh ve tur a ni ang. Mahni indahthata, inhlanna tel lo chuan, lawmna tak tak a awm thei lo.


Ram leh hnam hmangaihna tak tak aṭang chuan huaisenna ropui tak a lo chhuak a. Keimahni aia lian daih, ropui zawk, chak zawk, thilti thei zawk hmachhawnna ngamna min pe ṭhin. Kan sawi tawh a, Mizote hian Keini aia ropui daih zawk 'Ram ni tla seng lo a roreltu' British empire kan do a. India sawrkar ropui tak pawh kan lo do tawh a. Tunah Ukraine-ah ram leh hnam hmangaihna tak takin a nghawng chhuah huaisenna kan hmu leh mek.

Ram leh hnam hmangaihna te, chumi avanga huaisenna lo awm te hi silai cheleka hmelmate do a ni kher lo. Rinawmna tur hmuna rinawm te, kan ram leh hnam tichhetu mi hlemhle te, dik lo taka tite do ngam a...Kan ram leh hnam siamṭhatna leh hmalam panna tura engkim hmachhawn ngamna kan nei ve tur a ni. A dik lo zawkte mahin, "Min thik vang mai mai  a ni," an ti ngam tawh. Kan hnam hi dinhmun khirh takah a awm mek. Chumi aṭanga kan chhuahna tur chuan, nationalism dik tak aṭanga lo chhuak huaisenna nen kan bei let tur a ni.

Ram leh hnam hmangaihna avangin sikul zirtirtu Ho Chi Minh-a chuan vietnam ram mite rawn hoin, sawrkar ropui leh sipai rual ropui United States ngei pawh a ngui ban ringawt mai a nih kha! Hetiang kan sawi hian, tharum thawh kan sawi mawi a ni lo a, ram leh hnam hmangaihna avanga mite taktein thil ropui tak a tihtheih dan kan sawi a ni. Kan ram leh hnam hmelma, kan ram leh hnam tana mi tha lote chu engang mi leh engang pawl pawh ni rawh se, ram leh hnam hmangaihnaa inthuama kan hmachhawn chuan hnehtu zawk kan ni thei a ni. Mimal ropuina, thuneihna leh pawisaa hausakna leh pawnlang nawmna ngawt kan zawn hian kan hnam mai nilo, keimahni ngei pawh min ti chhe mek tih kan hria em?

Miin a ram leh hnam tan a nunna a hlan a, a neih a chan a, a ropuina a kalsan a, a chapona ata a inhnukhniam a, amah aia chak leh ropui leh thil ti thei te a hmachhawn a, dik lo a do a. Chutiang chuan a ni he hnam hi a lo chelh thin ni. 
Aizawl ngei pawh Bomb a lo ni tawh. Hrehawm takin ka awm a. Chuta ta chu kan thochhuak leh thei. Kan hnam hmangaihnaa kan dinngheh tlat chuan engpawh tawkin tuar ila, pawnlam indona emaw, chhungril kan hneh thei zel dawn a ni tih min hrilhnawntu ni sela ka ti hle mai.

Lalpan Mizo hnam malsawm rawh se. Ka lawm e.


(He thu hi F Vanlalrochana'n MZP General Headquarters, Aizawl buatsaiha March 5, 2022 zan-a Hyve Hall-a Zoram Ni hmannaa a thusawi a ni.)

1 Comments

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

  1. Avan tha tak em aw...Nationalist rilru pu tak tak Article ziah hi chu a chhiar pawh anuam thin teh e����

    ReplyDelete

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post