North Vanlaiphai-a Pipu sulhnu leh hmun hmingthangte

North Vanlaiphai khuaa Pipu sulhnu leh hmun hmingthangte kan la chhawpchhuak a ni.


INDOPUI-II NA A JAPAN SIPAI BOMB THLAK NA SULHNU:
N.Vanlaiphai khua hi Indopui II-na laia Mizoram khua leh tui te zinga Japan kut tuar awmchhun a nihna hi sawi hmaih chi a ni lovang. Kum 1944 March 28 ah N.Vanlaiphai hi Japan thlawhna ten an bei a. Chhun chawfak hunlai velah Japan thlawhtheihna (a hunlaia sawi danin) ‘Fighter lukhat nei' 6 rual chu khawchhak lam atangin an rawn thlawk thla del del a. N.Vanlaiphai khua chu an thlawh pel der a, an lo kir chho leh a, N.Vanlaiphai khua chu an thlawh kual pup pup a, an kual vawi hnih naah chuan bomb an han thlak a, puakrangin an kap bawk a. N.Vanlaiphai khua chu a thum hian a thum chur chur ta mai a. Bomb hi hmun 6-ah a tla a, hmun tinah bomb 2 a tla zel a, bomb 12 lai an thlak a ni. Bomb tlakna hnuhma thenkhat hi tun thlenga hmuh theihin a la awm nghe nghe. 


Hetianga N.Vanlaiphai khua nasa taka beih anih avang hian a khaw thenawm te chuan, “E! Vanlaiphai mipui zawng zawng chuan chatuanram an pan vek tawh ang, A! a lo kal leh hun nghaka piallei thuah riata zalte pawh a nghawr chhuak vek tawh ang, thlan lai tur pawh an awm lo vang, hawh u i tanpui ang u" tiin Bawngtuthlawh leh, Chemtum nen Vanlaiphai an an lo tlan khawm a, mahse vanneihthlak takin he bomb thlak avang hian mihring thi leh hliam na lutuk an awm lo hlauh a ni. 


Vawkpui pakhat chu silaimu siperin a fuh a, a thi a. Compounder Pu Chhunga chu a malpuiah bomb siperin a per a, mahse a dam leh thuai. Japan sipai te hian Babu In (Doctor's Quarter) chu an kap chhe nasa hle a; a bang (Tile) leh a chung rangva te chu, ‘Chhihri' ang maiin a chik hrup mai a ni. Damdawi In pawh Air Machine gun in an kap fuh a, tun thleng (2009) hian he an kahna hnuhma hi hmuh theihin a la awm. He Damdawi In hi kum 1913-lai bawr vela sak kha a ni a, hei hi British ho kutchhuak niin, tun thlenga Zosap ho sulhnu tih danglam lohva la awm reng tlemte te zinga mi a ni. He tia J a pan sip aiina N. Vanlaip hai khu a a n bomb ch iam nac hha n h i a n sa wid an chuan kha tih hunlai a |angrual sipai (British) lal tak chu N.Vanlaiphai a a awm lai tak nia an hriat vang niin an sawi.


CHHURAFAREP:
Hei hi Serchhip lam atanga kala N.Vanlaiphai thlen hma 3 kms vel leka hla ah leilet hmunzawl bula awm a ni a. Motor kawngpui sir lawk mualpawng deuhvah lung pakhat inphun hmuh tur a awm a, chu chu Chhura farep an tih chu a ni. He lung hi 5 1/2 ft a sang leh 2 1/2 ft a hlai a ni. He lungphun hmalamah hian lemziak chi hrang hrang - mihring lem te, sial lem te, vapual lem te, fei leh phaw te, dar khuang leh thil dang lem tea awmkhawm teuh mai a, a pangah te pawh naupang lem, tula thil tlar tuar ang hian a khat chuai mai bawk a ni. Tin, he lung hi engtiang chiaha upa tawh nge tih hriat theih a ni lova. Kum 1940 bawr chho vel khan tuna a awmna bul lawk leilet bial sirah inchher sa diam leh tuna thil lem ziah awm nen hian hmuhchhuah a ni a, chu lung chu hnukchhuakin tuna a awmna hmunah hian an phun ta ani. He Chhura Farep hi tunah chuan YMA ten thirin tha takin an hung tawh a. Lirtheia zin vei vak te tan pawh kawng bul lawka awm a nih avangin awlsam taka tlawhpawh leh en theih a ni.

 





LERSIAKELKHUMPUK:
            Kelkhum tlangdung laili takah hian tlangdung tan zawngin kham chhawrdawh a awm a. Chutah chuan puk, a chhuat leh a bang leh a chung lung sakhat tha tak, ft 2 a zau, ft 11 a thuk a awm a, a kaw tawp atang chuan vei lamah a kawi a, tlang pangah a kaw tlang a, he mi kawi chin hi a zau lam pangngai reng a ni a, ft 3 a sei a ni. A chungah chuan lungpher hlai tha tak, a dung ft 12 leh a vang ft 6 a inphah thlup mai bawk a. Chu pukah chuan Lersia kel an riah thin avangin ‘Lersia Kelkhum Puk’ hming hi a pu ta a ni, an ti.




LERSIA KULH:
Kelkhum tlang chhimchhawng lam chu mual pharh, phulleng ram nuam tak a ni a. Chutah chuan Lersia khaw hmun hlui a awm a. Kelkhum puk atanga hla lo te, Chhimchhawng lamah chuan Lersia Kulhbing hi a awm a. Lung intiang er er hi a ni a, he kulhbingah hian ralvengtu tena an bihthlakna tur awng kua fel tak pawh a awm a. Chu mi denchhen chuan lung an tian belh a; a chim then nual tawh na a, a awmzia hriat theih takin a la awm a ni.



LERSIA RALVENBUK:
Lersia khaw lu lamah chuan ral ven buk hmun hi a awm a (zaral ven buk an ti deuh kher thin). Tlang dung tohlawt, kham angrengin a phuar vel chung zawl a ni a. Ral ven buk bang lungremte pawh tun thlengin a la awm. Chuta tang chuan khua chu a pumin a lang uar mai a ni.


 
CHHURA KE HNIAK LEH CHI RAWT LUNG:
Hei hi N.Vanlaiphai atanga chhim lam 5 1/2 km a hla leh motor kawngpui atanga 200 mts leka hla, Pu F. Liantluanga leilet chhak lawk phul a awm a ni a. Chulai phul a lung pakhatah chuan mihring ke dinglam hniak ang tak 2.5 ft a sei, ft 1.5 a hlai a awm a, chu chu Chhura kehniak an tih chu a ni. Helai bul velah hian tunhnai maiah khan mi thenkhat ten lung mum tha tak, ft 2 vela sei tur hi an laichhuak a, hei hi thenkhat chuan Chhura chi rawt lung niin an sawi. He an thil laihchhuah thar hi Chhura ke hniak bulah hian an dah nghe nghe.


CHHURA SEKAWI:
Hei hi N. Vanlaiphai  atanga chhim lam 6 kms vela hla, S.Chawngtui panna kawnga awm a ni a. Tuiphai lei atanga kawi hnihnaah kea kalna pumpelh kawng a lo awm ang a, chuta pumpelh kawnga chhete han kal hlek chuan a thlang muala lung dum run mai sial ang tak tak intlar chho diat hmuh tur a awm a, chu chu Chhura Sekawi an ti. Thawnthua an sawi dan chuan Chhura khan tumkhat chu sial a kawi teuh mai a, chutih lai tak chuan thim a lo zing ta phut mai a, tichuan Chhura sial te chu lungah an lo chang zo ta niin an sawi. Heng lung intlar diat diat zinga hmasa berah chuan lung sakhat, lian deuh bik Jeep tiat vel a awm a, chu chu Chhura sepa chal tiin an sawi bawk thin.



CHHURA RUANG TLUK:
N.Vanlaiphai atanga chhim lam 7 kms vela hla M a i c h a m Hydel Project panna kawng motor kawngpui sir lawkah Chhura ruang tluk an tih hi a awm a. He Chhura ruangan tih hi kawng sira lungtum in mut, 9 ft a sei leh 2 ft a sang, lung dum run mai leh a lu lam niawm ang tak, a hmawr lehlam a lung mum tlema a hrang deuhva awm a ni. He Chhura ruang tluk hi Chhura sekawi awmna atanga hla lo te, a ral lehlam lawka awm a ni a. Thawnthua an sawi dan chuan khatia Chhura’n sial a kawi laia thim a lo zin khan Chhura chuan a sekawi lunga chang ta te chu kalsanin thui vak lo a kal leh a, tichuan a ni pawh chu phai ruamah chuan a va tlu hlum ve leh ta a. Tichuan, a ruang pawh chu lungah a lo chang ve leh ta a ni, an ti.


Chhura tui thuhruk
Chhura sekawi te zinga a sepa chal awmna chhak chiahah hian Chhura tui thuhruk an tih chu a awm bawk a. Helai hmunah hian tui hna tha tak mai, lei khuar deuh thluah thluahah langsar lo tak siin a awm a. Chu chu Chhura tui thuhruk tiin an sawi. He Chhura tui thuhruk hi tunah tak chuan ran / lawi ten an rap danglam deuh tawh a, mahse helai hmunah hian tui hna tha tak chu englai pawhin a la awm reng tho a ni.

Chhura Bahra sukna
Chhura leh Nahaia hian bahra an su dun a. Nahaian khur chhak zawk, luihnar lamah a su a,Chhuran a thlang zawk, lui mawng lamah a su bawk a. Chung tuikhur thiang inhnaih tea awmdun chu ‘Chhura Bahra suk’ an ti a, helai hmun hi tunah tak chuan Leilet atan hmangin leiin an chhilh tawh a, mahse hai chhuah leh harsa lo tein a la awm a ni.

Mualzavata chaw chhumna
N.Vanlaiphai atanga chhim lam km 8 velah hian mual hlawm lian pui pui 3 hi Mizo lungthu ang hian a awm a. Chulai hmun chu ‘Mualzavata Chaw chhumna’ an ti. Titi a an sawi dan chuan Mualzavata hian chaw a chhum hian Chawngtleng tlanga thuin a vil a, a ke dinglamin Mat lui a rap a, vei lamin Tuichang lui a rap thung a. Mat luia lungpui zawng zawng chu Tuichang ah a dah chho vek mai a. Chuvang chuan Chawngtleng leh Bungtlang zawn vel Mat luiah hian lung khawkrawk a awm lo va, Tuichang erawh chu lung khawkrawk hmun hlir anih phah taa ni, an ti. A thawh pahin a ip vaka, Chawngtleng tlang hi a ip zum a ni an ti bawk. Chawngtleng tlak lama ram ‘Zang thlak kawr’ an tih pawh hi Mualzavata til uai thlakna a ni an ti. A chaw chhum chu Serchhip ram Dawngzawl hmunah hian a ei e, an ti bawk.

Khawngho sulhnu
N.Vanlaiphai atanga km 4 vel leka hlaah hian hmanlaia helai hmun lo luah hmasatu te ni a rin Khawng ho khaw hlui a awm a, hetah hian Lungdawh te, in hmun zawl te, lungsum te, thlan leh an sulhnu hrang hrang te hmuh theihin a awm a. Tunhnai deuh thleng khan helai hmun vela kal thin ten Bel kehthem leh tuibur lu te an chhar fo thin bawk. Helai hmun hi ‘Khawng tlang’ tih a ni zui ta a ni. Kum 2006 khan Khawng tlang bulthut mual bawk pakhatah hian Pu K.Vanlalpeka’n tuikhuah tur a lai a, mihring ruh ho tih tham fe a lai chhuak a, hmanraw eng emaw thir leh dara siamte pawh a awm. Heng ruhro te hi fel takin lunga rem hnan tlat an ni. Khawngho awm lai hian an lal hming chu Liana a ni a, zathum khua zet chu an ni awm e.

Sentheuva sulhnu
Khawng lal Liana khuaah hian pasaltha hmingthang tak Sentheuva a awm a. Liana chuan a thlamuanpui khawp a, “Sentheuva hi ka inphenna tur phaw, Sialphaw mai pawh ni lo, Darphaw ngat a ni e,” a tih avangin ‘Liana Dar phaw’ an ti kher thin a ni. Vawi khat chu Purun tlang pangah, Arbawh khuaah Sentheuva chuan zu a chhim a. A haw lam chu a rui deuh bawk a, an khaw hnuai lui kam pukah a muhil a, tui lo lian phutin a la ta a. Chu puk chu tun thlengin ‘Sentheuva Puk’ tih a la ni. A ruang an lakchhuahna pawh chu ‘Darphaw tlak li’ tih a la ni ta reng a ni. Naupang tualchaina hlaah pawh hetiang hian a awm-

“A tla, a tla, tuiphaiah a tla,
Liana Darphaw tuiphaiah a tla;
An zawn, an zawn, an zawn zo lo ve
Khawng khaw zathum a zawnin thawk rawh u” tiin.

Sentheuva Puk kiang lawkah hian kawr pawh nilo, Lungpui hnuai atangin tui lo luang chhuak a awm a, chu tui chu lungsum khur tha takah a tling lang mai a. Chu chu ‘Sentheuva tui’ an ti bawk.

Sanpoh puk
Vailen hma deuha lal Lalkhuma (Hniarvungpa) an lo tih thin sulhnu, Vanlaiphai leh a chhehvel ah hian hmuh tur a tam viau, a tupa Saihnuna'n a pi/pu te ruhro a lak khawm chu Vanlaiphai khaw chhung Sanpoh puk an tihah khian a dah khawma tunah pawh khian a tu leh fa ten an la enkawl zel a ni. Hrangturzo te Lungreng tlang te Purun tlang te hi Chhim lam chhawng chu Kham ropui tak tak vek a ni a, Khamah chuan Khamkhuai te a kai tam hle thin a, Sathar te Saza te Vamur ten riahbuk an khuarna leh an tualchai na ram a ni, Lungreng tlang hmar lam chhawngah hian ‘FANGFAR PUK' zau tak a awm a, hmanlai pasaltha ramchhuak riah buk ni thinin, Rambuai lai te khan Mizo sipai ten an hmang tangkai hle.

Lersia khaw hmun hlui
Kelkhum tlang chhim chhawng mual pharh thla chuan hnuai lamah hian Lersia khaw hmun hlui chu a awm a. Khaw lu lam leh mawng lamah te, a sir hmun thenkhatah te nen an khaw kulh hungna lei rut a la awm zui mai. In hmun zawl leh an kawt kai lung phah ni ngei tur lungpher tha tak tak pawh a awm thluah bawk.

Lersia lungsum
Lersia khaw hmunhlui sirah hian Lungsum lui a awm a. Chu luiah chuan lungpui lain tak a to lur mai a. A chungah chuan Lungsum chu a awm a, inches 10 hawlh tlang, inches 6 a thuk a ni. Thenkhat chuan ‘Lersia lung ba sum’ ti kherin an sawi bawk thin. Hmanlaiin Buh leh thil dang bakah vawkba den nan te an hmang thin a ni ngei ang.

Singaia sulhnu
Singaia hi Lersia nau a ni a. Khawngho khaw hmunah hian, Khawngho awm hma a ni thei e, khua neiin a lal a. A u Lersia a chawng dawn tih a hriatin tih khalh talh a duh avangin a tuak nan a sumdawng ta a, saphaiin a lo dawlh ta hlauh mai a. He saphai pumpui hi a ni, Lindova te unauin an puah a, thi leh dar tam tak an neih phahna kha. Saphaiin a dawlhna hmun hi Hrangtur tlang liam khawchhak lama Zuva lui dungah a ni a. Tun thlengin ‘Saphai Tiau’ ti a sawi a la ni reng.

Liandova te unau sulhnu
Lersia khaw ral lawk, chhim lamah chuan Lungreng tlang a awm a, Hrangturzo tlang aiin a sang zawk a. Lungreng talng bulthut, Lersia khaw hmun hlui ep lamah hian khaw hmun hlui a awm leh a, he khua hi Lindova te unau awmna khaw hlui niin an sawi thin. Liandova nuin Liandova te unau tlansana tlangval a um a, luipui an kan hman a, an tih thin kha |iau lui a ni a, Lindova te khua atang hian darkar 2 emaw kal lek a hla a ni.Tin, Liandova te unauvin Lersia se puichhuah dahna tura sehuang an hungna Sih kha Lersia te khua nen an inkar Sele sih ram ruam rai tha takah a ni a. Tun thlengin a hmun hma hi a la danglam lo a ni.

Lalvunga hmun hlui
N.Vanlaiphai atanga Champhai lam kawng km 8 vela hla, kawng chhak lamah hian phulleng ram pharh tha tak a awm a, helai hmun hi Lalvunga hmun hlui an tih chu a ni. Tuna Bawktlang khaw dai bul lawka awm khi a ni. Lalvunga hi hualngo hnam niin sawi a ni a, Selesih Sangsarih khuaa piang pitar Bunglengi sawi dan chuan Lalvunga hian a lal laiin a nu hovin thlang an tla a. Tuna Lalvunga hmunah hian awmhmun ben bel zai an rel a. Mahse a nuin a duh leh lo a, “Khawchhakah ram tha tak tak a awm a, helai ram bawl chhe te tea awm reng tur a ni lo,” a ti a, an chho leh ta a ni an ti.He Lalvunga hi hmanlaia hualngo lal Lalvunga, Far khuaa mi, Palian lal Lianpuia leh a hoten an thah tak, Chai hla hmingthang tak an phuah chhanna kha ni ngeia ngaih a ni. Hla ah pawh tihian an phuah nghe nghe -

“Lalvunga’n ka lian a ti Far zawl a luah,
A luah sual e changsial sawmthum an la e;
Tlan rawh tlan rawh Lalvung tlan rawh ral an ti,
Tualkhel ralah Lalvung ka tlan ngai lo ve;
Lalvunga nu tap tap lo la i chau vang,
I fa Lalvung Sahlamah uai zo ta e.”

Tunhma lam deuh kha chuan he Lalvunga hmun an tihah hian mihring lo khawsakna hnuhma, bel keh them te leh lungrem te, kawtkai lungphah ni awm tak te pawh hmuh tur a awm thin niin an sawi nghe nghe.

Thanghlianga puk
Thanghlianga hi Sailo lal hmingthang Lallula’n a Thlanrawn ho a rawt chiam tuma Thlanrawnho pasaltha hmingthang nung dama chhuak ta kha a ni a. Khatia Lalula’n Thlanrawnho a rawt tuma a fapa thi ta phuba la tura a rawn thawh thlak leh khan helai pukah hian awmhmun a khur niin an sawi. Lungreng tlang bul thut Maicham lui kamah he puk hi a awm.

‘Darphaw tlak li’
 tih hi hetiang hian sawidan dang a awm bawk : Khawng lal Liana khuaah hian Dara, pasaltha hi a awm a. Liana chuan phaw ang maia a ngaih ropui leh a innghahna hi a ni a. Chu pasaltha chuan tumkhat chu Sele hliam hi a um a, a sele um chu tuiphaia li pakhatah hian a zuanglut a, Dara chuan luhchilhin a thih phah ta a ni. Chuvang chuan chu li chu tun thlengin ‘Darphaw tlak li’ tih a ni ta a ni.

Mi lu puk
N.Vanlaiphai atanga Hmar lam km 3 vel, Aizawl kawng thlang mual pangah hian Puk tha tak mai a awm a. Helai hmun hi ‘Mi lu puk’ tih a ni a, Khawng hovin an khua an chhuahsan dawn a mi lu an dahkhawmna hmun ni a sawi a ni. N.Vanlaiphai khaw chhimchhak lam km 6 velah hian Hrangturzo tlang ft 6085-a sang a awm a. Chumi zawm zel khawthlang lamah chuan tlangdung inkhawh thla zur mai hi a awm a. Hei hi ‘Kelkhum tlang’ tih a ni a, ‘Lersia Kelkhum tlang’ an ti deuh kher thin. Helai hmun velah hian Mizo thawnthu a hmingthang tak Liandova te unau leh Lersia hmunhlui te hmuh tur a awm nual nghe nghe a ni.

Source: Serchhip District chhunga Pipu sulhnu leh hmun hmingthangte
Published by :Serchhip District Academy of Letters, 2009
https://bdoeld.mizoram.gov.in/page/n-vanlaiphai-heritage-mizo-version.html

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post