MIZORAM POLITICS LUNGPHUM PHÛMTU- TELELA PACHUAU LEH A THIANTE

Part-3

- Zohmingthanga Pachuau

Columnist, EXPLORE MIZORAM

Khatia Telela leh a thiante, an Lalte awp dana lungawi lovin, Silchar commissioner J. Hezlet-a hnenah te, Rev. JJM Nichols Roy-a hnenah te leh Rev. Credick Evans-a hnenah te appeal an neih hnu leh anni thurawn anga khaw thenkhatin Telela leh a thiante hmalakna an lo ûksakpui ve ta lo kha a ni a. Khatia an hmalakna kal mêk, ram inawp dan ziaka Shillong lama lehkha an zu kalpui kha Pu Chawnghnuaia'n "Missionary-ho i hrilh ang u" a ti a. Rem ti tlâng zân lo chungin an hrilh ta a. Chutah missionary-ho chuan, "He thû hi thuruk anga kan ngai a nih chuan sawi ho loh a tha, missionary kan ni a, thuruk kan sawi tur a ni lo" an lo ti bawk a. Telela te lam an laklawh tawh si, Telela chuan, "Thuruk a ni lo vang" a ti ta ngawt a. Tichuan an lehkha chu an han en tlâng a. J. Sandy chuan, "Telel, Council in thlen tawh alawm," a lo ti a. Ani'n, "Kan thlen lo, member kan biak mai loh chu" a ti ve bawk a. "Member-te in biak chuan council in thleng a ni tawh" a lo ti bawk si a. An hlauhthawn ang ngeiin an thu an hrual mum hmain Bawrhsâp hnenah hrilhtu an lo awm ni ngeiin an hria a. Reiek lal buai atang khan lalho chu an hlauhthawn a chhiain, Upa, an lama tangte chu Kulikawn paho thu ngaithla leh beng chhia kal an awm àwl lo ta mai a. Kulikawn paho, ram zalènna ngaihtuahtuteho chu, sawrkar hnathawk, Mizo ni ve ngei sîte leh lal tanpuitute chuan man theih dan kawng an zawng ruai ta mai a. Man pawh an tawk ta nghe nghe a ni. Heta an man chhan hi Breach of peace niin a sawi.

Telela leh a thiante'n lalho an hèkna chu:

1. Buh chhùn tam lutuk, thap fai kher si

2. In sak hautak lutuk, hlawh awm si lo.

3. Mautàm buh pûk leh

4. An duhamna pung tial tial kha a ni.

Bawrhsâp N.E. Perry, I.C.S Superintendent khan, "Telel, mi phal lo chung Âr leh artui ka la ngai em?" a ti a. Telela chuan, "I la ngai ka ti lo, lalhote'n chibai an bûkna che hi anmahni tâ a ni lo, an khuaa mite hnen atanga an lak lawr thin a ni, a man pawh an pe ngai lo," a ti a. Bawrhsâp bawk chuan, "Ramhuai rilru i tih hi eng nge hrilhfiah rawh, eng nge ni?" a'n ti leh a. Ani chuan, "Man lova lalhote'n an khuate thil neih an lak fo chu sual hnathawh a ni a, chû'ng ang chu ramhuai rilru ka ti mai," a ti leh siah siah mai a. Chutah Telela bawk chuan, "Hei ni tam tak min hrêng ta a, ka thiante hu chhuah vek la, keima'n ka tuar ang; tha zawk tur a nih chuan ka nghâwngah zai rawh," tiin Bawrhsâp lam chu a pan phei chherh chherh mai a. Bawrhsâp chuan, "Telel, dan a ni lo reng reng" a lo ti ve mai bawk a.  Telela leh a thiante'n Mizo lal leh Bawrhsâp-te khawsak dana an lungawi lohna hi tun hnua han ngaihtuah hian àwm tak a ni. Kum 1927 khan a dawr (Damdawi dawr) te pawh an kharsak hial a ni. Hetih hunlai hian an tirethei êm êm mai a. Kulikawn veng hian a tawrh pawh an tawrh phah ve viau a ni. A damdawi dawr erawh thla khat hnuah an hawntir leh a. Hetih lai hian Welsh Mission leh Pachhunga leh ani deuh chauh hi damdawi zuar an ni àwm e.

Rev. E.L. Mendus sâpin, "Buainaah i lo tel a, kohhran mi i ni si a," a ti rawk mai a. Telela chuan, "Buaina chin fel hi Kristian-te'n kan tih tur a nih loh chuan Mizoram hi engtikah a thawveng lo ang. Kristian-te hi mipui naran aiin a remhre zawkte kan ni a, buaina hian thil tha tam tak a hring chhuak a ni," tiin a chhang fel èt thung a.

Rev. JJM Nichols Roy khan Rev. Thianga, Haflong-a zin hnenah, "Mizote hi an dinhmun a khawngaihthlak hlê a, tanpui theih an ni si lo, excluded Area an ni si a. Tunah hian an duh chuan Legislative Council-a luh dil thei an ni," tih thu a lo sawi a. Rev. Thianga chuan Pu Telela hnenah lehkha chu a thawn a, Pu Thuama leh Pu Saikunga te nen an en ho a. Hê thu hian a tiphur thar êm êm mai a. Bawrhsâp Mc Call, Superintendent an bia a. Ani chuan, "Dil rawh u, ka khap lo," a lo ti a. Diltu hming chu a tam thei ang ber ni se tih chu Rev. Nichols Roy-a duh dan a ni. Anni pathum chuan ngun taka an ngaihtuah hnuin, "Association nei u la" an tih angin Pu Vankhama, Pu Lalhêma, Pu Chalchhuna, Pu Suaka Retired Lushai clerk, Jem Bawihchhunga (Retired), Pu Thuama, Pu Saikunga leh Telela te chuan Association dinin hma an la chho ta a. Dr. Rosiama, Local Board-a thawk pawh a tel ve. Tichuan, lehkha an thawn chhuak ta hlawm a. Rev. JJM Nichols Roy hnenah chuan an lehkha hmuh chu an hlan chhawng zel a. Chutih lai chuan Aizawl khaw chhungah chuan an insawi thaih a, hming pe ngam pawh an tlêm hlê. Bawrhsâp hian a thunun theih tur leh a thu hnial ngam lo tur Aizawl veng thenkhata mi a lo hui khawm bawk a. Bawrhsâp chuan, "Council-a luh hi in tan a tha lo, in hrehawm zawk ang," tiin a sawi thaih a. "Bawrhsâp hnuaia in awm hi in tân a tha zawk, Council-a in awm chuan chhiah in chawi nasa ang, in ram thil chhuakin a zo lo. In ram enkawlna tangka zozai hi khawi atanga lo lut nge?" a ti leh a. Anni chuan, "Kan hre lo" an ti ve mai bawk a. Hetih lai hian politics-ah an bang a la bo ve êm êm a ni. Tichuan, a tawp a tawpah, "Nang Thanga, mi fing ber, luh nge i duh tuna in awm ang hi?" a ti a. Thanga chuan, "A eng nge tha ka hre thei lo, bûk thlenga awm ang ka ni," a ti a. Bawrhsâp chu a thin a ur hlê mai a. "Thanga, chuti angin ti mai mai suh, tunah pawh thi lek lek i ni tawh a, pan lam nei lo thei i ni lo," a'n ti leh a. Bawrhsâp a hlau si, "Chuti ang a nih chuan ka duh lo a ni ang chu" a ti ta a. A thian dang dangte pawhin "Duh lo" an ti a ni. Tichuan, an ngaihtuah ho laia tha ti êm êm si khan Bawrhsâp hmâah chuan Assam Council-a awm chu an phatsan ta. An tin darh hnu chuan Telela chuan Paliana  hnenah chuan, "Ka pu, eng ngati nge "Duh lo" i tih mai a'n ti a. "A bi-chilh tawh a nih kha," a ti sam èt mai a. Bawrhsâp an hlau a ni ber mai.

Thla rei fê hnuah Kailuia B.A, Clerk chu Telela inah a lêng a. Telela chuan, "Eng nge i duh?" a lo ti a. Bawrhsâp-in a hnena kal tur leh a fapa Mângkhuma,  inkhelh thiam a tihzia a hmuhin Telela hnenah a tir chu lo nìin. Heti hian va hrilh rawh a ti a. "Fapa inkhelh thiam tak a nei a, engah nge Politics, sawrkar duh loh zawnga a tih leh thin;a tih fi chuan a fapain sawrkar hnathawhna a hmu thei lovang tih nangmah ngeiin va hrilh rawh" tih thu hi hrilh tur chein ka lo kal a ni a ti a. Telela chuan, "Thla li lai a ni tawh, Circuit Bungalow-ah debate kan nei a, a duh lo lam kan hneh ta si lo va, amah kan pu Mc Call-a pawhin a awih si lo. Ka tih tawh zawng zawng kha phat ngaihna a awm tawh lo va, tih leh ngaihna pawh ka hre tawh hek lo. Ka lo tih tawh avanga ka fapain kâmdinna a hmuh loh chuan inchhir ngaihna ka hre lo" a lo ti a. Hê an thuah hian Mizo Union din a nih leh hmâ kha chuan tih leh an nei ta lo niin Telela hian a sawi. A sawi zel dan chuan an retheih tâk êm avangin sawrkar hna thawh an duh ve bawk si a, chû bakah Politics sawi lo turin document hialah hming an signed-tir ta bawk si nen. Pu Thuama, a thianpa ber lahin ani ai hmain hming a lo signed ta bawk si nen. "Manga pa, sign ve mai rawh" tìin a lo thlem ta bawk si a. An khawsakin azir tawk bawk si loh avangin an politics zin kawng pawh an duh thalin an zawh thei lo a ni.

Next-ah a hmawr kan bawk dawn nia.