Written by,
— Centenary C. Lalzahawma
Columnist, Explore Mizoram
Síamtu [Pathian] hriatna tak tak neia hruaitute chu chhùm zíng kára hma lam pana kal ang an ni a, an hruai chin zêlah an kawng Lalpa'n a tiêng zêl ṭhìn.
Síamtu [Pathian] thil sìam nihphung ropui tak mai chu engkimah hruaitu an awm ṭhìn hi a ni. Tung chhòva kal mihringte leh ran sa ṭhenkhatte zíngah hruaitu an awm loh chuan nunhona a buai ṭhìn. Hruaitu nihna dinhmun hi dinhmun pawimawh tak leh mawhphurhna lian tak a ni a. Kohhran leh páwl hrang hrang chak leh chak lohte, nun leh nun lohte, hmasâwn leh sâwn lohte hi hruaitu kutah a innghat thui hle a ni. Hruaitu nihna dinhmun hi thil chákawm leh ropui tak angin lang mah se, a mawhphurhna sànzia ngaihtuahin a huphurhawm a, hruaitu ṭhà leh thiam nih pawh a har viau ṭhìn răng a ni. Mihring emaw, ran sa emawh pawh ni se, an tum ram tluang taka thleng thei tùr chuan hma hruaitu, hruaitu ṭhà, hruaitu rin tlák, kawng chin hria neih a ngai ṭhìn.
Hruaitu chi hrang hrang a awm a, chûngte chu — thuneihna pumhmawma hruaitu (Autocratic Leader), thìam bîk neia hruaitu (Expert Leader), pa chan changa hruaitu (Fatherly Substitute Leader), mi dangte hriat chìan tuma hruaitu (Judge Leader), Pathian koh anga ngaia hruaitu (Divine Right Leader), a ṭùlnain a nawr anga hruaitu (Spontaneous Leader), mi dangte ngaichăng chunga hruaitu (Democratic Leader), inthlahchhàwn anga ngaia hruaitu (Inheritant Leader), páwlho duh dàn záwnga hruaitu (Leissez-Faire Leader), páwlho be ráwn chunga hruaitu (Consultant Leader) te a ni. Hêng hruaitu chi hrang hrangte zíngah a pawimawh zual kawng thumin a khàikhâwm theih àwm e.
A hmasa berah chuan, thuneihna pumhmawma hruaitu (Autocratic Leader) hi a ni. Hetiang hruaitute hi chuan thuneihna leh thu tlûkna an pumhmawm a, mi dangte ráwn lovin an duh dàn leh ngaih dànin thu tlûkna an síam zung zung ṭhìn. Member-te emaw, zuitute emaw zài ngaiin an kal lo va, an tih tùr leh tih loh tùr an hrilh a, mawhphurhna zawng zawng pawh anmahni'n an koah an nghat mai ṭhìn. Hetiang hruaitute hi hruaitu ṭhà an váng hlè a, páwl chhúng buaina a tam duhin páwl a keh chhe fo bawk. Khawi hmunah pawh, mahni thu duh lutuk hruaitu ṭhà an awm ngai lo va, kawng engkimah hlawhtlinna hmél thar hmuh áiin hlawhchhamna ngàia hlawhchham nawn leh a awl ṭhìn.
A dawt lehah chuan, mi dangte ngaichăng chunga hruaitu (Democratic Leader) hi a ni. Hetiang hruaitute hi chu a tàwpa thu tlûkna síamtu ni mah sela, member-te emaw, zuitute emaw thu leh hla an ngaichàng a, ngaih dàn hrang hrang la khâwmin chûng aṭang chuan thu tlûkna an síam ṭhìn. Hetiang ang hruaitu hnuaiah hian zuitute'n ṭhahnem ngaihna lian tak an nei ṭhìn. Hruaitu ṭhà chuan mi dang ngaih dàn a ngai pawimawh a, chu mai bâkah a vêlah mi zahawm, rin tlák leh thuràwnpetu a nei ṭhìn a, an thu a ngaithlà ṭhìn. United States president hlui Woodrow Wilson-a paw'n, “Ka thluak chauh ni lo, ka hawh theih zawng zawng hi ka hmang,” a tih kha.
A pathumnaah chuan, páwlho duh dàn záwnga hruaitu (Leissez-Faire Leader) hi a ni. Hetiang hruaitute hruaina hnuaiah hi chuan member-te emaw, zuitute emawin thu tlûkna síam tùrin zalenna an nei a, an koah mawhphurhna an nghat tlat ṭhìn a ni. Member-te emaw, zuitute emaw zíngah mi thiam leh ràwn tlák, thu tlûkna dik tak síam thiam an awm chuan páwl tán a ṭhat cháng a awm vè fo. Mi an tam poh leh ngaih dàn a tam ṭhín ang hian, ngaih dàn ṭha tak tak mipuite aṭangin a chhuak ṭhìn a, chu chuan mi zawng zawng tán rah ṭhà a chhuah ṭhìn a ni.
Hruaitu ṭhà chuan mahni inrintâwkna mai piah lamah Pathian a rin chhan ṭhìn a, mihring leh Pathian a hre chiang a, thu tlûkna a sìam dáwnin Pathian a ráwn ṭhìn. Mi dangte pal zût mai lovin a inphahhniamin a inngáitláwm ṭhìn a, Pathianin a hruaina zêlah a kal ṭhìn. Mi dangte chunga roreltu ni lovin mihring leh Pathian hmangaihna nèn a mi hruaia te tán rawng a báwl a, Pathianah a inghat tlat ṭhìn a ni. Hruaitu nih hi zir ngai tak leh thìam ngai tak a ni a, a bîkin kohhran leh tlàwmngái páwl ang chî-ah te phei chuan mahni tling leh ṭhà intih vànga hruaitu hna hi thawh a ni mang lo va, mi dangin an bel avàng zâwka hruaitu dinhmun chang an nih ṭhín avangin inzir nasat a ngai bîk ṭhìn a ni.
Hruaitu hi zuitu an awm loh chuan a awm theih loh a, chutiang bawkin zuitu pawh hruaitu an awm loh chuan a awm theih loh a ni. Chuvangin, hruaitu leh zuitu hi inkawp tlat; mahse, nihna hrang nei si an ni. Hruaitu leh zuitu chu motor kè hma lam leh hnung lam ang an ni. Motor kè hma lam chu eng anga ṭhà pawh ni se a kè hnung lam a chhiat si chuan a hma lam kè chauhin a kal thei lo. Chutiang tho chuan, motor kè hnung lam chu eng anga ṭhà pawh ni se a kè hma lam a chhiat si chuan a hnung lam kè chauhin a kal thei bîk lo. Chuvàngin, hruaitu leh zuitu hi an ṭhat rùal a, an ṭan rùal a ngai fo ṭhìn a ni.
Tin, hruaitu chu motor kè hma lam ang an ni. Motor kè hnung lam chu eng anga tam pawh ni se, motor kè hma lam kalna apiangah an zui vè mai ṭhìn. Motor kè hma lamin a dài sual chuan a kè hnung lam chuan a dài sual loh chhan tùr a awm lo. Chuvàngin, hruaitute hi an pawimawh hle a, a bîk takin hruaitu hmasa/hluite hi an pawimawh lehzual. Engkimah entawn tlákin an awm a ngai a ni. Hruaitu hmasàin dikna a nunpui tlat chuan, hruaitu thar pawhin dikna a nunpui tlat a, hruaitu hmasàin a eirûk fo chuan, hruaitu thar tán pawh eirûk vè mai a awl ṭhìn. Chutiang zêl chuan thil dang tam takah pawh hruaitu hluite hi hruaitu lo la awm zêl tùrte entawn an ni ṭhìn. General Eisenhower-a paw'n, “A zuitute tána entawn tùra insiam ngam hi hruaitu ṭhà a ni,” a tih kha. Chuvàngin, hruaitu chu kawng engkimah a zuitute tána entawn tlák ni tùrin hruaitu hna a thawh a ngai a ni.
Mi dangte hruai tùr chuan mahni inthunun theih a ngai a, mi dangte hruaia thunun tùr chuan mahni inhneh hmasak phawt a ngai ṭhìn. Taksa leh rilru hrisêl tak neih a ngaih avàngin zûk leh hmuam leh ruihtheih thil danga insúm tlat mi nih a ngai a, hun vawn dik a ngai a, mahni inthunun thei tùra ṭan lák a ngai ṭhìn. Napolean-a chuan, “Sipai ṭha lo a awm theih loh a, hruaitu ṭha lo erawh a awm theih,” a ti hial a ni. Hruaitu ṭhà chuan páwl thil tum tihlawhtling tùrin tihluihna tel lovin a mi hruaia te a chó phùr a, a tichak ṭhìn. Hruaitu chuan tum mumal tak a nei a, a thil tum tipuitling tùrin a thil tum chu mi dangte hrilh hriain a kàihruai bawk ṭhìn a ni.
Hruaitu ṭhà ni tùr chuan hma thlìr fel tak nei mî nih a ngai a, mi dangte hmuh phâk loh hmuh thìam te hi hruaitu ṭhà an ni ṭhìn. Hma thlìr ṭhà nei tùr chuan ngaihtuahna tam tak sèn a ngai a, mi taimà nih a ngai fo bawk. A hma thlìr leh thil tumte tihlawhtling tùrin hruaitu chuan dawhtheihna thûk tak a neih a ngai bawk ṭhìn a ni. A cháng chuan sawisèlna leh dodàlna te a tâwk ṭhìn a, hun harsa leh khirh tak a hma chhawn cháng a awm ṭhìn. Chûng hun pal tlang tùr chuan dawhtheihna neih a ngai a, a thil tumah hlawhchham mah sela dawhthei taka a tihzawm hrâm hrâm chuan hlawhtlinna a hmu leh nge nge ṭhìn.
J. Oswald Sanders-a chuan, “Hruaitu chu mi dangte hneh theitu a ni,” a ti a. Lord Montgomery-a chuan, “Hruaitu chu tum thuhmun nei tùra mi dangte hui khâwm a, nghehna pe theitu a ni,” a ti bawk. Hruaitu chu an mi hruaia te rin ngam an nih hmasak phawt chuan an thu an awih mai ṭhìn a. Páwl hruaina kawngah pawh thil tih a awlsam ṭhìn. Hruaitu ṭhà ni tùr chuan mi dangte theihna hman thìama lák chhuah thìam a ngai a, chutianga ti tùr chuan ṭhian síam thiam tak mi nih a ngai ṭhìn. Hruaitu nihna dinhmun hi mi dangte nèna thawhhona aṭanga awm a ni a, mi rin ngam leh rin tlák, belh ngam ni tùrin thawhpuite leh min zuitute ṭhian ṭhàa sìam hi hruaitu ṭhà ni tùra thil pawimawh tak a ni.
Thufingte 29:4-ah chuan, “Dik taka lalin ró a rèl chuan ram a phuisui a, thamna a lák chuan ram a chhe ṭhìn,” tih thu kan hmu a. Tin, Grik thufing chuan, “Mi dik tak, vawi leh khata hausa ta thut an awm ngai lo,” a ti bawk. Khawi ramah pawh an ram hruaitute an hausak thúr thúr a, an ram mipuite an retheih tìal tìal chuan, ram hruaitu ṭhà an neih loh vàng a ni. Inthlan dáwn hnaihah tlin loh hlauh avàngin an tih theih loh tùr thil ṭha tak tak mipuite bum nán thu an tìam ṭhìn a. Thlan tlin an nih hnuah an thutìam an bawhchhe fo. Thuhriltu 5:5-ah chuan, “Thu tìama hlen si loh ái chuan tìam loh law law hi i tán a ṭha zâwk,” tih thu kan hmu a. Charles Spurgeon-a paw'n, “Dàn naránin thu tìam zung zung mî chu a tiha tih lamah an ṭuan a fum tlángpui,” a ti bawk. Ruahmanna ṭha tak neia a taka tizui leh si loh chu, thing phun ṭeuhva enkawl zui leh si loh ang a ni. Chutiang a nih sì chuan, enkawl zui leh thei lo tùr chiang sâa thing phuntu chu mi fing tak a nih a rinawm loh. Ram hruaitu emaw, páwl hruaitu emaw, kohhran hruaitu emaw pawh ni se, thutìam nei tam lutuk leh ṭawng chak lutuk hruaitu ṭhà an awm ngai lo.
Hruaitu ṭha lo chuan ṭawngkáin dikna a nunpui tlat a, a tak takah erawh amá ham ṭhatna atán a thuneihna a hmang zâwk ṭhìn. Hruaitu chak tak ni si, dikna rěng rěng nunpui si lo a awm theih bawk. Hruaitu ṭha lo chuan kut tling lova sum tam tak lák luh te, mahni hlawh áia tam sum lák luh te, mi rethei chanái eirûksak te, thawh loh hlawh lák te, mahni hlawkna tùr a nih avànga dâwt sawi mai te hi a hreh ngai lo. Thufingte 16:8-ah chuan, “Fel lo taka deh chhuah tam tak ái chuan, fel taka deh chhuah tlém tě a ṭha zâwk,” tih thu kan hmu a. Tin, Jeremia 17:11-ah chuan, “Mi, kut tling lova lo hausa chu varung, mahni tui ni lo awp kěu ang a ni a, a la dam láiin amah an hransan ang a, a tàwpah chuan mi ă a lo ni mai ang,” tih thu kan hmu bawk. An chan tùr chu a chiang mai àwm e.
Robert K. Greenleaf-a chuan, “Hruaitu ni tùr chuan mi dangte rawngbàwlsaktu nih hmasak a ngai a, rawngbàwl duhna rilru pua hruaitu nih a pawimawh hle a ni,” a ti a. Peter Drucker-a paw'n, “Hruaitu tih hian lansarhna te, thuneihna te, sum leh pái te a kâwk lo va, hruaitu dinhmun chu mawhphurhna lák hi a ni,” tìin a sawi bawk. Hruaitu rěng rěng hruaitua thlan tlin an nih chuan lal ni tùra thlan tlin ni lovin, mipuite rawngbàwlsaktu tùr atána thlan tlin an ni tih an hriat a pawimawh. Zum leh hríam kárah pawh a zuitute hma hruaisaktu nih a ngai a, hlauhawm tam tak kárah pawh huaisen takin hma lam pana kè pên hmasa bertu a nih a ngai ṭhìn.
Mi rin tlák, mi pakhat ni si, mi tam tak tluk zeta rin ngam ni si hruaitu an awm ṭhìn. Chutiang chu hruaitu tinte hian nih tum tùr a ni. Vawi khat chu Frederick the Great-a chuan General hnénah sipai sing ruk a thawn thu a va hrilh a. Mahse, sipaite chu sing nga chauh an ni a. General chuan a va zâwt fiah leh a. Frederick-a chuan, “Nangmah kha sipai sing khat hen i ni,” a lo ti a. Hei hi a ni rin ngam hruaitu chu! He sipai General hi mi sing khat a ni tak tak rěng rěng lo; mahse, sipai sing khat tluk zeta rin ngam hruaitu a ni tlat. Hruaitu chu mîte rin ngam leh rin tlák a nih phawt chuan hruaitu hlawhtling a lo ni mai ṭhìn. Hruaitu nih hi thil harsa tak a ni lo va, hruaitu ṭhà nih erawh thil harsa tak a ni thung.
Jack Moffit-a chuan, “I kè chelh dingtu chu i kova mawhphurhna vàng a ni,” a ti. Mawhphurhna hi mahnia insìam theih a ni a, mi dangte'n min sìamsak thei bawk. Eng mawhphurhna pawh nei la, chûng mawhphurhnate chuan a ṭha lamah chhan ṭha tak a nei ṭhìn a, kan kova mawhphurhna avàng hian kum lama naupangtè pawh rilru puitling takah a síam thei a ni. Hruaitu ni tùra thlan chhuah i ni emaw, hruaitu nihna an bel che a ni emaw chuan rangkachak tlukah ngai rawh, nangmaha rinna an neih ngam avàngin. Mi rin tlák lote hnénah mawhphurhna pêk a ni ngai lo. Chutih rúal erawh chuan tih tùr i nei, an rinna che tihlawhtling tùra mawhphurhna an pêk che hlen chhuah chu. An rinna che ang ngêia mi rin tlák i nihzia thil tiha lantír erawh a ngai a ni.
Mi pakhatin General Douglas McArthur-a hnénah tihian a zâwt a, “Hruaitu tán eng nge ṭûl ber?” tìin. Ani chuan, “Mahni hmasìal lohna,” tìin a chháng. Mahni hmasìalna avàngin hruaitu ṭha lo mi tam tak an awm ṭhìn. Páwl hming ai awha hna thawk, mahni ham ṭhatna atán chauhva hma là an awm ṭhìn. Chutiang hruaitu awmna ram leh khawtláng chuan hma a sâwn thei tak tak lo. Hruaitu ṭhà chuan mahni hma a sial ngai lo va, a ṭhatna áiin mi dangte ṭhatna tùr a ngaihtuah hmasa zâwk ṭhìn. Pathianin a mîte kal tlanga hruaitu atána ruat a ni tih a hai ngai lo a ni.
Hruaitu chuan hêng thil pasarih — nungchang ṭhatna, dawhtheihna, mahni hmasìal lohna, taimákna, dikna, huaisenna leh rinawmna te hi a nei ngèi ngêi tùr a ni. Nungchang uluk lo tak, mahni inthunun thei miah lo mihring chu hruaitu ni tlák a ni lo. Ama zuitute entawn tlák ni tùrin a nungchang a uluk tùr a ni. Tin, dawhtheihna hi thil dang zawng áiin a pawimawh. Dawhtheihna tlachham tak hruaitu chu hruaitu ṭhà a ni ngai lo. Tin, mahni hma a sìal loh a ngái bawk. Mahni hma sial tak hruaitu ṭhà a awm theih loh. Tin, a taima bawk tùr a ni. Mi thatchhia, thahrui áia ṭawngkam thìamna chhawr nasa zâwk rěng rěng mi dik an awm ngai loh vàng a ni. Tin, dikna hi mihringte nun tiropùitu ber a ni a, mi zahawm ni tùra thil pawimawh tak a ni. Tin, mi huaisen tak ni tùr chuan mi dik tak nih hmasak a ngai bawk. Mi dik lo mi huaisen tak a awm theih loh. Tin, mi rinawm tak nih a ngai bawk. Mi rinawm lo hruaitu ṭhà a awm theih loh.
Hruaitu chuan a ṭawngkam chhuak rěng rěngah 'ka' áiin 'kan' a hmang tam zâwk tùr a ni. Inngaihtlàwmna ṭawngkam a nih avàngin Síamtu hriatah leh zuitute hriatah ṭawngkam máwi a ni. A hun leh a hmun azirin a awm thiam tùr a ni. Mî chunga léng hruaitu chak leh huaisen anga awm a ngaih cháng a awm a, mi vàntláng anga awm a ngaih cháng te leh mi hnuaihnung ber anga awm a ngaih cháng te pawh a awm ṭhìn. Hruaitu ṭhà ni tùr chuan rilru ṭhat viau ringawt a tâwk lo, rilru ṭha lutuk mihring rěng rěng hruaitu chak tak an tlém hle! Mipuite'n mi ă-ah an ngái thuai ṭhìn a, rilru ṭhà put chin tâwk hriat a pawimawh hle. Chuvàngin, hruaitu chu engkimah a chin tâwk hria, nunnêm leh záidam tak ni si; mahse, a hun taka rîk deuh ṭhat ngam nih pawh a ngái a ni. Tin, ṭawng tùr chin leh chin lohte, tih tùr leh tih loh tùrte a thlìar hrang thiam tùr a ni a, thu hma leh thu hnu ngaihtuah rân chungin thil a tih a ngai fo bawk.
Hruaitu ṭhà chuan páwl kàlphung leh tih tùr ruahmanna fel tak a nei tùr a ni. Tum bîk leh tih tùr bîk mumal tak nei lovin páwl a kal chak thei lo va, hma lam pana chak taka kal phei chu harsa tak a ni ṭhìn. Hruaitu chuan páwl thil tum leh hmathlìr te tihlawhtling tùrin a mi hruaia te a kaihhruai thìam a pawimawh bawk. Hruaitu chu kawng chin hria leh kal hmasa, zuitu ṭha tak lo ni tawh leh amah zui thei leh zui ngam ni tùra a mîte hruai thiam a nih a ngai a. Hruaitu hmasate thil lo tih tawh ṭhín a bó a băng awm lova thil ti ringawt lovin, sìam ṭhat ngai lái sìam ṭhat te, thil ṭha an lo tih tawh la tih chhunzawm zêl leh an la tih loh thil ṭhà leh thil thar tam tak la tih belh te chu a tih tùr leh a mawhphurhna dik tak a ni.
Hruaitu chuan a mi hruaia te theihna sawr chhuah thiam a, an tuina leh thìamna zâwn zêlah ṭangkái taka hman thìam a pawimawh. A zuitute'n eng nge an tui záwng, eng nge an tih theih, eng nge an thìam thil neih tih te chîk taka zirin páwl chakna hmanruaah ṭangkái takin a hman thìam a pawimawh. Mi tam zâwk ái awha thu rél tùra inkhâwm (Committee/meeting) hrang hrangte sìam a ni ṭhìn a, chûngah chuan an mi hruaia te tuina záwng an hriatsaka mawhphurhna an bel thìam a pawimawh hle. Mihringte pìanphung a inan loh ang chiahin, an thìam záwng leh theih záwngte a inang dáwn lo tih hriat a pawimawh. Chuvàng chuan, an thìamna leh an theihna ang zêlin chhawr ṭangkài thìam a pawimawh bawk. Zái thiam chu zái tùrin ruat sela, lám thiam chu lám tùrin. Chutiang zêl chuan thil dang zawng zawngah pawh an thìamna zâwn zêlah an tih tùr a ruahmansak thìam a pawimawh a, chu chuan páwl tán rah ṭhà a chhuah ṭhìn a, páwl chakna ber pawh a ni ṭhìn.
Hruaitu puite leh zuitute thawhhopui thìama thawhhona bòruak ṭhà sìam hi hruaitu ṭhà mawhphurhna a ni bawk. Mahni chauhin páwl a din theih loh a, mi dangte nèn hruikhat vuana nghet taka kal ho thìam a pawimawh hle. Thawhpuite leh zuitute nèna chanchin inhriat pawh zung zung hi páwl chakna hnár a ni. Hruaitu ṭhà chuan páwlin a thlen chin leh mi malin a thlen chin chiang takin mi dang a hrilh hre zung zung tùr a ni a, mi dang hna thawh dàn leh chanchin pawh inhriatsak tawn a pawimawh bawk. Tin, páwlin a thil tum thleng tùrin sum leh pái a mamawh ṭhìn a, a hman ralna tùr leh sum lák luhna tùr ngaihtuaha ruahmanna fel tak sìam hi hruaitu mawhphurhna a ni.
Thufingte 3:6-ah chuan, “I kawng zawng zawngah amah hre reng la, I kawngte chu a kawhhmuh zêl ang che,” tih thu kan hmu a. Martin Luther-a paw'n, “Min hruaina kawng hi ka hre lo. Mahse, min hruaitu hi ka hria,” a ti bawk. Hruaitu ṭhà ni tùr hian tawn hriat neih hmasak kher a pawimawh lo. Pathian hriatna tak tak nei a, amah [Pathian] ráwn chung zêla an mi hruaia te an hruai a pawimawh zâwk. Tawn hriat kum tam nei mah se, an kawng hruaitu Pathian ber an hriat si loh chuan tawn hriat awmze nei lo mai a ni ngèi ang. Chuvàngin, hruaitu zawng zawngte'n kan kawng hruaitu atán Síamtu [Pathian] hi i thlang zêl ang u.
• • • • • •
Share it with your friends!
[Subscribe telegram channel for updates- https://t.me/exploremizoramchannel ]
[For Ads - Contact +919402125273 ]
EXPLORE MIZORAM
email: admin@exploremizoram.com
Telegram channel:
Twitter: https://twitter.com/exploremizoram
Instagram: https://www.instagram.com/explore.mizoram
Youtube Channel: https://www.youtube.com/channel/UCyNrX06aSZ26HkIB25eo1YQ
Post a Comment
He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh: