RAM LEH HNAM HUMHALH

 Written by

— Centenary C. Lalzahawma

Columnist, Explore Mizoram

            Humhalh ngai a awm a, humhalh tùr a awm chuan, humhalhtu tùr hruaitu ṭhà Lalpa'n a mîte aṭangin a ruat thuai ṭhìn. 

            'Ram’ kan tih chuan sawrkárin fel taka ram luah tùr chin a sìam (Political boundary) leh pi pute aṭanga kan hnam chèn tawhna ram zawng (Cultural boundary) a huam thei ang. Mizo 'hnam’ kan tih chuan hmun hrang hranga awm Mizo hnahthlák ni tawh phawt chu a huam ang. He kan ram (Mizoram)-ah hian kan pi leh pute kha kum 1700 AD vêla lût thlà angin kan chhut a. Zalên taka kan awmna ṭhinah 1890 AD aṭangin Sâp hovin an awp ta daih a, the Chin Hills Regulation 1896 chu 1ˢᵗ June, 1897 daih tawh khán hman a lo ni tawh a. Tin, the Bengal Eastern Frontier Regulation I of 1973 hmangin fel taka ramri sìamsak kan ni a, chu dan chu 3rd September, 1930 aṭang khán Mizoramah hman ṭan a lo ni ta bawk. The Govt. of India Act 1935 hmangin kan ram hi “excluded area” atán puan a ni a, kan ram chu Mizote min pe leh ta bawk. State of Mizoram Act 1986 hmangin Mizoram chu State puitlingah hlàn kài a ni a, chuta ṭang chuan Mizoram chu 'kan ta, kan ram' kan ti thei ta a ni. India sawrkárin kan luah tùr ram atána min pêk a nih avàngin a humhalh chu kan mawhphurhna a ni. Chuti a nih si chuan kan humhalh tùr thil pahnih 'ram leh hnam' chu a chiang ta phawt mai. A nih chuan a humhalh dàn tùr kawng hrang hrangte kan hriat chìan a ngai leh ta a. Engtin nge kan ram leh hnam chu kan humhalh tak ang?  

            Síamtu [Pathian] min pêk, Mizote chènna hmun tùr bîk liau liaua a buatsaih Mizoram, he kan ram chhúng engkawla vènhim hi kan mawhphurhna hmasa a ni. Tuin nge a enkawl leh vènhim hna chu thawk tâk ang? Kan ram enkawl leh vènhim hna thawktu tùr chu hnam dangte ni lovin keimahni leh keimahni vêk, pi pute aṭanga Mizo thisen kái, Zofate ngei hi kan ni. Chutih rúal erawh chuan ram hruaitute an pawimawh hle a. Tin, NGO Coordination Committee-a tel páwl hrang hrang Central YMA, MUP, MHIP, MZP leh MSU te an pawimawhin kohhran hrang hrang hruaitute pawimawhna a nasa zual. Hêng hruaitu hrang hrangte hian anmahni huam chhúngah leh an thuneihna hmun ṭheuhvah ram tán hma nasa takin an la ṭhìn a, tùn áia nasa zâwka hma lák erawh a ngai tih hi kan ram dinhmun leh kan ram enkawl dàn aṭanga thlìrin hai rúal a ni lo. 

            Ram leh hnam humhalh tùra thil pawimawh tak pakhat chu mahni intodelh a, mi dang rinchhan lova kan dinchhuah hi a ni. Chutiang a nih sì chuan engtin nge kan ram hi a intodelh theih tâk ang? Kan ram a intodelh thei tùr chuan ei leh bàrah kan intodelh a ngai a, a tam thei ang bera buh leh bâl kan thar chhuah a ngai a ni. A bîk takin Zoram pumah leilet sìam lamah hma kan sâwn a pawimawh tak zet. Ei leh bàra intodelh hi ram leh hnam humhalh tùra thil pawimawh hmasa a nih avàngin ram hruaitute'n a kawng kan sìal belh zêl a ṭûl hle. Hnam huaisen leh ram ropui din thei tùr chuan kan intodelh a, kan ram a hausak a ngai a. Kan ram a retheih chuan kutdawh anga duhthlan tùr nei lo, loh theih lova dawihzep ngai, hnam dangte chîm ral theih kan ni ang a. Kan ram leh hnam hi kan humhalh thei hauh lo vang. Ram a retheih tlat chuan ram dangte lakah kan tláwm lo thei lo va, hnam huaisen nih a har ṭhìn. Chuvàngin, thawh hreh nei lo ṭhalai kan tam a ngai a, taimâk kan inzirtír nasat a pawimawh a, ngaih sàn tùr dik, mi taimà, thlan tui fara kut hna thawkte ngaih sàn nacháng kan hriat a pawimawh hle bawk. Mi tam tak mahni ram chhúngah hna ṭha tak tak kan thawk ang a, chu chuan hnam dangte'n min chîm ral mai theih loh nán kan ram Mizoram chhúngah ngèi hmuh theih loh kulh bang ropui tak kan la siam dâwn a ni. 

            Kan ram leilung leh a chhúnga thil awmte vènhima humhalh hi kan ram leh hnam humhalhna kawnga thil pawimawh tak pakhat a ni. Hêng - tui luan kawr ṭha sìam te, bawlhhlawh ṭawih theih loh hal ral zêl te, nungcha, thing leh mau humhalh te, lui dung humhalh te, thing phun uar te, tuihnâ humhalh te hi ram leh hnam humhalh kawnga thil pawimawh tak a ni. A bîk takin khawpui hmun ṭhenkhatah chuan thing phunna tùr hmun âwl awm lo khawpa inhnaihin in lian pui pui kan sa a, sáng tak takin lung kan rem a, bawlhhlawh ṭawih theih loh hmun hrang hrangah kan paih a, tui luan kawr kan siam mumal leh si lo va, tui luanna mumal tak kan sìam miau loh avàngin lei chhúngah fûr ruah tui tam laiin tui tam tak a lût a, bawlhhlawh ṭawih theih loh nèn inchawhpawlhin ram tinah tuihâwka tuiin luanpuiin chu chuan leimin a siam a, hmun tinah leimin nasa tak tak a thleng a, harsatna namên lo tuarin mihring nunna hlu tak tak kan chân a, vànduaina a thleng thuah hnih fo ṭhìn. Hêng chhiatna râpthlák tak tak thleng ṭhìn te hi khua rèl chhiatna a nih rual rualin kan fimkhur loh vànga thleng a ni fo. Tin, ram sa, sava leh thing leh mau humhalh kawngah mipuite kan ṭhan harh a pawimawh. Kan rama nungcha te, thing leh mau te hi kan humhalh tlat loh chuan a la chereu mai dáwn. Kum tinin a rêm tial tial a, engkim mai hi pun belh aíin tlèm lam a pan zêl a. Nungcha te khawvêl kan ticherêu mék zêl a, ram hring nuam leh nungcha tinréng tuallènna chu thlalèr ramah kan síam lo chauh  a, khawmuala chěng duhtawk mai lovin luia nungcha tinréng thlengin 'túr' nèn kan hrâi duh a, khawtláng hruaitute'n mahni khua ṭheuhvah theihtàwp chhuaha kan humhalh a ṭûl hle. A khaw chhúng mîte paw'n khawtláng hruaitute thu kan zawm thiam a ṭùl bawk. Mahni awmna khua leh kan ram chin zêlah awmze neia thing phun kan uar a pawimawh. Chu chuan tuihnâ tam tak a síam ang a, leimin mai tùr tam tak a véng bawk ang a, mahni tán vêka malsàwmna a ni. Thingtláng lamah pi pute aṭanga an chìn ṭhan lo neia eizawng kan tam êm êm a, loh theih lovin kan rama ramngâw te kan vât chereu a, thlahtute aṭanga kan chìn ṭhan a nih miau avàngin bànsan mai a harsa hle si a. Chuvàngin, hêng thing leh mau kan kih thlûk tawhte hnawh khat leh tùr hian thing leh mau phun belh nacháng kan hriat a pawimawh. Chutiang rilru pu thei tùr pawhin kan rilru kan siam thar a pawimawh bawk. Khawvêl hi chènna tlák a nih zêl theih nán te, kan tu leh fate'n boruak nuam leh thiang an rawn chèn theihna tùr atán te leh khawvêl ṭhà zâwk kan din theih nan nungcha te leh ramngaw te kan humhalh a ṭûl hle a. Kan rama sava máwi tak tak te leh ram sa duhawm tak tak te vénghim a, a la awm ang ang enkawla humhalh hi kan tih tùr a ni. Kan lui dunga sangha máwi tak tak te leh ram sa leh sava máwi tak tak te hi silài nèn ni lovin thlalákna (camera) changkăng tak tak te nèn hian veh zawk ila, chu chuan pi pute hun láia rimáwi ram lo ni ṭhìn he kan Zoram hi rimáwi ramah kan síam thar leh ngei ang.

            Kan ram leh hnam humhalh tùra thil pawimawh tak pakhat chu kàngmei laka fimkhur hi a ni. Kàngmei chhuah chhan hi a inang vek lo va, a tlángpuiin lo neitute'n lo kan hàl dâwna mei lam/mei kawng kan sial loh avàng te, mei kawng kan sial ṭhat tâwk loh avàng te, meizial zu mîte'n kan meizial zûk hnu a bung kan paih fimkhur loh avàng te, ram vák mîte leh luia chawhmeh zawng ṭhìn te'n kan ei rawngbàwlna mei timit lova kan kalsan mai ṭhin avàng te, inah emaw huanah emaw, thlâmah emaw, kan mei chhèmna hnu timit lova kan kalsan/hawsan mai ṭhin avàng te, kan kut hlei thil tih avàng tea thleng a ni fo. Hei hi thil pawi tak a ni. Kàngmei chhuak hian mihring nunna hial a lák phah ṭhìn a, in leh lo kan chàn mai bâkah kan ram zau tak tak kàng ralin khawmúala chěng nungcha tam takte thlengin a kàng ral ṭhìn. Chuvàngin, ram leh hnam humhalhna kawngah kàngmei laka fimkhur hian kawngro a su hle a, mi tinte kan fimkhur a ṭûl tak zet a ni. 

            Mizo hnam humhalh tùr chuan Zo hnahthlák hnam hrang hrangte inpumkhatna ṭhà kan neih hmasak a ngai. A bul aṭanga kan ṭanrual thiam loh chuan thu ṭha tak tak sawi ṭhìn mah ila a tak ram kan thlen hmain kan hlawhchham fo vang. In chhâwng säng tak sà a, a chhâwng hnihna aṭanga a chung lam zawng mîte hmuh theiha thîr ṭha tak tak leh rangkachak leh lunghlua máwi taka sak ni mah se, a chhâwng hnuai ber mîte hmuh loh avànga chhe taka sak a nih si chuan chu in chhâwng a lang china máwi taka sak chuan kum tam a daih hauh lo vang, a bul ṭanna a chhiat miau avàngin. Chuvàngin, engkimah a bul ṭan ṭhat a pawimawh fo va, hrawk bâwk chin chung lam áiin thinlunga takna hian Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte inpumkhatna hi a tinghet zâwk ṭhìn. 

            Engtin nge hnam humhalh thei tùra inpumkhatna chu kan neih tâk ang? Chutiang tùr chuan Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte nihna kan inhriatsak tawn a pawimawh a. Chi bînga inlákhran tlat tumna rilru kan neih ṭhín hi sim a hun tawh bawk. Chuti ni lova mahni chi bil anga kal hran kan tuma inlákhran kan tum tlat chuan meiling lákhran angin zàwi zâwiin kan la ral mai ang. Meiling tam tak hmun khata awm khâwm i hmu ṭhìn em? Tin, pakhat tê tea ram tina awm darh nuaih i hmu ṭhìn bawk em? I hmuh lái ngeiin ram tina meiling awm te chu mei vâpah an la chang thuai ang. Chutiang tho chuan chi bila kan inlákhran tlat chuan mîte hmuh lái ngeiin kan hnam chu meiling a vâpa a chang angin kan la ral ve ang. Chutianga ṭhil ṭha lo chu a thlen loh nán chi bîng/bil inlákhran hi chìn loh tùr a ni. Ram leh hnam humhalh pawimawh zia hriain Central Young Mizo Association-in hma nasa takin a là a; mau sah sa, hmun tina awm hnânga ṭâwn/phuar khâwm ang maiin Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte pawh hi hmun tina awmin Central Young Mizo Association chuan hmun khatah min ṭâwn/phuar khâwm a. Chu chuan ram leh hnam humhalhna kawngah hna nasa tak a thawk a ni. Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hi heti hian ka ngaihtuah ṭhìn, “Lui te tak tě tě aṭanga tui luang khâwmin luipui a sìam ṭhín ang hian, Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hian Mizo hnam a síam a. Chûng luitě hrang hrangte chuan hming bîk an nei ṭheuh va; nimahsela, an infinkhâwm chuan hming bîk nei tawh lovin luipui pakhat hming chu pu tlángin zái khatah an luang zà vek ṭhìn. Chutiang tho chuan, Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte paw'n hnam/chi bil hming bîk kan nei ṭheuh va; nimahsela, kan zavaia hming atán Mizo tih a ni,” tìin. Hei hian thlahtute aṭanga thisen inzawm, unau piang hmun kan nihzia a tár lang chiang hle. 

            Kan hnam ṭawng leh hawrawp humhalh hi kan ram leh hnam humhalhna kawnga thil pawimawh tak pakhat a ni. Pathianin ṭawng hran min pè a, hawrawp hran - A, AW, B., chu Rev. F.W. Savidge (Sâp Upa) leh Rev. J.H. Lorrain (Pu Buanga) te kal tlangin kum za liam tâ khán min pe bawk a. A humhalh hna erawh kan tih vè tùr a ni. Mizo hnam humhalh tùr chuan Mizo ṭawng ziah dàn dika thu kan ziah a pawimawh. Ziaktu tam tak ten mahni ngaih dàn ang anga ziak mai lovin, mi thiamte'n Mizo ṭawng ziah dàn tùr dik an sìam anga ziak thei tùrin kan inzir a pawimawh hle. 

            Mizo hnam humhalh tùra thil pawimawh êm êm chu kan hnam ṭawng tualléng (common language) hriat tlàn hi a ni. Eng nge kan hnam ṭawng chu? Kan hnam ṭawng hi 'Duhlian ṭawng' tia hriat ni mah se, 'Mizo ṭawng' tih mai hian a hrilh fiah chiang hle àwm e. Zo hnahthlák chi bil ṭawng hrang hrangte hi Mizo ṭawng vek a ni a. Chutih rúal erawh chuan, kan ṭawng hman tlángláwn ber Mizo ṭawng (common language) hi kan hriat chìan a, kan thiam tlàn a pawimawh. Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hi Mizo ṭawng tualléng (common language) ngeia thupui hlapui kan chai rual ṭhup ṭhup theih hma chu hnam humhalhna kawngah hma kan sâwn har khawpin a rinawm. Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte ṭawng hi kan inhre tawn vek lo va, kan inhriat tawn vek theih hun tùr hi engtikah mah a thlen loh hmél bawk. Chuvàngin, kan hnam ṭawng tualléng Mizo ṭawng hriat ngei ngei hi Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte mawhphurhna a ni. Ṭawng hi hnam hrang kan nihzia tilangtu leh hnama min phuar khawmtu ber a ni a. Thisena kan hnam nihna hi engtikah mah a bó ngai dáwn lo. Nimahsela, kan hnam ṭawng erawh bó thei dinhmunah a ding tlat si hi a ni. Thufing pakhat chuan, “Bó a zawngah hnam bó nih hi a pawi ber,” a ti a. Kei chuan, “Bó a zawngah hnam ṭawng bó nih hi a pawi ber,” ka ti ve tlat. A chhan chu tùn lái khawvêlah hnam khat mihringte hi vawi leh khatah a bò vek theih loh. Zàwi zâwi pawhin a bò theih chuang loh; mahse, hnam tawng erawh zàwi zâwiin a bóin a ral thei tlat a ni. Hnam bó rěng rěng an ṭawng a bò vàng a ni tlángpui. Hnam ṭawng a bò chhan tam tak chu chènna hmunin a zir loh vàng a ni fo va. Chu ái maha kan hnam ṭawng a bò nasat chhan nia lang chu kan hnam ṭawng kan zahpui ṭhín vàng a ni. Kan hnam ṭawng mah ni se, kan zahpuia kan ṭawng duh loh miau chuan loh theih lovin zàwi zâwiin kan theihnghilh a, a bó tial tial a, kan tu leh fate hun a lo inher chhuah leh meuh chuan a bó hlen ta ṭhìn a ni. Hetiang hi kan ram dinhmuna thil thleng mék a ni. Mizo ṭawng dik hmang thiam áiin sâp ṭawng hmang dik ngaih sànna hian ṭhangtharte rilru a luah hneh hle a, naupang tam takte zíngah Mizo ṭawng áia Sâp ṭawng thiam kan tam tawh a, changkàn dàn tùr dik taka changkăng thei ngei tùrin zirna bulṭanna (Elementary School) aṭangin Mizo ṭawng kan inzirtír nasat a ngai a, hemi kawngah hian School Education Department lama thuneitute leh zirtirtute'n ṭan kan lák nasat a ṭûl hle. Mizo thisen kái dik tak mah ni ila, Mizo ṭawng kan thiam miau loh chuan he kan ram leh hnam humhalhna kawngah hian kè kan pên thui thei hauh lo vang.

            Mizo hnam incheina leh Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte incheina chàwi sàn hi ram leh hnam humhalhna kawnga thil pawimawh tak a ni. Hnam dangte incheina thawmhnaw hrang hrang Mizoram chhúngah a tam tawh tawh hle a, ram changkàng zâwkte incheina leh inchei dàn te entawnin mi tam tak ni tin kan buai tawh a tih theih àwm e. Kût nikhuaah lo chuan kan hnam incheinate hi incheina atán kan hmang mang tawh meuh lo. A pawi khawp mai! Bazarah han kal kual ila, hnam dang incheina kan zuar tam zâwk a, a mi chèngte thawmhnaw inbel lah hnam dang thawmhnaw a tam zâwk bawk. Hralh kal chak thu-ah lah hnam dang incheina hralh a kal chak zâwk tì ila kan sawi sual àwm lo ve. Mahni hnam zia (culture) leh incheina (attire) zahpui a, hnam dang tih dàn kan ngaih sàn chhúng chuan kan hnamah kan la chiang lo hle tihna a ni. Hnamah kan chìan miau loh chuan engtin nge kan hnam chu kan humhalh theih teh lul ang ni? Mi tinte'n ngaihtuahna fím kan sèn a hun tawh hle. Kan hnam incheina hrang hrangte leh Zo hnahthlák hnam/chi bil incheina hrang hrangte hi incheina atán kan hman uar thar a, kan chìn thar a pawimawh tak zet a ni. Kan incheina hian hnam min ṭhen darhin min tipumkhat thei a. Chuvàngin, kan hnam kan humhalh tlat theih nán a tam thei ang bera kan hnam thuama inthumin, kan hnam incheinaa incheiin, kan hnam incheina hrang hrangte  chàwi sàn zêl hi mi tin mawhphurhna a ni. 

            Kan hnam kan humhalh theih nán nasa lehzuala sual kan do a pawimawh. Hêng – dàn lova sumdàwnna te, khawtláng leh ramin a phal loh thil hmanga eizawn te, kut tling lova sum lák luh te hi dànin a phal loh a ni a, hêng thil sual titute chunga dàn anga hremna pêk hi a ṭûl tak zet a. Hei hian Zofate nun a tichhiain rilru dik lo min puttír a, chuvàngin hêng sualna lak ată kan inthiarfihlim a, nasa lehzuala kan do a ṭûl tak zet a ni. Ruihtheih thil hrang hrang avàng te, kan nun kan thlahdah luat avàng te, drugs ngawl vei kan tam avàng tein Mizote, a bîk takin ṭhalai kum lama naupang tak tak nunna chán tam tak kan awm ni tin a, HIV/AIDS natnain ṭhangtharte thlàn khurah min hnûk lût nasa hle bawk. Hêng sualna hrang hrang avàng hian kan ram leh hnam a tlu chhe mék a, a tlûk hlen hmaa kan tun din vat loh chuan kan ram leh hnamin nasa takin a tuar ngei ang. Tin, ruihhlo mai bâkah khawtlánga sualna chi hrang hrang rûkrûk te, eirûk te, tual thah te, pâwngsual te a hluar hle a. Sualna tinréng do a ngai a ni. Engtin nge sualna hrang hrang chu kan do tâk ang le? Sual do hna thawk tùrin chhúngkua inzirtírna aṭanga bul kan ṭan a pawimawh. Kan fate'n thil an tihsual a, an tihsual ang ngêiin an chungah dàn ang taka hremna an pêk hian nu leh pate'n nâ kan lo tihpui ṭhìn a; chuvàngin, mahni fate ṭheuh kawng dik kawhhmuh mai hi kan tih tùr chu a ni. Prof. Garner Murphy-a chuan, “Khawvêl hi engtianga awm tùr nge a nih? Tûnah leh nakina a awm dàn tùr enna kháwl ṭha ber chu chhúngkua hi a ni,” a ti. Chuti a nih si chuan sual do bul ṭanna hmun chu chhúngkua tih a chiang hle àwm e. Sual kan do hian ram leh hnam kan humhalh tihna a nih avàngin chhúngkaw pawimawh dàn leh chhúngkaw inzirtírna ṭhà neih a ngaihzia a lang chiang hle a, nu leh pa mawhphurhna sànzia a lang chiang hle bawk. Chu kawng chu Kristian chhúngkua, Pathian ṭih mî nu leh pa zirtírna aṭanga bul ṭan ngai a ni.

            Mahni hnampuite ngei nupui pasala neih hi ram leh hnam humhalh kawnga thil pawimawh tak a ni a, hnam dang nupui pasala neih loh pawh hi ram leh hnam humhalhna tho a ni. Kan chawhmeh hriat ngai loh a hmél lan dàn a tui hmél avàng ngawta ei ṭeuha ei sual ai chuan, mahni chawhmeh sìam ngei chu a tui emaw tui lo emaw, hahdam taka ei mai tùr a ni. Chutiang tho chuan nupui pasal neih kawngah pawh hnam dang, an hausak zâwk vàng leh an hmél lan dàn a ṭhat vàng ringawta nupui pasal atána kan neih mai chuan kan tisual fo vang. Nupui pasala inneihna hian hnam hrang pahnihte suihfinin chhúngkuaah insìam a lo ngai a, chu chuan khua reiah buaina a thlen fo. A bîkin kan Mizo hmeichhiate hnam dang pasala neih kawngah kan fimkhur zual a ṭûl. Tûn dinhmunah Mizo hmeichhiate hnam dang pasala nei kan ṭhahnem hle a, Mizo hnam tán a him lo hle. Hnam dang pasala kan neih hian kan fate hi Mizo an ni thei tawh lo tih hi Mizo hmeichhiate hian kan hriat thar fo a ṭûl. Mizo mipate pawhin hnam dang nupui atána kan neih hian ram leh hnam tán a him chuang lo tih kan hriat nawn fo a pawimawh bawk. Hnam dangte nèn kan inkárah a rûka indona a thlen loh nán kan fimkhur tlàn a ngai a ni. Innghahna tlák pasal zawn hmuh tum ringawt hi Mizo hmeichhiate thil tum ni lo se, chhúngkaw châwm thei hmeichhe taima nih kan tum zâwk tùr a ni. Chutiang tho chuan, Mizo mipate paw'n kan Mizo hmeichhiate rilru hahdamna thlentu, innghahna tlák, pasal atána rin ngam, fate enkawl kawnga buai lo tùra kan inbuatsaih a ngai bawk. 

            Nupui pasal kan neih dáwnin mahni hnampuite ngei kan neih theih nán ṭawngṭaia Pathian hnénah kan dìl fo a pawimawh. Kawppui kan thlan sual fo ṭhinna chhan pakhat nia lang chu, kawppui tùr kan thlan hmaa Síamtu [Pathian] râwn hmasa lovin, kawppui tùr kan thlan fel vek hnuah kan kawppuite kan nupui pasal atána min pawmpui tùra Pathian kan ràwn chauh ṭhin avàng hian kawppui kan thlang sual fo ṭhìn. Hei hi thil pawi tak a ni. Zirlai naupang, exam dâwna lehkha zir ṭha peih si lo, exam zawh hnua result ṭha tak nei ngêi tuma Pathian hnéna taima taka ṭawngṭaia dîl ang chauh a ni. Chuvàngin, a hun takah engkim kan tih a pawimawh. Kan tu leh fa lo la awm zêl tùrte hian kan ram leh hnam hi an enkawl dáwn avàngin kawppui thlan dik hi ram leh hnam humhalhna kawnga kan tih mâkmawh, leiba kan rulh ngêi ngêi tùr anga kan ngaih pawimawh a ṭûl hle.

            Mizo hnam humhalh tùrin mihring kan tam a pawimawh. Kum 1952 aṭang khán India chuan ‘Family Planning’ kalpui ṭanin Mizoramah ngei pawh fa neih tlèm inzirtirna uar taka kalpui a ni. Nimahsela, Mizoram dinhmun ngaihtuah erawh chuan fa neih tam a ngai hle thung si a ni. Khawvêl ram dang, ram changkăng tak takah chuan mipui an tam êm êm a, an ram leilung a hausàin nuam tinréng an chèn a, an ram chhúng hmun tinréng mai chu mihring chènna hmun deuh hlîr a ni bawk a, anni tán fa neih tam a ngai tawh lo. Nimahsela, keini Mizote erawh kan rama awm te leh ram danga awm te thleng hian kan tlém hle a. Kan Zoram zîm te pawh hi kan luah khat zo lo hle. Chuvàngin, kan ram leh hnam kan humhalh theih nán fa neih tam a ngai a, chutiang a nih theih nán kan inzirtír nasat a ṭûl hle bawk. Tin, kum tina sawrkárin a buatsaih ṭhín electoral roll-ah hian hnam dang mî an awm ve a thiang lo a, an awm kan phal tùr a ni hek lo. An lo awm palh a nih ngat phei chuan dodalin kan paih ngei tùr a ni. Tam duh vànga Zofa thisen kái ni si lo nèna chhìarpuia hnam dang nèna inchhìar pawlh ái chuan, Zofa thisen kái dik tak, thlahtu thuhmun, chûn khat hrin mi tlém te dik taka chhìarpui neih chu a ṭha zâwk. Zofate hi tui thianghlima zu leh thil dang an pawlh dalh ṭhín ang mai maia pawlh dalh theih kan ni tùr a ni lo. 

            Kan ram leh hnam humhalh tùra thil pawimawh tak pakhat chu kan hnam ṭawng hlanga kan hming birth certificate-a dah hi a ni. Kan pi leh pute hun lái khán Mizo hming dik tak, Sâp emaw hnam dang hming emaw tel miah lovin an inphuah ṭhìn a. An hming phuahtute leh an hming phuah a te kha an Mizo hliah hliah ṭhìn. Tùnlai ṭhangthar tam zâwk erawh hi chu a tlángpuiin Sâp hming leh Mizo hming a inpawlh nasa tawh hle a, Mizo hming tel miah lo, Sâp hawrawp hlanga phuah te pawh kan awm. Kan hming inphuah duh dàn ngaihtuahin Sâp ngaih sànna Mizote thinlungah a lian hle tih hi hai rúal a ni lo. Chutih rúal erawh chuan Mizo hnama kan chìan lohzia a lang chiang hle! Chuvàngin, kan hming inphuah dànah kan harh thar a ngai hle a, chutih rúal erawh chuan naute hming phuahtute pawh kan fimkhur a pawimawh. Sâp hawrawp hlang emaw, hnam dang hawrawp hlang emawa kan hming kan inphuah phei chuan Mizo thisen kái dik tak pawh lo ni mah ila, hnam dang ten Mizo kan ni tih hi an hre lovanga an awih lo bawk ang. Mi hre chiang lotu hnam dangte tán eng hnam nge kan nih tih chu kan hming aṭangin min teh hmasak ber dâwn avàngin. Chuvàngin, Beràm rual zînga sakei awm chiang taka beràm véngtuin a hriat theih ang hian, Sâp ramah emaw Vai ramah emaw pawh awm ila hnam dang ten chiang taka Mizo kan nihzia an hriat theih nán kan hmingah Mizo hming hlang chauh inphuah ila, hei hian kan ram leh hnam humhalhna kawngah kawngro thui tak a su ngêi ang. 

            Ram leh hnam humhalhna atána thil pawimawh tak pakhat chu zirna hi a ni.  Chu kawng chu khawi aṭanga bul ṭan tùr nge ni ang? Zirna ṭhà nei tùra bul ṭanna hmasa ber chu nu leh pate aṭangin a ni. Nu leh pate'n hei hi kan hriat reng a pawimawh, “Chhúngkua hi khawvêla zirna sikul hmasa ber a ni a, Principal hmasa ber chu chhúngkaw pa a ni. Miss (madam) hmasa ber chu chhúngkaw nu a ni a, sikul naupang hmasa ber chu unau zînga upa ber hi a ni,” tih hi. Thufingte 22:6 thu-ah chuan heti hian kan hmu, “Naupang chu a kalna awm kawngah chuan zirtír ula, a upat hun pawhin a thlah lo vang,” tìin. Zirnaa naupangte pawimawh dàn hi, in chhâwng säng tak sa tùra a chhâwng hnuai ber ban pawimawh dàn nèn a inang ti ila kan sawi sual àwm lo ve. Tin, kan zir thiamna te Pathian tána hmang thiam tùrin zirlaite kan inbuatsaih a pawimawh bawk. Kum 1636 khán Havard University din chhuaktu John Havard-a chuan, “Zirlai zawng zawngte hian an hriatna leh zirna bulṭhutah Krista an dah tùr a ni,” a ti a. James Angell-a chuan, “Pathian tel lo zirna chu lawng compass nei lo ang a ni,” a ti bawk. Zirlaite'n kan zirna kawng hrang hrangah Krista kan dah pawimawh hmasak fo a pawimawh tih a chiang hle. Indian Philosopher ropui Swami Dayanand-a'n, “Zirnain a tum ber chu zirtírtu ram leh hnam tána mi hman tlák ni tùra chher chhuah a ni,” a tih angin zirtírtu zawng zawngte hian hlawh hmuh nán mai ni lo, an zirlaite'n thiamna leh hmasâwn duhna thinlung an put zêl theih nán ṭan an lák nasat a ṭûl hle bawk a ni. 

            Zirna hmanga ram leh hnam humhalh hian kawngro a su hle a. Khawvêl hnam ṭhenkhat tlu chhia an lo awm fo tawh, chûngte chu a chhan hrang hrang zingah zirna tlák chhiat vàng a ni tel. Zirna a tlák hniam miau chuan loh theih lovin ram hmasâwnnain a tuar ṭhìn. Tùna kan dinhmuh hi hun lo la awm zêl tùra kan tu leh fate dinhmun a nih dáwn avàngin zirna kawngah ṭan kan lák nasat a pawimawh. Mizo thufingin, “Sial rângin Sial râng a hring, Sakâwlin Sakâwl a hring,” a tih ang khán, zirna ngai pawimawh fa chuan zirna ngai pawimawh fanu fapa a nei a, zirna ngai pawimawh lo fa chuan zirna ngai pawimawh lo vêk fanu fapa a nei ṭhìn. Chuvàngin, kan fate'n zirna an ngaih pawimawh theihna tùr chuan nu leh pate'n zirna kan ngaih pawimawh hmasak a ṭûl a ni. Chuti chuan, kan ramah  sawrkár hna lian leh pawimawh zawng zawngte hi thawkin, mi mal sumdàwnna hmun hrang hrangah kan nei ang a, kan ram leh hnam hi kan humhalh thei dáwn a ni. Tin, zirna pawimawhzia kan sawi lan hian lehkha zir pawimawhzia ngawr ngawr chauh hi ngaihtuahnaah dah lo ila. Lìrthei (motor) sìam leh khalh zir mîte, thlawhna khalh zir mîte, puan ṭhui zir mîte, ball pèt chî (football) khelh zir mîte leh thiam thil dang chi hrang hrang zir mîte pawh hi zirna hian a huam tel vek a ni. Kan bula mîte'n kan thiam ang an thiam loh avàng ngawtin kan hmu hniam ngawt thei lovang a, kan bula mîte thiam ang kan thiam loh avàng ngawtin min hmu hniam thei bîk hek lo vang. Kan thiam thil neih ang ang te inngaihhlutsak tawn ila, mi dangte fak hreh lo ila, chu chuan hnam ropuiah min siam ang a, ram leh hnam humhalhna kawngah nasa takin kan zir thiamna zâwn ṭheuhvah hma kan sâwn thei dáwn a ni. 

            Pi pute aṭanga kan hnam nunphung, kan dàn zia râng chi hrang hrangte a bò lohna tùra chhawm nun zêl hi ram leh hnam humhalhna atána thil pawimawh tak pakhat a ni. Hêng — Mizo kutchhuak thil chi hrang hrang ngaihhlut leh chàwi làr kawngah te, kan hnam lam chi hrang hrang pi pute aṭanga kan neih tawh chhawm nun zêl te, áia upa zahna cháng hriat te, ṭawngkam máwi hman te, hmanlái Mizo hla nalh tak tak (tùnlái hla ṭhenkhat anga ṭawng dang danga phuah pawlh leh sak pawlh loh) mi thiam hmasate'n an lo phuah tawh humhalh te, mahni hnampui hmangaihna cháng hriat te, Mizo nun ze máwi tlàwmngaihna leh nunphûng ṭhà pi pute'n rohlu anga an ngaih chhawm nun zêl te hi ram leh hnam humhalhna kawnga thil ṭûl tàwp khâwk a ni. 

            Ram leh hnam humhalh tùr hian mawhphurtu bîk kan awm em? Mi ṭhenkhatin, “Ram leh hnam humhalh kawngah hian sawrkár kan mawh puh a ni thei, eng emaw chen chu mawhphurhna lian tak an nei e. Chumi ái chuan mahni hi kan pawimawh zâwk,” tia an sawi fo ṭhín hi a dikna chen a awm. Eng thil pawh ti dáwn ila mahni leh mahni hi kan pawimawh ber miau avàngin. Chutih rúal erawh chuan, hruaitu leh zuitu hi lìrthei (motor) kè hnung lam leh hma lam ang an ni tih hi kan hriat thar fo a pawimawh. Lìrthei (motor) hnung lam kè chu eng anga tam pawh ni se, a hma lam kè kalna apiangah an zui ve mai ṭhìn. Chuvàngin, hruaitu chu kawng chin hria leh kal hmasa, ama zuitute tána rin ngam, tum ram thleng thei tùra thluak hmang thiam erawh kan neih a ṭûl hle. Chumi tùr chuan, hnam hmangaihtu tak tak, mahni tána hmasìalna nei miah lo, mahni hmangaih berte kan hmangaih ang chiaha hmangaihtu hruaitu’n kan ram hi a hruai a ngai a ni. A awlsam záwngin ngaihzáwng kan nei a, kan inṭhen hma chuan duat takin kan enkawl a, kan ṭhatna ái mahin kan hmangaihte ṭhatna tùr kan zawng zâwk ṭhìn. Hemi ngaihzáwng kan neih hun chhúng hi hruaitu’n Mizoram leh Mizo hnam a hruai lai angah ngai se, a mi mal ṭhatna ái chuan hnam ṭhatna chu a ngai pawimawh zâwk ngêi ang. Hei hi a ni hruaitu'n a tih tùr hmasa chu. Ni khat chu Frederick the Great-a chuan General hnénah sipai sîngruk a thawn thu a va hrilh a. Mahse, sipaite chu sîngnga chauh an ni a. General chuan a va zâwt fiah leh a. Frederick-a chuan, “Nangmah kha sipai sîngkhat hen i ni,” a lo ti a. Hei hi a ni rin ngam hruaitu chu! He sipai General hi mî sîngkhat a ni tak tak rěng rěng lo; nimahsela, mî sîngkhat tluk zeta rin ngam hruaitu a ni tlat! Hetianga hruaitu ṭhà hi a ni kan ram leh hnam humhalh tùra kan mamawh hruaitu chu. 

            Hruaitu ṭhà chuan mahni inrintâwkna mai piah lamah Pathian a rin chhan ṭhìn a, mihring leh Pathian a hre chiang a, thu tlûkna a sìam dáwnin Pathian a ráwn ṭhìn. “I kawng zawng zawngah amah hre reng la, I kawngte chu a kawhhmuh zêl ang che,” (Thufingte 3:6) tia Bible-a kan hmuh ang khân. Martin Luther-a paw'n, “Min hruaina kawng hi ka hre lo; mahse, min hruaitu hi ka hria,” a tih kha. Chuvàngin, ram leh hnam humhalhna kawnga hruaitu zawng zawngte pawh hian kan thil tum kan tihhlawhtlin theih nán Síamtu'n a kawng min kawhhmuh chin zêla kal dàn kan thiam a pawimawh hle. Síamtu [Pathian] hriatna tak tak neia hruaitute chu chhùm zîng kára hma lam pana kal ang an ni a, an hruai chin zêlah an kawng Lalpa'n a tiêng zêl ṭhìn. Tin, ram leh hnam humhalh tùra hruaitu ṭhà kan mamawh ang chiah hian zuitu ṭhà kan mamawh tel bawk. Hruaitu leh zuitu mipuite hi lìrthei (motor) kè hma lam leh hnung lam anga pawimawh kan ni. Lìrthei (motor) kè hma lam chu eng anga ṭhà pawh ni sé, a kè hnung lam a chhiat si chuan a hma lam kè chauhin a kal thei lo. Chutiang tho chuan, lìrthei (motor) kè hnung lam chu eng anga ṭhà pawh ni sé, a kè hma lam a chhiat si chuan a hnung lam kè chauhin a kal thei bîk lo. Lìrthei (motor) kè hma lam hi pawimawh viau mah se, a hnung lam kèin a tihkal loh chuan hma lam a pan thei bîk lo. Hetiang chiah hian, ram leh hnam humhalh kawnga hlawhtlinna chang thei tùr pawh hian hruaitu leh zuitu hi kan ṭhat rùal a, kan ṭanrùal a ngai fo ṭhìn a ni. 

            Ball pèt chî (football)-ah mi pakhat pèt goal loh avàngin ram pum a chak loh theih a; chutiang tho chuan, mi pakhat pèt goal avàngin ram pum a chak (champion) theih bawk. Chuvàngin, ram leh hnam humhalh tùrin nang leh kei kan pawimawh, mi dang ni lovin. Nang leh kei hi kan ram leh hnam aiawhtu kan ni. Mizoram hi ka ram a nia, i ram a ni. Chhúngkaw nu leh pain an fanu/fapa mal neih chhun hmangaih taka an enkawl ṭhín ang hian, nang leh kei hian he kan ram neih chhun Mizoram (Zofate Jerusalem) hi enkawlin kan humhalh tlat tùr a ni.