Zirlaite - Zofate leh Zoram tan

Lalnunṭawma Fanai, Adviser MZP 

 
MZP Assembly 2022@ Darzo, Mizoram
Thupui: Zirlaite - Zofate leh Zoram tan
 

Kum 57 liamta, kum 1965 a ram hmasawn lo leh dinhmun ṭha lo
taka ding Singapore din thar lehna tura a meizang hlaptu Prime Minister Lee Kuan Yew-a, dikna avânga a huaisenzia kha vawiinah hian thu ngaihnawm a la ni reng mai. Singapore kha ei leh bar zawn kawngah te, faina kawngah te, sorkar inrelbawlna leh thil chi hrang hrangah an hniam hle a, corruption a hluar hle bawk. Harsa takin sorkar an siam a, ram hruaitu ṭha chuan eirukna chu beih a ṭul tih a hria a, a hmachhawn dan kha a va ngaihnawm tehreng em! He thu hi October ni 26, 2022 (Nilaini) a Darzo khuaa MZP Assembly-ah hian kan sawi hmasa dawn a ni.


Ṭum khat chu sorkara a thawhpui, National Development changtu Minister Teh Cheang Wan-a chuan, kum 1982 khan sorkarin ram a lei chungchangah thamna pawisa Singapore dollar nuai li (4,00,000) a dawng a. Tunlai huna India pawisa chuan nuai 232 vel zet a ni! He thu hi a hnu kum 1986-ah, Corrupt Pactices Investigation Bureau (CPIB) ten Teh Cheang Wan-a thawhpui hlui pakhat an zawhna aṭanga an hriat chhuah a ni. CPIB Senior Asst Director hnenah a thubuai chu titawp turin a ngen a, Prime Minister sawipui pawh a tum hial a ni. 

Prime Minister Lee Kuan Yew chuan thubuai kal lai a zawh hma loh chuan hmuh a tum loh thu Cabinet Secretary kaltlangin a hrilh a. Hetiang a nih avâng hian Dec ni 15, 1986 khan Teh Cheang Wan chuan, “Khawchhak mipa dik tak angin ka tihsual avâng hian a man sâng ber chu ka pe ngei tur a ni,” tiin a nunna a la ta a ni. Lee Kuan-a chuan, “Heng thil hi Singapore miten an hrethiam lo a nih chuan ding chhuak tlak an ni lo ang,” tiin a sawi nghe nghe a ni. Heng chanchin hi kan tan a thûk mah mah mai thei, mahse, sawi a ngai. 

He thupui, ‘Zirlaite : Zofate leh Zoram tan’ tih thu ngaithla tura he Pandal chhung leh pawna awm mekte u, “Vawiinah hian mi dikte chanchin hi in la sawi ngam zel em? mi dikte chanchin sawi turin i rilru daltu a awm em? nge, mi dikte chanchin in la sawi ṭhin, ‘Amah pawh dikna ngaina’ an tih zingah i la tel ve reng zâwk?” He thu hi tunlai kan khawvelah hian zirlaite hnenah leh he thu ngaithla mek mipui hnenah hian ka zawt nghal duh che u a ni.


Vawiinah hian, sorkar hmalakna hrang hrangah zirlai pawlten hma kan la ṭhin. A châng chuan sorkar inrelbawlna leh kan Mizote khawvelah hian thil dik lote hi in hmu a, rilru ipik taka awm chângte pawh in nei ṭhin.
Ram ṭhatna tur erawh in duh si. Mahse, he ram leh kan Mizopuite tan, ‘Hei hi chu a dik lo a ni e,’ tih ni nâ nâ nâ hi chu dodal ngam a ṭha. Chu chu Zofate leh zirlaite tana kan ṭangkai dan pawimawh tak a ni. Dik taka thil in tih ṭhin miau chuan, khawi level-ah mah in hniam ngai lo ang. A châng chuan ram hruaitu che ṭha lote lak aṭangin ram hi chhanchhuah a ngai fo tihte hi vawiinah hian i zir thar ang u. 

Thu ṭha te, thu ziak ṭhate hi engtik lai pawhin khawvel hian a mamawh reng dawn. Ram inrelbawlna politics kaihhnawihah hian, thu ṭha sawi leh ziah ṭhenkhat, kan khukpui ruai ṭhinte erawh chhût chiang ila, kan awmdan tur sa reng tawh zâwk a ni fo mai. ‘AMC fund hi mipui ta, MLA fund hi mipui ta’ tih mai maite hi thu ropuiah kan ngai nge maw ni, heng hi kan sawi kur nguai a, AMC fund, MLA fund hmannate hi kan intih theihpui kur ngai mai a. Heng hi thu ropui a ni lo, thu pangngai leh thil awmdan tur sa mai a ni. Kan awmdan tur ni lo ang hian kan lo awm nasa ta lutuk nge maw ni, kan inrelbawlna hrang hranga kan awmdan tur leh nihdan tur sa fak kur nguai hi Dr Hrekima ṭawngkam takin, ‘A HO TLAT’.


Hengah hian tu nge mawhphur? Ram hruaitute leh mipui pawhin mawhphurhna leh insiam ṭhatna tur kan nei ang. College rap pha chin tawh ngat phei chuan lo chhút chian ve na chângte pawh hriat tur a ni. Thil reng rengah hian, Political party a mite thusawi ringawta innghat loin, an party manifesto te, an policy te hi lo zir chiang ve ila, keini aia hriatna lama nem deuh zâwk, kan nu leh pate leh kan ṭhalai puite ṭheuh pawh kaihruaitu ni turin inbuatsaih teh ang u. 

Vote hralh hi a dikna chhan a awm lo. Inthlan niah kan kutzungchalin EVM va hmet mai ila, chu zawng chu a ni. A changkang a, a dik a nia. Chu chu lehkha kan zir san chhante hi ni rawh se. He rilru hi MZP Assembly palai zawng zawngin kan pu haw thei a nih chuan, vawiin aṭang hian Mizoram hawiher thlak theitu kan nih ka ring.

In chanchinah hian ngaihnawm tak tak erawh a awm ṭhin. Zirlai tiṭha chawimawina tura inhlawh a, balu laa ram in riak te, hnim sam faia in inhlawh te, rawra in chhhute, thil zuara in inhlawh te, thlan tlaa pawisa mamawh thawk chhuaka in che velte hi kan lo hmu ṭhin a, a hmuhnawm ṭhin hlein ka hria. MZP thil tum no 3-naah pawh, ‘Kut hnathawh uar leh chawisan” tih a chuan kalh kha. Lo chhunzawm mawlh rawh u.

Vawiina palai lokalte u, Zirlaite: Zofate leh Zoram tana in thawhnaah, party politics hi heti zawng hian lo thlir ula ka duh. Political party te hi ram leh hnam tana inpêk duhna neite awm khawmna hmun a ni a, ram leh hnam siam ṭhat hi a ṭul a ni tih duh ngawih ngawih hi mi eng emaw zat an awm reng tih hi pawm tur a ni. Mi hi political party-ah an awm avângin an sual veka ngaih maite hi awl tak a ni a, he ngaihdan hi a dik bik lo. Mahse, sawisel tur hi chu a lo piang mai thung a, chu erawh hriatthiam a, thliarhran thiam tur a ni. 

Sorkar hi mipuite ta a ni tih hi sawi nawn a ngai. I ta a ni. kum tam tak liam tawha Abraham Lincoln-a’n a lo aupui kha a la dik reng. Sorkar hi ral thlir suh. He rilru aṭang hian, sorkarna chelhtuten mipui tana hma an laknaah, thil tih fuh loh te, pindan kila a rûka rorel chhuah, tihsual luihte pawh a awm mai thei, chutiang a awm châng chuan, “Hei hi chu a dik lo a ni, pute u, lo siam ṭha teh u,” tia hmalak hi hreh loh tur a ni. An lo siam ṭha zui a nih chuan a lawmawm a ni mai, i zara thil siam ṭhat a awm avânga i larpui lo a nih pawhin lawm tho rawh. Sorkar inrelbawlnaah hian mipuite hian sawi ve tur kan nei a ni tih hi sorkar lai party a mite, sorkar hnathawkte leh mipuite hian hriat reng tur a ni. 

Hei erawh kan hriat a ngai. Politics a inbeihna te, chak zâwk ni tura ṭan an lâkna leh ram kaihhruai nate hi engtik lai mahin, khawi ramah mah thil awlai a ni lo. Thawhrim leh inpek a ngaihzia leh sum leh pai thlenga chân tur a tamziate ngaihtuah ila, ram pawi khawih si loa a hlawkna lo tel an awm a nih pawhin i pawmsak ang u.

Political party a awmte hi tam dul mah se, tho thil ang ṭhapa inlungrual an ni bik lo. Bel pakhat chhunga thlai chitin reng chhum pawlh, hmar bai ang deuh an ni. Minister hmala ṭha lo sut a ngaih lai hian, an awmna party a mite ngei hi a ruka lawma kut bêng tam tak an awm ve reng tih hi hriat rûk ve kar tur a ni! Political party pakhat leh keima inkar ringawt kan ngaihtuah avânga, Zofate leh Zoram tana kan tih tur kan tithei tawh lo a nih chuan ‘thai fek kan ngai tawh’ tihna a ni. Chuvangin, eng pawh sorkar se, sorkar tawh te, sorkar mek leh la sorkar turteah pawh he thlirna zâwk aṭang hian hma hi la mai ṭhin rawh u, chu chu a himin a ṭangkai ber. Heng rilru hian kan politics hniam tak hi hmalam panin a hnûkin ka ring.

Kan inenfiahna atana ṭha deuh chu, tu nge ka nih tih hi a ni. Mi dang el hi a ṭhat rualin, mahni leh mahni inel hi a ṭhat châng a awm, ka rawn ti leh daih dawn a ni. Vawiina keimah hian nakkumah vawiina keimah hi a khûm ang em? Zirlaite leh zofate tan kumina ka hnathawh hian nakkumah keima thawh thote hi a khûm ang em? hma ka sawn nge ka hnungtawlh? tih hi mahni intehna pawimawh tak tur a ni.

Media kan sawi lawk dawn. Zofate leh Zoram tan tia kan beih mekna kawngah hian, media hmanga lar leh hmingṭhat hi khelh lutuk loh a ṭha. Publicity hi a tâwk fâng a awm. US Senator ropui leh huaisen Thomas Hart Benton khan, "Mi ngaihsanna leh larna themhlem tak hi ka hmusit zawng tak a ni" a ti hial mai. Media chak tak karah hian he thu hian ngaihtuahna a tithui khawp mai. Lar leh hmingthan kan duh lutukna lamah hmingchhiat leh elrel kan hlawh hlauh thei. A tak ram hi zawng rawh u, chu chu a zahawm ber a, a hlu ber a, a tlo ber reng dawn. Ropuiliani khan eng thu nge a sawi kha, “Milem chu chawimawi chiam pawhin a ropui chuang lo,” a ti a nih kha.

Mipuite hnenah hian eng thu nge kan barh mek, mahni chauh inngaihtuahna avânga mipuite kawng dika hruai ai a, ennawm ringawt leh kan larna ringawt kan ngaihtuah a nih chuan media hi kan hmang dik chiah tawh lo tihna a ni. Larna holam tak hi i kalsan ngam teh ang u. Zofate leh Zoram tana kan thawhnaah hian heng hi zir chhuah thar ngai niin ka hria

Media chak tak hian midang ngaihsan loh luihna no a keu mek em tih hi ka ngaihtuah ta. Mawi lo taka chêtna avânga mualphona hi chu awm mah se, i duhthusama mi an awm loh avâng ringawtin an chungah ṭawng anchhia thlentir suh. An tlin bik lo. I chungah a thleng thei. Mi chaklo i lo nih phei chuan rilru doctor te hmaah i ṭah ni a thleng palh thei! Fimkhur hmasaah ṭang rawh. I thil sawi avângin midangte rilru na takin i hliam thei, vawi hnih tal chauh tal pawh ngaihtuah hmasa teh, fimkhur ang le. 

Social media a chak ta e tih avângin chak ve lutuk tum kher suh, ṭangkai taka i hman hun atan social media chak tak hi a chhawrtu nih tum mai rawh. Media bawiah tâng suh, i thuhnuaiah dah tum rawh. Media mei hmawrah man loin, a hnûktu hruiah vuan rawh, i hah hunah i chawl mai zâwk dawn nia. Tirhkoh Paul-a pawhin, “Eng bawiah mah ka inphal lo” a tih kha. (1 Korinth 6:12). Heng thu kan sawi mek lai hian, hei erawh sawi tel a ngai. Ram hruaitute hi Pathianin a hun lai zela min pêk an ni.

Kan ram hruai tura kan thlan tlin, MLA zawng zawngte hi an zahawmna hum turin ka ngen thar duh che u a ni. Ram leh hnam hmasawn nan, ngaihtuahna tam tak an seng a, thil hi a awlsam loh fo avângin duhthusam an nih loh châng a awm ṭhin. Ṭawngkam chhe lutuk nena vawm hi a zahawm lo. An zahawmna vawnsak chungin nawr kal a ṭulna hmunah nawr kal mai zâwk tur a ni.

Mizo essayist hmasa ber, Kaphleia khan, TB natna vei chungin, he Zoram, vawiina Zirlaiten ‘Zofate leh Zoram tan’ tia thil ṭha tih kan tum mêkna ram hi a lo lungngaihpui daih tawh, “Khawvel hi englai pawhin siam ṭhat a ngai reng a, ṭhat lutuk tih reng a nei lo vang, mi fingte thu leh mi ṭhate leh mi taimate thiltih hian a vawng ṭha hram hram a ni,” a lo ti a, Mizo zirlaite chu ṭhahnemngai taka fuihin, “Kan tlangval lehkhathiam rualte hi kan enthlak ber leh kan rinpui berte an ni. Chutiang miin thil ṭha an hriat ang leh an theih ang tih an tum leh si loh chuan engtin nge kan hnam a ṭhan ang,” titein kum 70 liamtaah khan a Mizopuite tan a lo âu chhuak tawh a nih kha.

Tlang hrang hranga MZP hruaitute leh College zirlai hruaitute leh zirlaite u, Zofate leh Zoram tana koh in nihna hi lo ngaihtuah thar leh teh u. Pathianin naupang tê, Puithiam Elia ke bula seilian Samuela a koh lai khan, ‘Thu sawi rawh, i chhiahhlawhin a ngaithla e,” a ti mai a nih kha. Hetiang a nih avang hian Pathianin puithiam Elia hnena hrilh tura a tihte pawh ṭha takin a hrilh a, hetianga koh a nihna zawna a kal ngam avâng hian, “A hnenah Lalpa a awm zel a, a thu rêng rêng chu leilungah a luan raltir lo va,” tiin Bible pawhin min hrilh a nih kha,chu mai a ni lo, “Samuela chuan a dam chhungin Israel mite ro a rel a,” te a ti zui a nih kha. Lalpa ṭih lawmman te, a aw ngaihthlaka zawm tumte hi chawimawia awmna zel a ni. Jona erawh Pathian kohna hnawltu a ni “Nimahsela, Jona chu Lalpa hma ata Tarsis-ah tlan bo turin a tho ta a,” tih kan hmu a.

Vawiinah hian, Zofate leh Zoram tana koh kan nihna zawnah, tihtur tam tak a awm reng reng dawn. Mizo zirlaite hian an chanvo tur dik tak an chang em? kan zirlaite leh Mizo mipuite hian keini zirlai pawla inhmangte chungah hian rinna an la nghat ngam reng em? Samuel-a anga kohna kan dawnah ‘awle’ tiin ka che chhuak zel dawn nge, Jona angin ‘Ai’ kan tihsan dawn? 

Kan mipuite hian ram leh hnamin harsatna a tawh laiin khawiah nge MZP, khawiah nge College SU an la ti zel dawn em? Mizo mipuite tibeidawngtu ni loin, beiseina siamtu, kawng dika hruaitu, mipui aia pen hmasa nih chhunzawm zel i tum teh ang u.

Vawiinah hian Zofate leh Zirlaite tana kan thawh mek lai hian, chhan hrang hrang avângin All India service ah te, Central Service te, Combined competitive examination-ah te, sorkar hna zahawm zâwkahte inziak tling tur leh eng subject emaw expert ni khawpin thiamna bik kan nei lo a ni mai thei, mahse, Zofate leh Zoram tana in thawhnaah lo inthlahrun phah suh u, tih hi sawi a ṭul. A thiam ber, a fit ber nih hi tute pawhin kan duh vek. Mahse, khawvel hian a tlin lo a, keini pawhin kan tlin bik lo. Inzir zel chungin ram leh hnam tan hian theihtawp i chhuah ve ṭang ṭang ang u.

Pathianin Aigupta ram ata Israel fate hruai chhuak tura Mosia a koh lai khan, “Kei, Pharoa hnena kala, Israela thlahte Aigupta ram ata zuk hruai chhuaktu atân chuan tu nge maw ka nih le?” tia a insit lai khan, Pathianin a chhanna chu, “I hnenah ka awm dawn alawm,” a ti a nih kha. Keini pawh he ram leh a chhunga chengte tana kan pen chhuah mek lai hian, kan rinchhan tur chu Pathian ni reng rawh se. Kan hnenah a awm phawt chuan, kan mualpho ngai lo ang. 

A thiam leh fing ten an tih peih loh, a fel lo zâwk ten kan tih avânga ram leh hnamin a hlawkpui a nih phawt chuan, chu chu a hlu a ni mai. Thuhriltu 9 :4 ah khan, “Mi nung damte zinga la telte tan chuan beiseina a la awm a; Sakeibaknei thi aiin Ui nung takngial pawh a ṭangkai zawk si a,” tih a nih kha. Chu mai a la ni lo, ‘Ethiopia mi hangin a vun a tidanglamin, Keite pawhin a zia a thup thei em ni? (Jeremia 13:23)” tih ziak a nih kha. Kan nihna ang ang leh kan tlin chin anga Zofate leh zirlaite tana pen chhuak ṭhin nih hi a ṭha a ni mai.

Zosap missionary te khan hmanah chuan Mizote hi hnam bal tak kan nih thu an sawi ṭhin. Vawiinah erawh, faina kawnga sorkar leh mipui ṭanrualna azârah hnam fai tak, khaw fai tak kan lo ni ta. Faina leh hriselna inzawm thuiziate hi ngaihtuah a ngai. A lang chin kan fai tâk viau lai hian, kan inchhung kilkar a fai em tih hi zawhna a ni. Mizote hian Chawmpangkar kan nei. Chumi thleng chuan kan fai em? Inlengte awm laia kan in bang kila Chukchu a vah zut zut tawh chuan in chhungah bâl a awm tihna a ni. 

India rama state fai ber, khaw fai ber, nih i tum ang u. Tourist te pawhin Mizoram leh a chhungte chengte faizia hi rawn hmu se, khawvel hmaa an sawi tur ṭha lo chhawpchhuak ang u. Kan inchei nalh viau laia mahni in leh a vel ṭawp taka kalsan mai mai nih hi zirlai lehkhathiam rualte nih nen a inhmeh lo. Heng kawng thleng hian vawiin zirlaite hi Zofate leh Zoram tana hmahruaitu nih i tum ang u.

Ṭum khat chu British in min awp lai khan, Asst Political Officer CB Murray khan Sailulak a thleng a, Lal Zakapa’n duhsak takin Zawlbukah a thlen tir a. A khawlo ta deuh a ni ang, Lal hnenah nula tlawngawl a ngen ta hial mai! Zakapa chuan, “Chutiang hmeichhe tlawngawl pek tur che ka khuaah an awm lo, ka pe thei lo ang che,” tiin a chhang a. CB Murray (Mizoin Marliana an tih) chuan “I nupui tal min pe rawh” a tih tak hial avângin Zakapa thinin a tuar ta lo a, silai chuhin kah a tum a, an dang bet hman ta a ni. He buaina avang hian CB Murray-a hote hian Zakapa khuate Chhekin an halsak leh zel avângin indoin a zui ta a ni. Bristish sorkar hotute beng a thleng a, CB Murray chu political Officer hna thawk tlakah ngai loin Bengal Police Deptt-ah an sawn ta a ni. 

Vawiina Mizo Ṭhalaite u, vawiinah hian kan hnam hi zahawm taka awm tir kan tum ve tur a ni a, hnam dangte lakah kan zahawmna kan hum tlat tur a ni. 

Ni leh thla kara lêng, mahnia ro inrela kan awm lai a, kan ram leh hnam himna tura lo beitu kan pasalṭhate kha, vawiinah hian India tana beitute ang maia min chhuahsak tum an awm a nih chuan, chutiang chu do tur a ni. Hmanah Khuangchera chungchangah kan buai tawh a, tunah hian ri ret ret a awm tawh em tihte pawh vawiin zirlaite hian kan thlir thiam tur a ni.

Kan hnam nun leh nihnaa kan chhuan, zo nun mawi tak leh midangte an mangan laia ṭanpui ṭhin kan nihna te zawng zawng hi khawvel ṭhang zelah hian zirlaite hian i vawnghim tlat ang u. 

Darzo lelte Liandala, Zofate rohlu khan, 

"Aia upa i biak dawnin, 
Koh dan awmin kamṭha hmang rawh;
Ka pi , Ka pu , Ka u tiin, 
Ka nu, Ka pa, Ka ni emaw, a ti a.

Chumai a ni lo,

Khawi-lo niha vah chhuahte hian, 
Tar leh upate awl tum rawh; 
Ṭanpui ngai âwma an awm chuan,
Tlawmngai langin ṭanpui zel rawh, a lo ti a, a va mawi tehlul em!

Heng kan hnam ze mawi tak hi mi hnam tihdan aia a ṭhat lohna a awm lo. Sap hoin Red Indian te an do lai khan, tlawm ve duh lo Crazy Horse (1840-1877) khan, “Kan hnam ze vawnhim zel kan duh a. Tu ma tihbuai loa thlamuang taka hun hman kan duh mai a ni,” a lo ti a nih kha. 

Heng kan sawi zawng zawngte hi Zoram tuipui sen daikai tura kan hmanraw tiang thiltitheiah hman tum teh ang u. Amah CFL Hmingthanga’n,

“Zonun mawi par ang lo vul zel ang che,
Than lai bang lo têa rinawmna vawng zelin, 
Sappui doral tui ang lo lian mah se,
Zonun pârah vul dun rial rial ang aw,”

a lo tih angin, Zofate leh Zoram tan heng thute hi vawng pahin Zirlaite hi Zofate leh Zoram tan i vul dun rial rial teh ang u. Ka lawm e.


26th Oct 2022 (Nilaini)@ Darzo, MZP Assembly

Thu laknate: 
1. Thingserh – F Vanlalrochana. 
2. Pathian lehkhabu thianghlim. 
3. Fanai chanchin : F Sapbawia.
4. Kaphleia kutchhuak kimchang ; Unpublish (Kaphleia Memorial Trust)




(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)
 
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]


(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[Website ah hian sumdawng leh mi tin tan tlawmtein fakna kan dahsak thei e. WhatsApp +919402125273 ]



(Website leh a hnuaia fakna hi lo hmet ve rawh.)

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post