Treasury khar a ngai dawn em?

- Malsawmdawngzela Hrahsel





Tunhnaiah kan ram sum leh pai dinhmun a tha lo zual a, mipui pawhin kan ngaihven hle. Tun tum ang renga mipuiin kan sum dinhmun an  ngaihven hi a khat viauin ka ring. Expert ka ni hauh loa, ka hriat pawh a tam lo ang. Mah se, kan ram sum leh pai dinhmun ka phak tawka ka  zirchian ve thinna atanga ka thil hmuhte ka han tarlang ve teh ang.

A hmasain tunlaia sawi hlawh ber Treasury khar chungchang han sawi dawn ang aw. Treasury engtin nge khar a nih thin, Treasury khar a ni dawn em? tihte han tarlang ila. 

Sorkar laipui hian state-te sum dinhmun a chhiat a, Reserve Bank of India (RBI)-a an account-a awm tur zat pawh an neih daih loha state-te'n  Treasury khar ngai em loa sum an puk theihna atan ruahmanna chi thum a siam.
RBI-a state-in sum a puk theihnate chu special drawing facilities, ways and means leh overdraft a ni. Hengte hi a pung awm vek leh puk theih zat bithliah awm a ni a, state dinhmun a zirin puk theih zat a in ang lo. Sorkar laipui sum dinhmun a zirin puk theih zat tihdanglam a nive thin a, tun dinhmunah Mizoram hian cheng vbc. 250 vel kan puk thei turah ka ngai a, ka chiang bik lo.

He Article ziaktu hi Vanglaini news reporter, 'Kum 10 chhung budget thlirna' lehkhabu ziaktu a ni.


State sorkarin RBI aṭanga sum a pûk dawn chuan, special drawing facilities hmangin a pûk hmasa ber tur a ni a, a pung pawh a tlem ber. Sum pûk chu a rùl thei lo a nih chuan ways and means hmangin a pûk leh thei a, a la rùl thei lo cheu a nih chuan overdraft hmangin a pûk leh thei. 
Special drawing facilities leh ways and means hmanga sum puk hi ni 90 chhunga rulh tur a ni. Overdraft hmanga puk hi Covid-19 vangin a rulh hun chhung ni 20 ah pawhsei niin, tunah chuan a pangngaiin ni 14 chhunga rulh tura tih a ni leh tawh. Overdraft hmanga sum puk hi a huna rulh theih a nih loh chuan Treasury khar kan tih thin kha hmabak a ni.
Tichuan, tun dinhmunah sum puk theihna hrang hrang hmangin Mizoram sorkar chuan cheng vbc. 237 chuang a puk tawh. RTI Act hmang lo chuan an pungzat chiah hriat a har ta khawp mai a, kan sum dinhmun hetiang a nih avang hian a hre tur lam an tawng ngam ta meuh lo. RBI lam lah an fimkhur a, state Finance department bak sum dinhmun an hrilh thei tlat lo. RTI hmangin han zawt mahila, min chhan meuh chuan a hlui tawh dawn si.
A dik ngei e ka ti ngam lo na a, overdraft hmanga puk a ni tawhin ka ring. A lo nih chuan ni 14 hmain rulh thei tak maw? August 4, 2022 hi rulh hun hnuhnung a ni a, chumi hnuah Treasury khar leh khar loh a hriat dawn a ni.
Central atanga kan sum hmuhna hlawm lian, state sorkar innghahna ber chu Share of Central Tax leh Post Devolution Revenue Deficit Grant hi a ni a, hei hi a tahtawlin dawn thin a ni. A bak pawh central atangin head dang atanga sum hmuh thin a awm tho na a, mahse chungte chu a hmanna tur ruahmansa (tied fund) a ni hlawm avangin kan sum dinhmun khaichhuahna atan hman theih a ni lo.
Share of Central Tax leh Post Devolution Revenue Deficit Grant kan dawn hmabak hian Overdraft hmanga kan sum puk pawh hi a daih lo mai thei. 
Kan state sum dinhmun sutkianna atana hman theih dang kan neih leh chu kan state-in kan thawhchhuahve State Own Tax Revenue hi a ni. Anni 
ho hmang hian Overdraft atangin tal chhuak ta ila, sorkar hnathawk hlawh tur, buhfai man tur, power man tur etc. a awm dawn lo thung.
Sorkar tan pawh thutlukna siam a harsa viauin a rinawm. Loan puk a nih loh chuan kan sum dinhmun harsa tak atanga tal chhuah hi thil huphurhawm tak a ni ka ring a, rulh a huphurhawmin ka ring a, loan puk tur kan hmu kher a ngem tih hi zawhna awm thei a ni tho thung.
Eng pawh nise, loan puk loa rulh theih a nih chuan a lawmawm ngawt ang. Treasury khar ngai lo se duhthusam a ni. Kan ram hruaitute'n Treasury khar a ngaih lohna atan theihtawp an chhuah mek ngei ngei dawn. Chuvangin, an hmalakna i lo ngaichang phawt mai teh ang u.
 
(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)
 
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]
 

Sum dinhmun a that loh chhan
Kan sum dinhmun that loh chhan hi chhan hrang hrang a awm ngei ang. Covid-19 hi kan sum dinhmun that tawk loh chhanah a puh theih rualin, kan hmuh lem loh tur cheng eng emaw zat hmuh a ni ve tho. Mizo mipui, kohhran leh pawl hrang hrangte pawh Covid-19 vangin an luang chhuak nasa hle a, company hrang hrang atang pawhin puihna kan dawng hnem hle a nih kha.
Kan sum dinhmun that loh chhanah sum enkawltu lamin puh tur an zawng dawn a nih chuan puh awm bera ka ngaih chu 15th Finance Commission-in Post Devolution Revenue Deficit Grant-ah 14th Finance Commission aia min recommend hniam tak viau vangah ka ngai. Thenkhat recommend sanna zawkte pawh a awm tho na a, chungte chu a hmanna tur bik ruahmansaahte a ni hlawm. 
Mahse, kan sum hmuh tur a hma aia a tlem tur thu kan hre lawk a, lo insiamrem chu sum enkawltu mawhphurhna a ni. 

Sum dinhmun a chhiat zual tur chhan :
Mizoram ang thawhchhuah nei tlem, budget tha tak nei thei lo tan chuan hmasawnna hnathawhna tur atana kan vauchher ni lo thei lo chu Centrally Sponsored Scheme (CSS) a ni. Mizorama CSS kan kalpui tam ber chu 90% central-in tumin, 10% chu state sorkarin a tumve thin. 
CSS sum hi RBI-a state account-ah lutin,a concern department hnena pek chhuah a nih hmain, sum dinhmunin a zir loh deuh changin sorkar hnathawk hlawh, pension hlawh, buhfai man, power man etc. atan lo hman puk a ni thin. 
CSS hna zawh a nih hnuah pek nghal theih loh chang pawh a awm fo a, sum dinhmun a ziaawm deuh laiin rulh leh thin a ni. Hei hian state sorkar sum leh pai dinhmuna talbuai tur nasa takin a chhawk fo a ni. 
Tunah chuan sorkar laipuiin CSS sumte hi state account-a dah reng a phal tawh lo a, ni 21 hma-a a concern department account-a dah turin thupek khauh tak a nei a ni. Chumai a la ni lo a, March 31, 2022 hma lama an CSS sum an pek chhuah tawhte chu July 20, 2022 hmaa a concern department hnena pe vek turin state-te a hriattir a ni. 
Mizoram sorkar hian CSS sum March 31 hmalama sanction vek tawhte hi July 20 hmaa a concern department hnenah a pe kim thei em? A pe thei a nih pawhin RBI-a kan account-a sum bang chu a tlem viauin a rinawm. Special Drawing Facilities hman a ngai ngeiin a rinawm a, hun tiam chhunga chumi rulhna tur chu a nei ang em? Overdraft-a Treasury khar hi kan hmabak lo ang tih a sawi theih loh. 
CSS sum pek chhuah zung zung a nih dawn tak avanga kan sum dinhmunin a tawrhna chhan tur hi zawhna awm thei tak a ni. A chhan bulpui ber chu kan sum dinhmun a that loh vang a ni ber a, thawhchhuah nei tamin, kan sum dinhmun tha se chuan buaina tur a awm lo. 
Kan hriat reng tur chu budget pass a nih hian sum a awm nghal tihna a ni loa, ruahmanna a ni. A tahtawlin central atangin dawn thin a ni. 
Thawhchhuah nei tlem kan nih miau avangin central hi kan innghahna lian tak a ni lo thei lo. Kan budget-a kan kan state tumve tur hi 20% pawh a tling phak ngai lo.
Central atanga a tahtawla sum hmuh a nih lai hian thla tin a hlawm lian - sorkar hnathawk hlawh, pension hlawh, buhfai man, electric man etc. 
pek ve reng a ngai thin a, keini ang state thawhchhuah nei tlem tan chuan a hlawma sum lolut CSS sum hi lo puk a ngai fo ?hin. Mah se, tunhnai ang renga CSS sum kan puk/ tihtan nasat hi ka hre ngai lo a, hei hian sum enkawltute an tanzual a ngaihzia a tilang niin ka hria. 


Sorkar kan hriatthiam ve a ngai:
State thawhchhuah nei tlem kan nih miau avangin kan sum dinhmun hi a tha tak tak thei lo. Tu sorkarah pawh chhiah lak belh vak vak emaw tihsan vak vak emaw an ngam si lo.
Kan rama vannei ber chu sorkar hnathawkte hi an niawm e. Kan ramah hian sorkar hnathawk hi (a nghet lote nen) mi 1,00,000 an tlin pawhin an pel tamin a rinawm loh. Chungmite leh kan ram hruaitu atana thlanten kan budget pumpui atangin 70% chuang an chang a ni.
Tunah hian kan ram sum dinhmun a chhe rih em em a, a la chhiat belh hrih zel dawn nite pawhin a lang. A chhan leh a vang chu eng pawh nise, ram hmangaihna avang talin sorkar hnathawkte hian anmahni ham?hatna tur ringawt nawr rih loin, mipui nawlpui dinhmunte hi thlir ve se a duhawm takzet.
Sorkar hnathawk nghette'n an phut mek hi an chanvo chu a ni ngei ang, mahse ram leh hnam hmangaihna avangin tun dinhmunah chuan lo ngawi rih ngam se ka va ti em. An vanneihzia lam tun dinhmunah chuan thlir rih hram hram se ka ti hle. A chhan chu kan ram sum dinhmun hi chhe lehzual zawkah dingin, hlawh lak tur pawh an nei mumal bik lo ang tih ka hlauhpui.
An chanvo a ni ngei e, mahse lo nghak rih hram hram se. Kan sum dinhmunin ṭhat lam pan chhoh hun a neive leh ngei ang a, chung hunahte chu an chanvo an chan theihna atan hma la leh zawk se kan ram leh hnam tan. 
Sorkar hnathawk a nghet ngat hi chuan a hniam lam pawhin a tlem berah Rs. 30,000 an la ngeiin ka ring a, nileng thlantui far zawih zawiha Rs. 500 vel hlawhte nen hian thlahtu thuhmun chhul khat kual vek kan ni. Sem sem dam dam ei bil thi thil rilru put thar hun lai tak niah ka ngai.
A nghet loa sorkar hnathawkte hi an khawngaihthlak a, chutihrualin anni pawh hian tun dinhmunah chuan an vanneihna lam an thlir thiam rih hram hram a ṭulin ka hria. Mizoramah chuan company lian tak takte a la tamve loa, sorkar hna a nghet chiah loa thawkte hlawh ang zat hlawhna tur hi a vang viauin a rinawm. Mizoramah chuan dinhmun duhawma ding zinga chhiar ila, kan tisual tamin ka ring lo.


Ram hruaitute kan thlir dawn:
Chhan hrang hrang avanga kan sum dinhmunin a zir loh viau lai hian kan ram hruaitute, a bik takin sorkarna fawng chelhtu lam engtin nge an chet mipuiten uluk taka kan thlir a tul. Kan sum dinhmun a harsat em em laia party worker leh duhsak zawngten contract an thawh reng a, supply tur an nei reng si a nih chuan a fuh hauh lo ang. Sorkar hnathawkte'n an hamthatna tur an nawrna deuh a nih pawhin an demawm lo ang.
Kan ram sum leh pai dinhmun thlir hian loh theih loh thilah loh chuan hmasawnna hnathawhte pawh hi chawlhsan rih a hunin ka hria. Kum khat chhung hmasawnna hnathawh a nih loh avangin kan ram hi infrastructure lamah kan hniam phah duai lo ang. CSS-te pawh a tha viau e, mahse 10% ringawt pawh kan ram sum leh pai dinhmun thlirin a uihawm rih. 
Kan sum leh pai dinhmun tlema pangngai deuha a awm hunah hmasawnna hna thawhna hun chu a la tam dawn. Infrastructure tha aiin kan ram sum dinhmun chhe tak hi khaichhuah tum phawt a ngai tak zet zet a ni.
Kum khat chhung tal a tul tawp lo chu a tul tawp lo chu hmasawnna hnathawh loh kum, inrenchem kum leh sorkar hnathawk a ngheta lak loh kumah han puang se, kan ram dinhmun chu tlemin a ziaawm leh deuh ngeiin ka ring. Kan sum thawhchhuah ngaihtuahin tupawh sorkar se, sorkar laipuiin suma min vur thur thur a nih loh chuan sum leh pai dihmun nuamsa takah chuan kan din ngai ka ring lo thung.
Sorkar hnathawk kum 1 chhung a ngheta kan lak loh avang hian kan sorkar kalphung hi a buai phah viauin ka ring hauh loa, tlema a lo buai deuh a nih pawhin kan sum leh pai dinhmun thlirin a tul rih. Chumai a ni lo, kan Revenue Expenditure sang ta lutuk thlir ringawt pawh hian sorkar hnathawk nghet lak vak vak hi chu sim rih a hun viau. A nih loh chuan kan Revenue Expenditure hian kan budget-ah 90% a luah tling chho mai ang tih a hlauhawm takzet a ni. Contract leh supply khawih pha ve lote dinhmun a duhawm lo telh telh ang a, chu chuan thil ?ha lo zawk a hrin chhuah a hlauhawm hle.
Office thenkhat indaih lo deuh an awm a nih pawhin indaih hi chu an awm chiang. Office-ah ka lengkual hnemve viau a, an office han luh hian a hriat theih. Tin, working hours tih tam deuh a nih loh pawhin, tuna kan working hour hmanlai khauh taka kenkawh hian indaih lo nia insawi tam tak harsatna hi chu chinfel theih a ni ngeiin a rinawm.
Covid-19 avanga kan sum leh pai dinhmun a ?hat loh thu kan tlangaupui reng laia airport vbc. tela cheithat (a runway lo zawng) te, mau/raw ṭiak supply tur zawn reng te, Ramhlun to Chaltlang road changkang taka siamte leh thildang tam tak tul lo tih deuh deuh ka ngah. Hetiang ang chi hi chu kan sum dinhmun that loh lai hi chuan thleng tawh lul lo se ka ti hle.
Sum dinhmunin a zir loh viau laia party mi leh duhsak zawngte contract/supply pek tur lam hawi zawng ringawta kan sum neih ang angte hman kan tum tlat chuan kan ram hmabak a thim viau ang.
Kan sum dinhmun that loh chhanah hian sum enkawltu lam chuan chhan hrang hrang sawitur an hre teuh ang a, a dikna chen pawh a tam ngawt ang. Mah se, tun dinhmunah chuan insawithiamna ringawt ngaihtuah loin, kan sum dinhmun siam?hat hi mutmawh hnar mawha an neih lehzual a hun takzet.
Kan ram sum leh pai enkawl kawnga thu ber chu kan rama lal ber Chief Minister a ni. A chhan leh vang chu eng pawh nise, Treasury khar ngaia kan awm a nih chuan a bulpui berah Chief Minister puh ila, dawta inpuh kan ni kherin a rinawm loh. 

Inrenchemna kalpui a ngai :
Tuna kan sum leh pai dinhmun thlirin kan sorkar hian huaisen taka inrenchemna kalpui a ngai. Sorkar function-ahte kan han telve a, an eitur han semte hi Rs. 150-200 chuang mante a ni hlawmin ka ring a, thingpui nente phei hi chuan Rs. 250 dawn mante a ni hlawm ngei ang. Kan ram sum leh pai dinhmun lo ngaihtuahve nih chuan tui taka ei har ka ti thin.
Petrol an vang deuha, coupon nei an tam ta em em mai thinte hian ngaihtuah a ti thui a, hei hian department-te hian an hman sen loh petrol/diesel lak theihna tur coupon an kawl tih a tilang chiangin ka hria. Heng entirna pahnih ka sawite hi chu a tenau deuh maithei e, a tenau aṭanga inrenchemna kalpui ṭul ka tih vanga sawi chhuak ka ni.
Vawi tam ka sawi tawh a, ka sawi nawn leh ang. Office expenditure hi 30%-40% a tihhniam nise, sorkar hmalakna leh hnawthawh buai miah si 
loin, department-te an kal thei ang tih ring tlattu ka ni.
Minister tour programme-te hi ka lo hmuve nual a, zuitu an ngah thei hle. Zuitu an tam na na chuan sum sen a tam lo thei lo. Ei man, riah man, POL etc. An department chante'n eitur an lo siam a nih chuan, budget head-ah hetiang buatsaihna tur an nei dawn si lo, engtin tin emaw sum an zawn a ngai dawn tihna a ni.
Inrenchem hi a bultantu tur chu Chief Minister a ni a, minister leh MLA-te'n an turah ka ngai. Kan ram hruaitute renchem taka an kal a nih chuan sorkar hnathawkte chu an inrenchem chhunzawm ve maiin a rinawm. 
Kan ram rorel tura kan thlante hi dinhmun hniam taka i dah ang u ka ti hauh lo. Chutihrualin, an hamthatna dawnte hi tun dinhmunah chuan sorkar hnathawk leh mipuite entawn turin han ti tlem ngam se, an va zahawm lehzual dawn em. Kan ram dinhmunin a zir rih lo em a, a zir hunah duh leh ennawn mai se.

Sum dinhmun siamthatna atana rawtna tlemte :
Kan ram hian sum lakluhna liantham kan nei thar thut rih a rinawm si loha, chuvangin kan sum dinhmun siamthat dan tur kawng zawn bak tih theih a vang rih hle. 
Office expenditure tihhniam a chung lamah ka rawt tawh a, thildang kan rawt leh duh chu privatisation lama nasa zawka kal a ni. Kan department thenkhat leh board thenkhatte hi chu privatised ngam ila, sorkarin sum tam tak a hum ngei ang. Privatised awm chi chu kei aiin sorkar hotuten an hre zawk ngeiin ka ring. 
Tin, lirtheite pawh hi sorkarin lei belh tawh loin, privatisation zawngin kal tawh nise a duhawm hle. Heta tang ringawt pawh hian sorkar sum tam tak hum theih a nih ngei ka ring tlat.
Ration buhfai mipui zawng zawngin a inzat veka sorkarin a subisdised sak ngawt maite hi tihtawp a hun viauin ka hria. Sorkarin subsidised ti tawp rawh se ka ti hauh loh, dinhmun in ang lo lutukte ang khat veka a subsidised lai hi a fuh lo ka tih chu a ni. Chutiangin, tui bill pawh. Ang khat veka subsidised loh hi thil buaithlak tak a nih chu ka ring a, chutihrualin kan ram sum leh pai dinhmun thlirin a harsatna lam aiin, a theih dan kawng kan zawn a hun a ni.
Sorkar hnathawk leh kan ram hruaitute pawh dinhmun tha zawka ding an nih angin medical reimbursement nei lo hian Mizoram Health Care Scheme (MSHCS) han zawm ve mai se, sum tam tak kan hum bakah MSHC hian ngaih pawimawh a hlawh lehzual lo maw? 
Hlawh tha tak an neih hnuah lirthei tha tak kawl phak chinte hi chu POL anmahniin intum tir tawh maite hi a hun em? Kan ram hruaitute hian bul han tan ngam se, kan ram leh hnam tan a va tha dawn tak em.




...
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post