ZOFATE INPUMKHATNA

(Ni hnuaia chěng Zofate zawng zawng inpumkhatna chu!)

— Centenary C. Lalzahawma

Columnist, Explore Mizoram

            Lui te tak tě tě aṭanga tui luang khâwmin luipui a síam ṭhín ang hian, Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hian Mizo hnam a síam a. Chûng luitě hrang hrangte chuan hming bîk an nei ṭheuh va; nimahsela, an infinkhâwm chuan hming bîk nei tawh lovin luipui pakhat hming chu pu tlángin zái khatah an luang zà vek ṭhìn. Chutiang tho chuan, Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte paw'n hnam/chi bil hming bîk kan nei ṭheuh va; nimahsela, kan zavaia  hming atán Mizo tih a ni.

            Kum 1901 chhìarpuiah khán Mizoram-ah mihring 76,678 kan awm a. Mahni hminga ‘Mizo’ tia inchhál pakhat mah kan la awm lo. Kum 1961 chhìarpuiah chuan 96.50% ‘Mizo’ kan inti tawh a ni. Kum 1947-a Mizo Union Conference chuan Zo hnahthlák chi péng 38 lái mai Mizo hnamah a puang tawh a. Tin, kum 1981 chhìarpuia a lan dànin Assam, Manipur, Meghalaya, Mizoram leh Tripura rama Zo hnahthlák zíngah 53.05% in Mizo kan inti tawh a ni. India ram pum chhìarpui 1981-ah pawh Zo hnahthlákte zíngah 63.16% in Mizo-ah kan inchhál tawh bawk. 

            Tute nge Mizo? April ni 22, 1947 kuma Mizo Union Party-in India sawrkára Governor General hnéna Memorandum an thlenah Mizo hnam péng (sub clan) 47 awmin hetiang hian Mizo hnam péng hrang hrangte ziah lan an ni — 1. Lusei  2. Hmar 3. Ralte 4. Paite 5. Zo 6. Darlawng 7. Kawm 8. Pawi 9. Thado 10. Chiru 11. Aimual 12. Khawl 13. Tarau 14. Anal 15. Purum 16. Tikhup 17. Vaiphei 18. Lakher 19. Langrawng 20. Chawrawi 21. Bawng 22. Baite 23. Mualthuam 24. Kaihpen 25. Pangkhua 26. Tlanglau 27. Hrangkhawl 28. Bawmzo 29. Miria 30. Dawn 31. Khumi 32. Khiang 33. Khiangte 34. Pangte 35. Khawlhring 36. Chawngthu 37. Vanchiau 38. Chawngte 39. Ngente 40. Renthlei 41. Hnamte 42. Tlau 43. Pautu 44. Pawite 45. Vangchhia 46. Zawngte 47. Fanai., a dangte. Hêng hnam péng hrang hrangte hi Mizote chu kan ni.

            Khawi hmun leh ramahte nge Zofate hi kan chèn? Hêng Mizo hnam péng hrang hrangte hi India ram chhúng — Mizoram, Manipur, Tripura, Cachar (Assam State)-ah te leh kan ṭhenawm Myanmar (Burma) ram leh Chittagong Hill Tracts (Bangladesh)-ah te kan chěng tam ber a. Tûn dinhmunah phei chuan eizawnna avàng leh zirna avàngin khawvêl ram hrang hrangah Zofate min ṭhen darh nasa hle a ni.

            Zofate inpumkhatna kan neih theih nán eng nge pawimawh hmasa ber? Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte kan inpumkhat lehzual theihna atána pawimawh hmasa ber chu 'kan hnam ṭawng (common language) hriat tlàn' hi a ni. Sawi tawh angin chhan hrang hrang avàngin ram changkăng tak tak, Mizo ṭawng hriat tùr awm miah lohna ramah te kan awm tam tawh hle a, kan chènna/awmna hmun azirin kan ṭawngte pawh a bóin a ral thei bawk. Chuvàngin kan hnam ṭawng a bò mai loh nán leh kan theihnghilh mai loh nán chhúngkuaah Mizo ṭawng kan inzirtir nasat a pawimawh hle. Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hi unau kan ni tih tichiangtu pakhat chu 'ṭawng' hi a nih vàng a ni. Kum 1954 khán Prof. Gordon H. Luce, Rangoon University chu Chin Hills hmàr lamah zinin an ṭawng a zir chiang a. Thu mal 1000 a lák khâwm aṭangin 70% chu thuhmun a ni tih a hmu chhuak bawk. Heta ṭang ringawt pawh hian Zo hnahthlák hnam péng hrang hrang awmzia leh chhûl khat chhuak unau dik tak kan nihzia a ti chiang hle a ni. 

            Eng nge kan hnam ṭawng chu? Kan hnam ṭawng hi 'Duhlian ṭawng' tia hriat ni mah se, 'Mizo ṭawng' tih mai hian a hrilhfiah chiang hle àwm e. Zo hnahthlák chi bil ṭawng hrang hrangte hi Mizo ṭawng vek a ni a. Chutih rúal erawh chuan, kan ṭawng hman tlángláwn ber Duhlian ṭawng/Mizo ṭawng (common language) hi kan hriat chìan a, kan thìam tlàn a pawimawh hle. Ṭawng hi hnam hrang kan nihzia tilangtu a nih rúalin, hnama min phuar khâwmtu ber pawh a ni tel a, hnam chanchin (history) leh hnam nunphung (culture) vawng hima humhalhtu a ni bawk. Ṭawng lama mi thiam (linguist) Ngugi wa Thiong'o phei chuan, “Ṭawng hi hnam nunna hnâr (soul of culture) a ni e,” a lo ti hial a nih kha!

            Genesis 11:6-8 thu-ah chuan heti hian kan hmu, Tin, LALPA chuan, “Ngai teh u, mîte hi pum khat an ni a, an zàin ṭawng hmun khat an nei si a; hei thil an ti ṭan a nih hi; tûnah zawng an thil tih tum rěng rèngte pawh khapsak rúal a ni tawh lo vang. Hawh u, i zuk kal ang u khăi, ṭawng an inhriat tawn theih loh nán khutah khuan an tawng i zuk tihhransak ang u,” a ti a. Chutichuan LALPA'N anniho chu chuta ṭang chuan lei zawng zawngah chuan a tidarh a: tichuan an khaw sìam chu an bànsan ta a, tìin. Ṭawng inhriat pawh tawnna hian a ṭha záwng leh ṭha lo záwngin thil nasa tak a tithei tih a chiang hle! Chuvàngin, hnam inlungrúal, hnam ropui, hnam chak tak leh hnam inpumkhatna ṭhà nei tùr chuan kan hnam tawng tualléng ber hi Zo hnahthlák chi bil leh hnam bil ṭawng hrang neite pawhina kan thìam tlàn a ṭûl tak zet a ni. 

            Hnam inpumkhatna ṭhà kan neih theih loh chhan pakhat chu hnam bil/chi bil ṭhenkhat 'thlìarkár' rilru pu kan awm ṭhin vàng a ni. Hei hi ruihhlo ti ṭhìn ten an pìanthar hnua an ruihhlo tih an bànsan anga kan bànsan a, kan sim a pawimawh khawp mai. Mahni hnam bil/chi bil ṭawng dah sàn kan tum luatah Mizo ṭawng (common language) ber hi kan hlamchhiahin kan ṭawng ṭha duh lo fo mai! Kan ṭawng ṭhat duh loh ber chuan kan thiam thei lo va, min thlahtute aṭanga thisen inzawm, chhûl khat chhuak ni mah ila, ṭawng ber kan inhriat pawh theih loh chuan unau ni lo hnam dangte nèn kan thuhmun reng a, inpumkhatna tak tak neih a har ṭhìn. A pawimawh ber zâwk chu, mahni hnam/chi bil ṭawng ṭheuh hi thiam tak leh nâl takin ṭawng thei ila, kan ṭawng hman tlángláwn ber 'Mizo ṭawng' pawh hi thiam tak leh nâl taka ṭawng thei ṭheuh tùra kan inbuatsaih a pawimawh. Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hi Mizo ṭawng ngèia thupui hlapui kan chai rùal ṭhup ṭhup theih hma chu hnam inpumkhatna kawngah hma kan sâwn ngai lo vang. Hnam péng hrang hrangte ṭawng hi kan inhre tawn vek lo va, kan inhriat tawn vek theih hun tùr hi engtikah mah a thlen loh hmél bawk. A inanna lái tam tak awm bawk mah sela, inpumkhatna síam thei tùr khawpin kan inpawh tawn thei tak tak lo. Chuvàngin, mi tinte'n kan hriat tlàn theih nán kan hnam ṭawng hi a zira zir chawp a ngaih pawhin kan zir chawp mai tùr a ni. Hnam fing apiangin an hnam ṭawng an ngai sang a, an hmang uar bawk ṭhìn. Hnam ṭawng hi hnam inpumkhatna kan neih theih nána thil ṭûl tàwp khâwk a nih miau avàngin ngaih pawimawh a ṭûl hle.

            Zo hnahthlâk hnam péng hrang hrangte'n mahni hnam ṭawng ṭheuhte a bò loh nán hma kan lák a pawimawh. Thisena kan hnam nihna hi engtikah mah a bó ngai dáwn lo. Nimahsela, kan hnam ṭawng erawh bó thei dinhmunah a ding tlat sì hi a ni. “Bo a zawngah hnam bó nih hi a pawi ber,” tih a nih kha. Kei chuan, “Bó a zawngah hnam ṭawng bó nih hi a pawi ber,” ka ti vè tlat. A chhan chu tùnlai khawvêlah hnam khat mihringte hi vawi leh khatah a bò vek theih loh. Zàwi záwi pawhin a bò theih chuang loh; mahse, hnam ṭawng erawh zàwi záwiin a bó-in a ral thei tlat a ni! Hnam bó rěng rěng an ṭawng a bò vàng a ni tlángpui. Tin, hnam ṭawng a bò chhan ṭhenkhat hi chu chènna hmunin azir loh vàng te, mahni hnam ṭawng kan zahpui a, hnam dang ṭawng kan ngaih sàn luat avàng te a ni tlángpui! Tûnah phei chuan Zo hnahthlák nnam bil/chi bil ṭawng bó pawh a awm nual tawh tih a hre chiangtute vek kan ni.

            Engtin nge hnam bil/chi bil ṭawng a bò mai loh nán hma kan lák ang a, engtin nge kan humhalh tâk ang? 'Thu leh hla' (literature) hmangin mahni hnam bil ṭawng ṭheuh kan humhalh ang.  “Thu leh hla hi thi thei mihringina thi thei lo a sìam chhuah theih awm chhun a ni.” Chuvàngin hnam dangte'n min chim ral mai loh nán leh kan hnam a ral mai loh nán mi tin ten rálthuamah kan hman a ṭûl hle. Mahni hnam bil/chi bil ṭawng ṭheuhin a tam thei ang ber thuziak kan neih a ngai a, a tam thei ang ber hla kan phuah a, kan phò chhuah a pawimawh. Hei hi mi tam takin hre thiam lovin, hnam bil/chi bil inlák hrannaah an ngai ṭhìn. Mizo hnam tihausatu leh tiropuitu a ni zâwk. Huan pakhat chhúnga pangpár chi hrang hrang a awm ṭhín ang hian, Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hi Mizo hnam pakhat chhúngah kan awm khâwm a. Kan nihna kan inzahsak tawn hian kan inrem a, kan inrem tlàn ber chuan kan inlungrúal a, kan inlungrùal ber chuan thawhhona ṭhà kan nei thuai ṭhìn. Tichuan, a tàwpah hnam chak leh hnam zahawm, hnam inpumkhatna ṭha nei Zofate kan ni mai dáwn a ni.

            Hnam inpumkhat pawimawhzia kan sawi rúalin, kan inpumkhat theih loh chhan leh kan inpumkhat theih dàn tùrte pawh kan sawi lan a ṭha àwm e. Inpumkhatna hi khawtláng, hnam leh ram min phuar khâwmtu a ni. Chutih rúal chuan, chi bil inen hranna leh chi bil inlák hranna hi unau min ṭhen hrangtu a ni. Kan unau Myanmar (Burma) rama chěng Zofa, Chhìnlung chhuak, chhûl khat kual, thlahtu pakhat, unaua píang hmun, Chin Hills leh Lushai Hills lama AD 1200 vêla Kale-Kabaw phai-ah rei tak chěng zà, ṭawng khat hmang, tláng ram kan panna hmun leh kawng a inan loh avànga tláng dang leh tláng hrana khawsa ta. An chènna ram sawrkár-in a pawm dàn leh chhinchhiah (record) dàn ang zêla “CHIN, MIZO, KUKI., a dangte...” te hi Zoram chhúnga chěng Zofate hian kan en hran a thiang lo. An chènna sawrkár-in a hruai dàn ang zêlin Chin an ni a, Mizo an ni a, Kuki pawh an ni tih hi kan hriat chìan a pawimawh hle. Inen hran hian rilru a tinâ a, unau inlaichìnna a tichhe chak hle bawk. Ramin khàm chin rî nei mah se, hnam erawh chuan khàm chin rî a nei lo tih hi kan hriat reng a pawimawh.

            Kan ṭhenawm ram Bangladesh-ah Zo hnahthlák tam tak an awm bawk. Mizoram chhúnga an chèn vè loh avàng ngawtin Mizo hnam an ni lo kan ti ngawt thei lo. Zofa chhûl khat chhuak kan nihzia hi chènna hmun a inan loh avàng ngawtin a bó thei lo va, Pathianin hnam khat ni tùr leh unau ni tùra min sìam tawh avàngin a rem rem leh a hman hmanina lo thlák danglam vè ngawt theih a ni hek lo. Zoram chhúng ngèiah pawh hnam bil inen hranna a nasa hle a. Thingtláng khua aṭanga khawpuia lehkha zira mi in luaha awmte leh èizawnna avànga khawpuia awmte, mahni chi/hnam bil ṭawng an hman avàng leh Duhlian ṭawnga duh ang tâwka an ṭawng theih loh avàng ngawtin hmusit deuha innuihsawhnate pawh a thleng fo. Hnam bil inen hranna a nasa hle tih hi hai rúal a ni lo. Hei hian chi bil inunàuna a tichhia a, ṭawng neitu bîk awm ang maia kan awm reng chuan zàwi záwiin kan hnam hi a ral ngèi ang. Chutiang a thlen loh nán a bîk takin khawpui mîte kan ṭawngkam hman chungchángah kan fímkhur a pawimawh hle. A nih loh chuan inpumkhatna tluantling kan neih tak tak theih a rinawm loh.

            Tin, chi bil inlák hranna hi unau min ṭhen hrangtu a ni. Zo hnahthlák hnam péng dik tak ni si, Mizo tia inchhál duh si lo, hnam dang ni chuang si lo kan awm palh ang tih a hlauhawm hle. Mizo kan intih hian, mahni hnam bil, hnam zia leh nunphûng (culture) hnâwla paih bò lam ni lovin, mahni hnam zia leh nunphûng, tih dàn hrang hrangte chhawm nung reng tho sìa Mizo kan nihna kan pawm hi a ni. Chuvàngin, hnam péng hrang hrangte paw'n kan nihna hi kan hriat chìan a, Mizo hnam ka ni tia kan pawm tlàn a pawimawh hle. Síamtu sìam loh dàna awm leh a nihna min pêk thlák danglam tum hi Síamtu [Pathian] dàn bawhchhiatna a ni. Leilung pìan tirh ată thlà (moon) chu vawiin ní thleng hian thlà a la ni reng a, a danglam lo. Chutiang tho chuan, ní leh arsi te leh thil sìam dang dangte pawh mahni thua mahni nihna thlák danglam an awm lo bawk. Chuvàngin, Mizo kan nihna hi mahni thua lo thlák danglam ngawt theih a ni lo tih hi kan hriat a pawimawh.

            Kan nihna dik tak chu, 'Thisena Mizo hnam kan nihna hian hnam péng hrang hrangteah inpumkhatna a síam' tih hi kan hriat thar a pawimawh hle. Mi rethei leh hausa kan awm a, tumah inensan mai lovin inhmangaih tawn ila, i inngaihsak tláng ang u. Hnam hrang, nu hmun lo pa hrang, thisena inzawmna nei lote mah an inhmangaih tawn avàng leh an inngaihsak tawn avànga inpumkhatna hial an inkárah a pìan theih chuan, keini Zo hnahthlák, khawvêl pìan tirh ată thisena inzawmte tán phei chuan inpumkhatna hi kan nei thei tih a chiang hle. Awmna hmun leh ramin azir loh avàng ngawtin kan Mizo nihna a bó thei lo. Mahni hnam ṭawnga kan ṭawng theih loh avàng ngawtin hnam dang kan ni tihna lah a ni hek lo. Hnam dang ṭawng, mahni ṭawng áia kan thìam zâwk avàng ngawtin hnam dang kan ni tihna a ni bawk hek lo. Kan nihna chu thisenah a awm zâwk. Kan nihna hian hnam inpumkhatna thûk tak min sìamsak a ni tih hi kan hriat reng a pawimawh.

            Hnam inpumkhatna thûk zâwk kan neih theih nán Mizo hnam incheina leh Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte incheina kan chàwi sàn a ṭûl. Incheina hrang hrang a tam tawh tawh hle a, ram changkăng zâwkte incheina leh inchei dànte entawnin mi tin mai hi ni tin kan buai tawh a. Kût níkhuaah lo chuan kan hnam incheinate hi incheina atán kan hmang tawh meuh lo. A pawi khawp mai! Bazarah han kal kual ila, hnam dang incheina an zuar tam zâwk a, hralh a kal chak zâwk bawk. Kan hnam incheina hrang hrangte leh Zo hnahthlák hnam bil/chi bil incheina hrang hrangte hi incheina atán kan hman uar thar a, kan chìn thar a pawimawh tak zet a ni. Kan hnam incheina hi hnam hrang kan nihzia tilangtu ber a ni a, Mizo hnam min ṭhen darhin min tipumkhat theitu pawimawh tak pawh a ni. Chuvàngin, hnam inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nán a tam thei ang ber kan hnam incheinaa incheiin, kan hnam incheina chàwi sàn zêl hi kan tum tùr a ni.

            Tin, hnam inpumkhatna ṭhà nei tùr chuan hnam hmangaihtu tak tak hruaitu Mizoram hian kan neih a ngai a ni. Chhúngkaw nu berin a fate zawng zawng thlei bîk nei lova a enkawl ṭhín ang hian. Chûng hruaitute chuan Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte hi thlei bîk nei lovin a enkawl a ngai a ni. Thlei bîk neia thil tihna hmun leh ramah inpumkhatna ṭhà a awm ngai lo va, thlei bîk awm lova thil tihna hmun leh ramah erawh inpumkhatna ṭhà a awm ṭhìn. Kan hriat ṭheuh angin Zofate inunàuna ṭha zâwk kan neih theih nána hmalatu tlém tê te zínga langsàr züalte chu — YMA, ZORO leh zirlai páwl, a bîkin Mizo Zirlai Páwl te hi an ni. 

            Kan sawi lan hmasak ber Young Mizo Association (YMA) hi Zoram chhúng Zo hnahthlák awmna hmun apiangah din a ni a. Kawng hrang hrangah Zofate'n hma kan sâwn phah a ni. Tin, Manipura Zo hnahthlák Gangte unaute leh Tripura lama Darlawng hnamte pawh YMA-ah làwm lûtin, Zoram páwna Zofate awmna apiangah zàwi záwiin YMA a lo ding chho zêl bawk a, Bangladesh rama Zo hnahthlák awmna thlengin din a ni ta a. Zofate inpumkhatna kawngah YMA hian hma nasa takin an lo la tawh ṭhìn a. A la mék zêl bawk. 

            Tin, kan hriat ṭheuh angin Zo Re-Unification Organisation (ZORO) hi kum 1991 aṭangin Zofate insuihkhâwm lehna atán liau liauva din thar a ni a. Kum 1999 aṭangin UNO sûtpui a lo bèl pha vè ta nghe nghe a nih kha. Champhai Declaration & First World Zo Convention, 1988 kuma neih a nih ṭum kha ZORO lo din chhuahna bul a ni a. Khami ṭum khán khawvêl hmun hrang hrang aṭanga Zo hnam hruaitu kal khâwmte chuan Zo hnam insuihkhâwm lehna tùr thuthlung an síam a. Vawiin thleng hian Zofate insuihkhâwmna kawngah nasa takin hma a là a ni. 

            Mizo Zirlai Páwl (MZP) hi Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte inpumkhatna ṭhà kan neih theihna tùra hma latu pawimawh tak pakhat a ni. Chi bil leh hnam bila awm, kan inunàuna tihchhiat a nih loh nán leh Zofate inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nán Zo hnahthlák hnam péng hrang hranga Zirlai Páwl te chu mahni ṭheuhva awm hrang (mal tlat) tír mai lovin MZP hnuaiah an inziak lût (affiliate) dial dial a. Arpuiin a note te a awp khâwm ṭhín ang hian MZP chuan a awp khâwm a. Kawng engkimah pa chan a chansak ṭhìn. Hei ringawt pawh hi hnam inpumkhatna tizualtu a tling a ni. Tin, chu mai ni lo, Zofa ram hrang hranga chèngte leh hmun hrang hranga awmte'n inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nán tìin 'ZOFEST' a buatsaih ṭhìn a. MZP buatsaih ‘ZOFEST’ (ZOFATE INKHÂWMPUI LIAN) hi kum 2002 aṭang khán neih ṭan nìin kumin 2024 hi ṭum sàwm a buatsaihna a ni. Zo hnahthlák hnam péng hrang hrang, chhim leh hmàr, chhak leh thlanga chěng Zofa nih inhre lo,  Zofa thisen kái dik tak ni si mi tam takte inhriat chhuah tharna leh Mizo hnam péng hrang hrangte'n mahni chêt zia, inchei dàn, hnam làm chi hrang hrang leh thu leh hlate an phò chhuahna hun mai bâkah chibai inbûk tawnna hun a ni. Zofate zawng zawng intawh khâwmna Kût awmchhun nìin, Zofate min insuihkhâwmtír ṭhìn. He Kût ropui tak avàng hian hnam péng hrang hrangte'n unaute hmangaih tharna hun atán an hmang a, hnam inpumkhatna ṭha zâwk a pìan thar phah a, Mizo hnam nih a tinuam ṭhìn.

            Mizo hnama min síamtu leh hnam ṭawng min petu, khawvêl hmun hrang hrangah hnam bó tam tak an awm láia vawiin thlenga hnam tia chhàl theih tùr Mizo hnam min vènhimsaktu Síamtu [Pathian] chungah làwm thu sawi nacháng hria ila. Amah [Pathian] ráwn chung zêlin Zofate hian hma lam pan ila. Min thlahtute aṭanga hnam inlungrúal kan nihnate, 'Dam leh tláng khatah, thih leh ruam khatah' tia inzirtír hnam kan nihziate hre reng chungin hmatiang sâwn zái rél ila. Hnam ropui leh hnam zahawm, khawvêl mîte hriat hnam kan nih zêl theih nán Mizo hnam inpumkhatna kawngah Zo hnahthlák hnam péng hrang hrangte'n lungrúal takin ṭan i la tláng zêl ang u.

REVISED, MIZO ZIRLAI PAWL

ZOFEST SOUVENIR 2024

ZÂWLBÛK