ZOFATE INPUMKHATNA

(Ni hnuaia chêng Zofate zawng zawng inpumkhatna chu)

𝐂𝐞𝐧𝐭𝐞𝐧𝐚𝐫𝐲 𝐂. 𝐋𝐚𝐥𝐳𝐚𝐡𝐚𝐰𝐦𝐚
𝙲𝚘𝚕𝚞𝚖𝚗𝚒𝚜𝚝, 𝙴𝚡𝚙𝚕𝚘𝚛𝚎 𝙼𝚒𝚣𝚘𝚛𝚊𝚖


          Zofate inpumkhatna chungchâng hi mi thiam tak tak ten ziakin an lo dah ṭhup tawh mai a, a ziaktute lah mi thiam ṭhiau an ni. An hming bul leh tâwp lama an nihnate chu kum upa lam tar chak lo leh khaw hmuh fiah ṭha thei tawh mang lote pawhina fiah taka an hmuh theih tûr khawpin hawrawp hraw puipui a bawk ṭhup hlawm bawk. Hnam inpumkhatna pawimawhzia leh inṭhendarh hlauhawmzia  an hre chiang hle tih hai rual a ni lo. Hnam inpumkhatna chungchâng hi kan Lal Isua chanchin ang maia sawi zawh sên loh leh ziah zawh sên loh khawpa pawimawh, ziah sei ngai lo khawpa an ziah tam leh sawi tam, ziah tawi ngaihna awm lo khawpa ziah sei ngai leh sawi sei ngai leh lawi si a ni. Engpawh ni se, Zofa chhul khat chhuak, chûn khat hrin, chhan hrang hrang avânga hmun hrang hranga awmte, tûn aia inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nân leh kan inpumkhat theih dân tûrte tawitê tein sawi lan kan tum dâwn a ni.

          A hmasa berah chuan, “Lui tê hrang hrang aṭânga tui luang khâwmin luipui a siam ṭhin ang hian, Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte hian Mizo hnam a siam a. Chûng lui tê hrang hrangte chuan hming bik an nei ṭheuhva, nimahsela an infinkhâwm chiah chuan hming bîk nei tawh lovin chu luipui hming pakhat chu pu tlângin zâi khatah an luang zâ vek ṭhîn. Chutiang tho chuan, Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte pawh hian hnam/chi bil hming bîk kan nei ṭheuhva, chûng zawng zawngte sawi nân chuan Mizo tih a ni,” tih hi. 

          A dawt lehah chuan, “Tute nge Mizo?” April ni 22, 1947 kum a Mizo Union party-in India Sawrkara Governor General hnêna Memorandum an thlenah Mizo hnam pêng (sub clan) 47 awmin hetiang hian Mizo hnam pêng hrang hrangte ziah lan an ni — 1. Lusei  2. Hmar 3. Ralte 4. Paite 5. Zo 6. Darlawng 7. Kawm 8. Pawi 9. Thado 10. Chiru 11. Aimual 12. Khawl 13. Tarau 14. Anal 15. Purum 16. Tikhup 17. Vaiphei 18. Lakher 19. Langrawng 20. Chawrawi 21. Bawng 22. Baite 23. Mualthuam 24. Kaihpen 25. Pangkhua 26. Tlanglau 27. Hrangkhawl 28. Bawmzo 29. Miria 30. Dawn 31. Khumi 32. Khiang 33. Khiangte 34.Pangte 35. Khawlhring 36. Chawngthu 37. Vanchiau 38. Chawngte 39. Ngente 40. Renthlei 41. Hnamte 42. Tlau 43. Pautu 44. Pawite 45. Vangchhia 46. Zawngte 47. Fanai etc. Hêng hnam pêng hrang hrangte hi Mizote chu kan ni. Unaute kan intheihnghilh fo loh nân leh hnam inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nân kan hnam pêng hmingte kan inhriat chiansak tawn a ṭha âwm e.

          A pathumnaah chuan, “Khawi hmun leh ramahte nge Zofate hi kan chên? ” Hêng Mizo hnam pêng hrang hrangte hi India ram chhûng –Mizoram, Manipur, Tripura, Cachar (Assam State)-ah te leh kan ṭhenawm Myanmar (Burma) ram leh Chittagong Hill Tracts (Bangladesh)-ah te an chêng hlawm a ni. 

          A palinaah chuan,  “Zofate inpumkhatna kan neih theih nân eng nge pawimawh hmasa ber?” Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte kan inpumkhat lehzual theihna atâna pawimawh hmasa ber chu 'kan hnam ṭawng (common language) hriat tlân' hi a ni. Eng nge kan hnam ṭawng chu? Kan hnam ṭawng hi 'Duhlian ṭawng' tia hriat ni mahse, 'Mizo ṭawng' tih mai hian a hrilh fiah chiang hle âwm e. Zo hnahthlâk chi bil ṭawng hrang hrangte hi Mizo ṭawng vek a ni a. Chutih rual erawh chuan, kan ṭawng hman tlânglâwn ber Duhlian ṭawng/Mizo ṭawng (common language) hi kan hriat chian a, kan thiam tlân a pawimawh hle. Ṭawng hi hnam hrang kan nihzia tilangtu leh hnama min phuar khawmtu ber a ni. 

          Hnam inpumkhatna ṭha kan neih theih loh chhan tam zâwk hi chu mahni chi bil ṭawng dah sân kan tum luatah Mizo ṭawng (common language) ber hi kan hlamchhiahin kan ṭawng ṭha duh lo va, kan ṭawng ṭhat duh loh ber chuan kan thiam thei lo va. Thisenah unau ni mah ila, ṭawng ber kan inhriat pawh theih loh chuan unau ni lo hnam dang nên kan thuhmun reng a, inpumkhatna tak tak neih a har ṭhîn. Mahni hnam/chi bil ṭawng ṭheuh hi thiam tak leh nâl takin ṭawng thei ila, kan ṭawng hman tlânglâwn ber 'Mizo ṭawng' (Duhlian ṭawng) pawh hi thiam tak leh nâl taka ṭawng thei ṭheuh tûrin Zofate kan inbuatsaih a pawimawh hle. Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte hi Lusei/Mizo/Duhlian ṭawng ngeia thupui hlapui kan chai rual ṭhup ṭhup theih hma chu hnam inpumkhatna kawngah hma kan sâwn ngai lo vang. Hnam pêng hrang hrangte ṭawng hi kan inhre tawn vek lo va, kan inhriat tawn vek theih hun tûr hi engtikahmah a thlen loh hmêl bawk. A inanna lai awm ṭhîn mahsela, inpumkhatna siam thei tûr khawpin kan inpawh tawn thei tak tak lo. Tin, awmna hmunin a zir loh avângte, Sâp ṭawng ngaihsân luat avângte leh thil dang dangte avânga Mahni ṭawnga ṭawng thei lo chu mi pangngai a ni a, a thiam lohna hre renga inzir tum tum chuang si lo chu mi â a ni. Chuvângin, mi tin ten kan hriat tlân theih nân kan hnam ṭawng hi a zira zir chawp a ngaih pawn kan zir mai tûr a ni. Hnam ṭawng hi hnam inpumkhatna kan neih theih nâna thil ṭûl tâwp khâwk a ni.

           A pangnganaah chuan, “Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrang ten mahni hnam ṭawng ṭheuhte a bo loh nân hma kan lak angai.” Thisena kan hnam nihna hi engtikah mah a bo ngai dâwn lo. Nimahsela, kan hnam ṭawng erawh bo thei dinhmunah a ding tlat si hi a ni. “Bo a zawngah hnam bo nih hi a pawi ber,” tih a nih kha. Kei chuan, “Bo a zawngah hnam ṭawng bo nih hi a pawi ber,” ka ti ve tlat. A chhan chu tun lai khawvêlah hnam khat mihringte hi vawi leh khatah a bo vek thei loh. Zawi zawi pawn a theih chuang loh. Mahse, hnam tawng erawh zawi zawiin a bo in a ral thei tlat! Hnam bo rêng rêng an ṭawng a bo vâng a ni tlângpui. Tin, hnam ṭawng a bo chhan tam tak chu chênna hmunin azir loh vâng ai mahin, chi bil ṭawng an hman hian Duhlian ṭawng hmang ten an hmuhsit ṭhin êm vâng a ni zâwk. Mi hmuhsit nih hrehin an ṭawng ṭha ngam loa, zawi zawiin a bo ta ṭhîn a ni. Tunah phei chuan Chi bil ṭawng bo pawh a awm nual tawh mai. Thil ṭha lo tak zawng a ni e. Vawiin nî thleng pawh hian a sawi lamah kan chak a, a tak taka ti ṭhîn chu chhiar tham lek kan ni. Engtin nge hma kan lâk tâk ang? Chi bil ṭawng kan humhalh theih nân 'thu leh hla' (Literature) hmangin kan hnam ṭheuh kan vênghim ang. A tawi zâwngin, mahni chi bil ṭawng ṭheuhin a tam thei ang ber thuziak kan neih angai a, a tam thei ang ber hla kan phuah a, kan pho chhuah a ṭûl. Chutiang zêlin thil dang pawh. Hei hi mi tam takin hrethiam lovin, hnam/chi bil inlak hrannaah an ngai ṭhîn. Mizo hnam tihausatu leh tiropuitu a ni zâwk. Huan pakhat chhûnga pangpâr chi hrang hrang a awm ṭhin ang hian, Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte hi Mizo hnam pakhat chhûngah kan awm khâwm a. Kan nihna kan inzahsak tawn hian kan inrem a, kan inrem tlân ber chuan kan inlungrual a, kan inlungrual ber chuan thawhhona ṭha kan nei thuai ṭhîn. Tichuan, a tâwpah hnam chak leh hnam zahawm, hnam inpumkhatna ṭha tak nei Zofate kan ni mai dâwn a ni.

           A paruknaah chuan, “Hnam/Chi bil/bîng inen hranna leh chi bil inlak hranna hian unau min ṭhen hrang ṭhîn.” Hnam inpumkhat pawimawhzia kan sawi rualin, kan inpumkhat theih loh chhan leh kan inpumkhat theih dân tûrte pawh kan sawi lan a ṭha âwm e. A tawi zâwngin sawi fiah ila, “Inpumkhatna hi khawtlâng, hnam leh ram min phuar khâwmtu a ni a, chutih rual chuan, Chi bil inen hranna leh chi bil inlâk hranna hi unau min ṭhen hrangtu a ni.” Kan unau Myanmar (Burma) rama chêng Zofa, Chhinlung chhuak, chhul khat kual, thlahtu pakhat, unaua piangtlâng, Chin Hills leh Lushai Hills lama AD 1200 vêla Kale-Kabaw phai-ah rei tak chengza, ṭawng khat hmang, tlang ram kan panna hmun leh kawng a in-an loh avânga tlâng dang leh tlâng hrana khawsa zêl. A tawi zâwngin, Zofate an chênna ram sorkar-in a pawm dân leh record- dân ang zêla “CHIN, MIZO, KUKI, BAWM etc..” te hi i en hrang lo vang u. Inen hran hian rilru a tinâ a, unau inlaichînna a tichhe chak hle bawk. 'Ram in khâm chin rî nei mah se, Hnam erawh chuan khâm chin rî a nei lo.' Kan sawi tawh angin, hêng Chin-Mizo-Kuki te hi Zofate an ni a. An chenna sorkarin a hruai dân ang zelin Chin an ni a, Mizo an ni a, Kuki pawh an ni tih hi kan hriat chian a pawimawh hle. Tin, Zo hnahthlâk tam tak Bangladesh ramah an awm bawk a. Zofa chhul khat chhuak kan nihzia hi chênna hmun a inan loh avâng ngawtin a bo thei lo va, Pathianin hnam khat ni tûr leh unau ni tûra min siam tawh avângin a rem rem leh a hman hmanina lo thlâk danglam ve ngawt theih a ni hek lo. Tin, Zoram chhûng ngeiah pawh hnam bil inen hranna a nasa hle a. Thingtlâng khua aṭânga khawpuia lehkha zira mi inluaha awmte, Duhlian ṭawnga duh ang tâwka kan ṭawng theih loh avâng ngawtin, 'Nangni chu Mizo hnam in ni lo a ni maw? Eng ṭawng nge in ṭawng hi?' tia hmusit deuha min nuihsawh ṭhînte pawh an awm. Sikul, College, etc., kalna hmunahte inen hranna a nasa hle tih mi tam tak chuan kan hre ṭheuh âwm e. Hei hian hnam inunauna a tichhia a, ṭawng neitu bîk awm ang maia kan awm reng chuan zâwi zâwiin kan hnam hi a ral ngei ang. Chutiang a thlen loh nân a bîk takin khawpui mite kan ṭawngkam hman chungchângah kan fimkhur a pawimawh hle. A nih loh chuan inpumkhatna tluantling kan nei ngai lo vang.

          Tin, chi bil inlâk hranna hi unau min ṭhen hrangtu a ni. Zo hnahthlâk hnam ṭhenkhat, Mizoram chhûng ngeia awm, Mizoram chhûng ngeia khawsa, mahse, Mizo tia inchhâl duh miah lo, hnam dang ni chuang si lo an awm. Hei hi thil pawi tak a ni a, Zofate inpumkhatna tichhetu a ni bawk. Engtia hmalâk tûr nge ni ta ang? “Mizo kan intih hian, mahni hnam bil, hnam zia leh nunphung (culture) hnâwla paih bo lam ni lovin, mahni hnam zia leh nunphung, tih dân hrang hrangte chhawm nung reng tho si a, Mizo kan nihna kan pawm hi a ni.” Kei hi Pangkhua/Pang hnam ka ni a, Pang tak siin ka Mizo mai a ni. Chutiang tho chuan hnam pêng dangte pawn kan nihna hi kan inhriat chiana, kan pawm tlân a pawimawh hle. Siamtu siam loh dâna awm leh a nihna min pêk thlâk danglam tum hi Siamtu [Pathian] dân bawhchhiatna a ni a. Leilung pian tirh ata thla (moon) chu vawiin nî thleng hian thla a la ni reng a, chutiang tho chuan, ni (sun), arsi (star) leh thil siam dang dang te pawh. Chuvângin, Mizo kan nihna hi engtikah mah a thlak danglam theih loh tih hi kan hriat thar a ṭûl hle.

          Pasarihnaah chuan, “thisena Mizo hnam kan nihna” hian hnam pêng hrang hrangteah inpumkhatna a siam tih hi kan hriat a pawimawh hle. Mi rethei leh hausa kan awm a, tumah inensan mai lovin inhmangaih tawn ila, i inngaihsak tlâng ang u. Hnam hrang, nu hmun lo pa hrang, thisena inzawmna nei lote mah an inhmangaih tawn avâng leh an inngaihsak tawn avânga inpumkhatna hial an inkârah a pian theih chuan, keini Zo hnahthlâk, khawvêl pian tirh ata thisena inzawmte tân phei chuan inpumkhatna hi kan nei thei tih hi hai rual a ni lo. Awmna hmun leh ramin azir loh avâng ngawtin kan Mizo nihna a bo thei lo. Mahni hnam ṭawnga kan ṭawng theih loh avâng ngawtin hnam dang kan ni tihna a ni lo va. Hnam dang ṭawng, mahni ṭawng aia kan thiam zâwk avâng ngawtin hnam dang kan ni tihna a ni hek lo. Kan nihna chu thisenah a awm zâwk. Kan nihna hian hnam inpumkhatna thuk tak min siamsak a ni tih hi i hre thar zêl ang u.

          Pariatnaah chuan, “Mizo hnam incheina leh Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte incheina chawisan.” Incheina hrang hrang a tam tawh tawh hle a, ram changkâng zâwkte incheina leh inchei dânte entawnin mi tin ni tin kan buai tawh a. Kût nikhuaah lo chuan kan hnam incheinate hi incheina atân kan hmang tawh meuh lo. A pawi khawp mai! Bazarah han kal kual ila, hnam dang incheina an zuar tam zâwk a, hralh a kal chak zâwk bawk. Kan hnam incheina hrang hrangte leh Zo hnahthlâk hnam/chi bil incheina hrang hrangte hi incheina atân kan hman uar thar a, kan chîn thar a pawimawh tak zet a ni. Kan incheina hian hnam min ṭhendarh in min tipumkhat thei a. Chuvâng chuan, hnam inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nân a tam thei ang bera kan hnam incheinaa incheiin, kan hnam incheina chawisân hi mi tin mawhphurhna a ni tih hre bawk ila, kan hnam incheinate hi i chawisâng zêl ang u.

          A tâwp berah chuan, “Hnam inpumkhatna ṭha nei tûr chuan hnam hmangaihtu tak tak hruaitu kan neih angai.” Chhûngkaw nu berin a fate zawng zawng thlei bîk nei lo va a enkawl ṭhin ang hian, chûng hruaitute chuan Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte hi thlei bîk nei lovin a enkawl a ngai a ni. Thlei bîk neia thil tihna hmun leh ramah inpumkhatna ṭha a awm ngai lo va. Chutih rual erawh chuan, thlei bîk awm lova thil tihna hmun leh ramah inpumkhatna ṭha a awm thuai ṭhîn. Kan hriat ṭheuh angin Zofate in unauna ṭha zâwk kan neih theih nâna hmalatu tlêm tê te zînga langsâr zualte chu YMA, ZORO leh Zirlai Pawl, a bîkin MZP te hi an ni. A hmasa berah chuan, Young Mizo Association (YMA) hi Zoram chhûng Zo hnahthlâk awmna hmun apiangah din a ni a. Kawng hrang hrangah Zofaten hma kan sâwn phah a ni. Tin, Manipura Zo hnathlâk Gangte unau te leh Tripura lama Darlawng hnam te pawh YMA-ah lâwm lûtin, Zoram pâwna Zofate awmna apiangah zawi zawin YMA a lo ding chho zêl bawk a, Bangladesh rama Zo hnahthlâk awmna thlengin din a ni ta a. Zofate inpumkhatna kawngah YMA hian hma nasa takin an lo la tawh ṭhîn a. A la mêk zêl bawk. A dawt lehah chuan, Zo Re-Unification Organisation (ZORO) hi kum 1991 aṭângin Zofate insuihkhawm lehna atân liau liauva din thar a ni a. Kum 1999 aṭângin UNO sutpui a lo bel pha ve ta nghe nghe a nih kha. Champhai Declaration & First World Zo Convention, 1988 kuma neih a nih ṭum kha ZORO lo din chhuahna bul a ni a. Khami ṭum khân khawvêl hmun hrang hrang aṭânga Zo hnam hruaitu kal khâwmte chuan Zo hnam insuihkhâwm lehna tûr thuthlung an siam a. Vawiin thleng hian Zofate insuihkhâwmna kawngah nasa takin hma a la a ni. A pathumnaah chuan, Mizo Zirlai Pawl (MZP) hi Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrangte inpumkhatna kan neih theihna  tûra hma latu a ni. Chi bil leh hnam bila awma, kan inunauna tihchhiat a nih loh nân leh Zofate inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nân Hnam pual Zirlai Pawl hrang hrangte chu mahni ṭheuhva awm hrang (mal tlat) mai lovin MZP hnuaiah an inziak lût (affiliate) dial dial a. Arpuiin a note te a awpkhâwm ṭhin ang hian MZP chuan a awpkhâwm a. Kawng engkimah pa chan a chansak ṭhîn. Hei ringawt pawh hi hnam inpumkhatna tizualtu a tling a ni. Tin, chu mai ni lo, Zofa ram hrang hranga awm te leh hmun hrang hranga awm ten inpumkhatna ṭha zâwk kan neih theih nân 'ZOFEST' a buatsaih ṭhîn a. Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrang, chhim leh hmar, chhak leh thlanga chêng, Zofa nih in hre lo tam takte inhriatchhuahna leh Mizo hnam pêng hrang hrang ten mahni chezia, inchei dân te leh hla te an pho chhuahna hun leh chibai inbuk tawnna hun a ni. Zofate zawng zawng intawh khâwmna Kût awmchhun niin, Zofate min insuihkhâwmtir ṭhin. He Kût ropui tak avâng hian hnam pêng hrang hrang ten unaute hmangaih tharna hun atân an hmang a, hnam inpumkhatna ṭha zâwk a pian thar phah a, Mizo hnam nih a tinuam ṭhîn.


           Engpawh ni se, Mizo hnama min dintu leh hnam ṭawng min petu, khawvêl hmun hrang hrangah hnam bo tam tak an awm laia vawiin thlenga hnam tia chhâl theih tûr Mizo hnam min venhimsaktu Siamtu [Pathian] chungah lâwmthu awm sela, Amah [Pathian] râwn chung zêlin hma lam i pan ang u. Min thlahtute aṭânga hnam inlungrual kan nihnate, 'Dam leh tlâng khatah, thih leh ruam khatah' tia inzirtir hnam kan nihziate hre reng chungin hmatiang sâwn zâi rêl ila. Hnam ropui leh hnam zahawm, khawvêl mite hriat hnam kan nih theih nân Mizo hnam inpumkhatna kawngah Zo hnahthlâk hnam pêng hrang hrang ten lungrual takin ṭan i la tlâng zêl ang u.

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post