KAN ZIRNA HI!

- Mizo Thinker

Kan mi thíamte chuan kum 1894-ah Pu Buanga te'n A, Aw, B min siamsak an ti a. Tichuan April 2, 1894-ah sikul an hawng a. Chuta zirlai hmasa ber chu Chaltlâng lal ni ta Suaka leh Durtlâng lal ni ta Thangphunga te an ni. Kum 1895 Aug 21-ah  Mizo ṭawng khâwl chhut hmasa ber ‘Chhanchinṭha Luka ziak' kan nei a. Tichuan 'Mizo leh Vai' chanchinbu kum 1902-ah chhuah ṭan a ni a. Kum 1908-ah Middle School hmasa ber kan nei a. Chutiang chuan zirnaah hma kan sâwn ve zêl a. Thu leh Hla-ah kan ṭhang a. Kan hlaphuahtute thuchheh dân pawh hnam dang pa ropui, William Shakespeare te, Lord Byron te, PB Shelley te, William Wordsworth te, John Keats leh T.S. Eliot te ai a nêp loh zia kan hmu a. Rev Liangkhaia fapa Mizo Novel hmasa ber ziaktu, L. Biakliana ziak 'Hawilopâri (1936) pawh hnam dang thawnthu aia a nêpna a awm hauh lo. Bung 9 lai neiin, phêk 203 a ni a.

Thawnthu tâwiah ni se, chhim mi hrâng Pu C. Ṭhuamluaia ziak 'Sialton Official' chuan Edgar Allan Poe-te thawnthu a tluk lohna a awm hauh lo. Zirna lamah pawh kan hniam hran lo a, Mizo chu kan tih tawhna lamah chuan ti ve tak ṭhin kan ni.Kan Mizoram Literacy Rate hi 91.33% vêl a ni a. Aadhar Statistics (2020/2021) aṭang Mizoram ah hian mihring 1,205,974 bâwr vêl kan awm a. Kum 2011 India ram chhiarpuiah khân Mizoram a mihring chêng zawng zawng zat chu 1,091,014, mipa - 552,339 leh hmeichhia - 538,675 a ni a; mipa 1000 zêlah hmeichhia 975 an awm a ni. Aizawl district chu mihring tamna ber niin 404,054 an chêng a, mihring tlemna ber Saiha district ah chuan 56,366 an chêng a ni. Hei hi kan dinhmun a ni.

Kum 1985-1995 chhûngin UPSC exam-ah mi 13 an tling a. Kum 2 NIL a awm thung. 1996-2006 chhungin mi 10 an tling a. NIL kum hi kum 3 a awm. Kum 2007-2017 chhungin mi 10 an tling a. NIL kum hi kum 4 a awm thung a. UPSC exam-ah hian, 1996-2006 leh 2007 leh 2017 chhûnga kan chet that dan hi a inang deuh reng tihna a ni. Tûnah chuan kan phun kan phun a. IAS kan va tlêm ta ve? tiin. Phun áwm rêng pawh kan ni tho va. Keipawh ka phun ka phun tho a. Hetih lai hian ka rilrua thil awm daih chu. Kan zirna vâng hi a ni thei ang em? tih hi a ni. Kan zirna hi a chhia em?  Hei hi thil inhnial theih tak thil a ni a. Mahse, kei chu 'A chhe lo ve' tih lamah ka ṭang a.

 

A chhan chu:

Zirlai ka lo ni ve tawh ṭhin a, tûnah pawh inzîr mêk ka ni tho nângin. Khang hun liam ta zawng zawng kha ka ngaihtuah lêt hian. Kan zirlai kha a lo chhe miah lo. Central lam nêna han khaikhin paw'n khaikhin dâwl tak tûr a ni. Mahse, ti nge kan nih tûr ang kan nih loh? A chhan chu kan system vâng hi a ni ka tilo thei lo. Thiamna tak tak ai chuan kan system-ah hian mark hmuh tam hi a pawimawh zâwk tlat si a ni. Private School kan inêl suau suau a. Board exam-a tiṭha zâwk nih tum reng rengin naupang kan hrual a. Mark based-in kan zirtîr a. An thiam tak tak ai mah chuan thiam vat vat/ thuai thuai se kan ti a. Board-a question lokal tûr ang kan han zirtir a, kum hmasa question kal dân nên lam kan chhût a. 

Exam tûrin kan buatsaih tawp a. An zirlai bu chhûng hneh taka zirpui ai chuan, a pawimawh tûr (Board-a lokal tûr) kan zirpui a. Naupangin rilru fim takin a zirlai kha a hrethiam lo reng reng! A by-heart pawp pawp mai a ni. A awmzia a hre tak tak hman lo! Eng nge a nih pawh a hriat loh kha a vawng a. A exam a, a pass ṭha em em tho. Mahse, a zir kha a hrethiam lo reng reng! School ṭhenkhat chuan pâwl 10 zirlai pâwl 9-ah an lo zirlâwk pui a; pawl 12 zirlai tûr pâwl 11-ah an lo zirlâwk pui a. Naupangin an tuar! Sim ru. An mahni class mil zêla zirpui tûr ni na na na, advance deuha lo zirpui hian naupangin an tuar. 

Session a inṭan chiah, hostel-ah nawr luh aan ni a. Pâwn lam boruak engmah hre lovin aan inkhung a. An zirlai chu a vaiin min zirpui anga, a awmzia an hrethiam ang chu(h) an tih laiin chutiang angin a ni teuh lo. Exam naa lokal tûr hisápin an zir ṭhin! School zawng zawng ka ti vek lo; mahse, Private school tam zawk hi chu tiang hian an inhrual ṭhin. Dawt a ni hauh lo ang! Chuvângin, naupang te hian thiamna tak tak an neih theih nân chuan zirtirtute pawn ṭhahnem kan ngaih a ngai deuh a ni mai a ni. Hun a duh deuh paw'n, kan zirlai te'n an thiam theihna tur a nih phawt chuan kan rim deuh mai tur a ni. Zirtirtu nihna hi a ropui a nia. Pathian rawngbâwlna a ni. 

Sorkâr school-a thawk si, ai kal lâk chin te hi sim ang u! Naupangin kan tuar! In aiah engmah teaching line-a experience pawh la nei lo ho an lokal a; khang khân naupang an han zirtîr veleh a nia! Zirtirtu kan nih chhan hi kan tui tak tak vâng nge hlawh a tam vâng? Hna thawh tûr dang a awm loh avângin kan thawk mai mai a ni tiru? A dik. Bachelor, Master kan zo a. Private school-ah kan thawk nghâl a. Hna a vâng, a dik lutuk. Mahse, kan hriat tûr chu naupang zirtîr hi tih mai mai a ni lo. Kha naupang hmalam hun kha i tichhe vek thei tih hria ang che. I hna chu i tui tûr a ni.

Zirtirtu nih hi Pathian rawngbâwlna a ni a sin. I zirtîr ṭhat peih lohva, dân ang leka i tih khân naupang khân a tuar. Maths Anxiety te a a nei a, Chhiarkawp an hlau êm êm a, Sap Ṭawng a thiam lo phah a, Grammar a man lo phah a, Mizo Ṭawng ziak dân a buai vek bawk a. A nih tûr ang a ni loh phah. Chu mi sawhkhâwk zêl chu kan tuar a. Bachelor kan han rap ve chiah chu kan â hui mai a ni! Mizoram puma topper-te pawh an â hui mai a ni! A chhan chu class 10 te 12-ah te mi hrualna hnuaiah an awm a. Hostel-ah an awm a. 'Zir ru zir ru' tihna hnuaiah. Ṭha tak chuan an pass ve mai. Mahse, khawvêl tak tak an lo rap chiah chu, mahni a inhai kuak a ngai tawh si, an zâm! An buai! Mi zawng zawng kan ni e ka ti lo, mahse, a tam zawk hi chu kan ni chiang khawp. Nih tur ang ni pha lo hi kan tam lutuk! Chumi sawhkhawk zêl chu kan tuar vek. Chuvângin, IAS kan tlem tiin râk râk mah ila kan system hi a dik loh chuan heti reng hi kan ni ang. Chhawrtlâkloh kan lo chhuak zêl ang. Chuvângin, i inenfiah ang u.

Kan course hi a chhe hran lo a nia. Kan science bu te, kan history bu te, kan mathematics bu te hi a chhiatna bik a awm lo. Hrethiam lova kan zir chiah hian a pawi ta a ni. Tuna kan zirlaibu te hi hrethiamin han zir tak tak ila fin lawihna tham vek a ni. Mahse, kan question ho hian kan zirlaibu chhunga a pawimawh ho hi a zawt chhuak zo lo fo. Kal phung nghet tak sawhsawn rûal loh ngûmkhâk kan nei a. A ṭha zâwk hre chung paw'n 'Nih chu a ni viau a, mahse' tiin a ngai te bawk hian kan kal leh ṭhin. Chumi nghawng zêl chu naupangin an tûar a. Zirlai te berin kan tuar chuan ramin a tûar ve a ni mai. Mahni ṭheuh i inenfiah ang u!