KAN DAMCHHAN

- C Lalṭhazuala,
Columnist, Explore Mizoram

Kum 1946-ah rawlthar ramṭang rual hlawt, Vanhlira Lungrang khua chuan khawvel hmasawn zel kara eizawnna ṭha zawk beiseiin an khua Lungrang aṭang chuan Aizawl lam a pan ve ta tawp mai a. Aizawlah chhungte hnaivai emaw hmelhriat neih sa pan tur pawh a nei hran lo, a huaisenna leh a tumruhna chuan  a tir chhuak a ni ber awm e.

Vanhlira chuan Aizawl a thlen chuan Mission Venga Pi Sali inah innghatin chu in aṭang chuan Motor zui tur te a zawng a, motor te pawh chu a zui ta a, i kaitawi mai ang, amah a taimain a tum a ruh bawk a. Kar lovah Silchar lamah te chhuk thlain driving license te a la chhuak thei ta a. Vanhlira chu Lungrang khua Kohhran Upa hmasa ber fapa a nih vang nge a kawng zawhah chuan a tluang hle mai a. Mizoram buai hma khan Aizawl Mission Vengah in leh lo leh dawr changtlung tak a nei hman a ni. 
Vanhlira chuan kum 1954 April ni 6-ah Lungrang nula Vanbuangi nupuiah a nei a, fa 4, mipa pahnih leh hmeichhia pahnih an nei a, an fa hmingkoh Lalduhzuala chanchin leh a hla phuah chungchang te, Zo-rimawi khawvela a liluh ve chin te, a hun lo hman dan te kan sawi chho tawh ang. 
Mizo mipa zai thiam zinga  a hunlaia huhang ngah berte zinga mi C. Vansanga chuan kum 1980 August thlaah All India Radio Aizawl Station-ah hla a han thun a, chu chu Mizoram leilunga a hla thun hmasak berte an ni a. Hemi hma hian Shillong-a high school-a pawl riat a zir laiin Shillong Radio station-ah hla pali a lo thun tawh a, amaherawhchu chung hlate chu lar tak tein a lar chhuahpui lem lo a ni. Kum 1980 kuma a vawi khatna/hmasaber atana All India Radio Aizawl Station-a a hla thunte erawh chuan C. Vansanga chu zofate zinga milar berte zingah a sep chhuak ta a ni. 
C. Vansanga’n kum 1980 August thlaa hla a han thunte hi an vaiin an lar ta vek a, a hranpain heng hlate hian Radio hla thlan programme an luah pha ta vek a ni. C. Vansangan Aizawl Radio Station a a hla thun hmasak ber leh a phuahtute chu :-
1. Chhawrthlapui -  Lalduhzuala phuah
2. A zual chuang em ni - Lalnunmawia (Valtea) phuah
3. Kan damchhan - Lalduhzuala phuah
4. Thangnunnem - C. Vansanga phuah
5. Aw nang nen - Ch. Malsawma phuah
6. Ka bawih mama - C. Lalramsanga phuah

Heng hlate hi AZB - 394-ah vawn that a ni. 

Zai thiam hmingthang C. Vansanga hi July ni 13, 1960-ah Thansanga leh Vanngurliani te inkarah Durtlang khuaah a lo piang a, a pa hian postal services lama hna a thawh avangin Vai ramah a seiliana a, kum 1979-ah matric result a nghah laiin Mizoramah a rawn chho va, Shillong Radio station-a hla a lo thun tawh chu kum 1980-ah zo hnahthlakte inpuiber - Mizorama a hmasa ber atan Aizawl Radio Station-ah ngei chuan hla a thun ta a. Zoram dung leh vang, chhak leh thlang chhim leh hmar mai ni lo, khawvel hmuntina Zofa awm darh ve tawhte hriat khawpin a aw mawi tak mai leh a zai dan kalphung dangdai leh kalphung hrang tak mai chu pho chhuahin a lo awm ta, bomb puak ang maiin C. Vana boruak chu Aizawl Tuikhuahtlang aṭang chuan a rawn puak ta dur mai a ni. 
Aizawl Tuikhuahtlang Radio station aṭanga C. Vansanga bomb rawn tihpuah chuan a nghawng na ngiang bawk a ni ang, kum 1980-a a hla han thunte zinga pakhat ‘Kan damchhan’ tih hla chu Mizo pa ropui leh pa lar lehkhabu hmingthang tak ‘Ka ram leh kei’ tih ziaktu, chanchinbu mi hmingthang ni bawk, Zofate zinga politics lama hmahruaitu leh chanchinbu lar tak taka mipuite kaihhruaina lam hawi thu ṭha leh bengvarthlak tak tak a damchhunga taima taka a ziah ṭhin avang Zofate ngaihsan rawn Pu R. Vanlawma meuh pawh khan Lalduhzuala hlaphuah - ‘Ka damchhan’ C. Vana’n a rawn puah pui dur dur zinga hla pakhat chungchang hi Mizo Academy of letters (MAL) thlakip chanchinbu ‘Thu leh hla’-ah a lo ziak chiam tawh a ni. 
‘Kan dam chhan’ tih hla hi a lar tirh phat aṭangin boruak a keng lian nghal a, titi a ti tam a, Vanapa hall Crusade-a speaker ṭhenkhat he hla alang apauva sermon-a lo sawisel bawng bawng tawk lah bo lo. 
He hla mawi titu leh duhtu tam zawkte, a bik takin kum lama la naupang deuhte chuan he hlaah hian enge inphum ru, he hla phuahtu hian khawvel mi tam takte zawhna tawp thei lo, amah ngei pawhin chhanna beiseia a zawh chu enge? tih te an ngaihtuah kher lo maithei a ni. 
He hla hian eng ‘philosophy’ nge a ken tel, he hla a zawhna ril tak inphum ru chu enge ni tih zuk ngaihtuah pha lo tan pawh hla thluk mawi tak leh sak nuam tak a nih avang leh a sa hmasa bertu C. Vansanga hian sak mawi em avang te, C. Vansanga pianpui aw rawl nen a hla thluk kalphung hi a inhmeh em avangte  hian mite hla duh rawn leh ṭhalai rual han zaiho nikhuaa sak ho hlawh tak a ni ve hrim hrim a, a zir zui peih leh a zir zauh peih tan lah zir tham hla a ni lehzel bawk a ni. 
Zirna lama Lalduhzuala zinkawng chu hetiang hi a ni. Middle School chu Sikulsen, Sikulpuikawn-ah a kal a, kum 1966 Mizoram a lo buai khan Lungrang khuaah an chhungkuain va tlanchhia a. Lungrang aṭanga an lo let leh hnuin St. Paul’s H/S, Middle School Section-ah zirna chhunzawm zelin pawl 4,5,6 thleng a kal a, chumi hnuin Shillonga a ni pasal Rualzakhuma, IAS te  bulah zuk awmin Secret Heart High School-ah zuk zir chhunzawmin, pawl 7 leh pawl 8 a zuk zir a, Mizoramah rawn kir leh in St. Pauls High School-ah bawk pawl kua leh pawl sawm a zo ta a ni. Zirna lamtluang a zawh kawi kual dan aṭang reng hian suangtuahna khawvela chen vawng vawng na tham chu a ni ve phak tlat mai. 
Lalduhzuala hian ‘Kan dam chhan’ tih hla hi kum 1976-a a phuah a ni a, B.Sc. a zirlai vela a phua a ni.  Kum 1980-ah M.Sc. a zo va, kum 1981-ah Ph.D. tih tuma Shillong khawpuia a chhuk leh chu remchan lohna engemaw a awm avanga Aizawl lama a rawn chho leh chu a rawn chho hlen ta a ni. Sankardev College-ah PU(sc) zovin St. Anthony’s College ah B.Sc. a zova, M.Sc. chu NEHU hnuaiah a zo ta a ni. 
‘Kan dam chhan’ tih hla mawi takin a thil kentel kan ti nge, a hla thu a thil inziak hi thil inhnial theih tak chu a ni ve reng bawk a, a sapṭawng takin a’controversial’ riauna lai hi a awm ve reng a, a chhan chu mihringte hian kan hringnun hrim hrim hi sakhuana nena kan dawh zawm tlat ṭhin vang hi a ni a. He hla pawh hi a chang khatna leh chang hnihna hi han tarlang ve ta nghe nghe ila :-
Mim ang piangin sial ang kan seilian,
Hai ang ṭhanga thamralin,
Aw dam chhan hi nei tak ang i maw 
He khawvel sual khurpuiah. 

Khawi lamah \uan rel tak ang i maw?
Hringnun hi a ral hunin,
An sawi pialral hi awm tak ang maw?
Tahchuan engtin zel ni maw?

He hla changhnih kan tarlan aṭang hian Lalduhzuala hian suangtuahna khawvelah chengin hringnun hi a  ngaihtuah nasain a chhut nasa ṭhin tih a tilang a, mihring kan lo piang chhuak a, nu pum chhung aṭangin khaw eng a rawn hmuh rual rualin a rawn tap chhuak nghal ringawt te, mihring puitling ni tura inenkawl chhung rei zia te, damchhung ni leh vanglai hun rei lohzia te, sum leh pai thila hausakna te leh thiam zirna lama hlawhtlinna te, khawvel tehfunga hlawhtlinna nia kan sawite reng reng pakhatmah kumhlun a awm lohzia te, hlimna leh lawmna te pawh hi darkar rei lote a nihzia te, ni khat emaw zan khat emaw lek lek inkar chhung leka mihring rilru leh ngaihtuahnaa hlimna leh lungngaihna, nuihna leh thawpikna a inthlak zinzia te, kan duhthu vang reng pawh ni lova kan lo pianna khawvelah hian eng ber hi nge mihringte hian kan lo pian chhan a, eng ber  hi nge kan dam chhan tih hi a zawt a. A sa lartu C. Vansanga hian he zawhna hi a aw mawi dangdai tak nen khawvel pumpuia zohnahthlakte chenna ram zawng zawngah a puang darh ta a ni. 
He hla phuahtu zawhna hi mi huaisen zawhna a ni a. Kristian khawvelah hian mi tam zawk chuan he hla phuahtu zawhna ang hi an zawt ve ngam lo vang. Kristian ṭha tak an nih vang emaw, rinna nun kawnga mi puitling an nih avanga he zawhna hi zawt ngam lo leh zawt duh lo a ni kher lo vang. Pathian thu lama an thuk vang pawh a ni kher lo vang, dawihzep vang emaw, ngun taka ngaihtuahna sen peih loh vang emaw, thil nihphung chik taka zir peih loh vang emaw a ni ber zawk ang. He hlaphuahtu thil chik peihzia leh zir peihzia hi fakawm tak a ni. 
‘Kan dam chhan’ tih hla phuah tura a rilru a thil inup dan hi a hun chhung  pawh a rei thawkhat hle a ni. St. Paul’s High School-a pawl kua a zir laiin, Reader’s Digest magazine-ah ‘happiness’ tih article chu Lalduhzuala hian a chhiar a, chu article chuan a suangtuahna khawvel lo luah fo tawhtu ‘Enge kan dam chhan’ tih ngaihtuahna chu a rawn tipunlun lehzualin a ngaihtuahna a rawn tikal ding nasa zual niin a sawi nghe nghe a ni. 
‘Kan dam chhan’ tih hla phuah tura suangtuahna khawvela hun rei tak a chen ṭhin lai, high school zirlai a nih laite, college zirlai a nih laite chuan suangtuahna khawvelah cheng vawng vawng ṭhin mahse Pathian awm ring lo mi an nih ngai loh thu leh khawvel leh a chhunga cheng mihringte lo awmdan a suangtuah ve mai ṭhin a nih zawk thu te, college-a science subject an han zir tak tak laia ‘evolution theory’ an zirte pawh chuan Pathian awm loh rinna a neihtir ngai loh thu a sawi a ni. 
Ni 21.5.1985 kum chuan Lalduhzuala nunah chuan ‘chianna’ a lo thleng ta. A mak hle mai! An chenna veng, Aizawl Mission vengah chuan nula Rinte-i chu cancer natna avanga boralin zan lamah YMA member te’n a lu an men a. Hemi ṭum, Rintei lumen zan hian kum rei tak a rilrua a lo suangtuah ṭhin ‘damchhan’ chu chhanin a lo awm ta. Gospel camping aṭanga chianna va hmu emaw, va nei pawh a ni lem lo. Amahah ‘chianna’ chu a rawn awm ve ta mai a ni. Lalduhzuala nunah chuan inkhawm dar rite chuan awmzia a nei ṭan ta. 
Kum 1986-ah meizial a nghei ṭan ta nghe nghe bawk a, a nuna inkhawm dar ri ten awmzia a neih hnu rei loteah Mission Veng Kohhran KTP Committee Member-ah ruat niin chumi hnuah Kohhran Committee peng pawimawh tak takah ruat chhoh reng niin tun thlengin a dam chhan leh pian chhan chu lungawi takin a rawng a bawlsak ta a ni. 
Mihringte dam chhan, engkim chunga roreltu Pathian rawng a phak ang tawka a bawl bakah vantlang rawngbawlna lamah te a theihna hlanin Mission Veng Branch YMA President mawhphurna te chelh chhovin, Mission Veng Joint YMA President nihnate pawh lo chelh tawh bawk a ni. Local Council Member-ah te thlan niin mipui vantlang hmasawnna turin a theihnate nasa takin a hlan ve ta zel a ni. ‘A dam chhan’ chu a chiang ta viau tihna a ni ngei ang le. 
Awle, Lalduhzuala hlaphuah, hla titi titam, inhnialna titam, hla thu ril leh thluk mawi nen ngei a hmawr i han bawk teh ang.

KAN DAM CHHAN.

Eng dawn ang maw hmanah khuanu hian,
Hringnun hi a dun lai khan.
Hraileng awmhlei dung a thul em ni?
Hringnun hi a lo duan le.

Aw enga'n nge maw khuanu hian,
Hringnun hi a lo duan le,
Thamral leh mai tur hian em ni?.
Duh vang rengin kan piang silo,
Huuhuu huhuu hu ooooouu.

Mim ang piangin sial ang kan sei lian,
Hai ang ṭhanga tham ralin.
Aw eng tak hi dam chhan ang i maw.
He khawvel sual khurpuiah.

Khawi lamah ṭuan rel tak ang i maw,
Hringnun hi a ral hunin.
An sawi pialral hi awm tak ang maw.
Tah chuan engtin zel ni maw.







(A hnuaia fakna hi lo hmet ve rawh.)

2 Comments

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post