(A critical analysis of the nature of Jurisprudence)
- K Remruatfela,
M.A (Public Administration; LL.M (Corporate Law)
Columnist, EXPLORE MIZORAM
'Justice' tih thumal hi mithiam hrang hrang te pawhin hrilhfiah an lo tum tawh thin a. Legal thinker ril leh thuk tak takte rilru tibuai bertu pakhat pawh a tling! Mi tam tak tana 'Justice' nia lang kha mi thenkhat tan erawh 'Injustice' a lo ni leh daih thei a. Chuvangin, chutianga a dawngsawngtu azira danglam thei 'Justice' a la nih chhûng chuan chu Justice ni-a sawi chu Justice tak tak a la tling pha lo ni te pawhin a sawi theih awm e. Chumi a nih vang chuan chu Justice tehfung dik, a inngahna tur chu eng nge ni ta ang tih hi kan chîk ngun thin a pawimawh khawp mai.
Hmanni chu Sawrkar Officer lian tak pakhat hian _‘Nangni Lawyer te chuan ziaka dân awm chiah in ngai pawimawh a, keini chuan ziaka dân awm aimahin 'Justice' kan thlir zawka, chuvangin khawtlâng leh kohhran tana tha tur hi kan dah pawimawh hmasa zawk thin a ni’,_ tiin social media ah a ngaihdân a rawn puang chhuak a. Tin, Vanglaini Chanchinbu ni 9 October, 2013 chhuakah – _“Mizorama kan Minister hlui pakhat chu sorkar sum cheng vaibelchhe sawm lai mai a fate leh laina hnaite hminga Insurance Company-a dah chungchangah khin a ni a, Mizote zinga roreltu (Judge) dik leh huaisen avanga kan ngaihsan em em chuan he thu hi remin minister hlui chu thiam a chantir a, a thuremnaah chuan he sorkar sum, a fanu kaltlang leh a fate leh a chhûngte dang hminga dah tura a tih chungchangah hian chhia leh ṭha hriatna aṭanga thlirin a dik lo (morally wrong) a; mahse dân mita thlirin, PC Act hmanga thiam loh chantirna tur hmuh a nih loh thu a tarlang,”_ tih a chuang bawk a.
Chuta ka rilrua zawhna lo lût ta chu, Jurisprudence (the science of law) ah hian legally right, morally wrong hi a awm thei dâwn em ni, a nih loh pawhin legally wrong, morally right ni si hi a awm thei dâwn bawk em ni, tih hi a ni. ‘Dân’ hi mipuite tana siam, mitinte hamthatna tura duan a ni a. Mi thiam zâwk ten an sawi fo thin angin kan ram dânpui inngahna chu ‘Natural Law’ (Principle of Natural Justice) niin chu ‘Law of Nature’ lo chhuahna bul chu ‘Bible’ hi a ni an ti thin a. Chumi a nih avang chuan Dik leh Dik lo tehfungah pawh hian ziaka dân awm chauh ni lovin Pathian atanga kan chhia leh tha hriatna thiang _(the moral sense of what is right and what is wrong)_ hi kan dah lian hle tur pawh niin a lang. Jurisprudence bulthum chu Law of Nature hi a si a.
Chuti ni lova, Law & Morality insut leh inbahfuh a awm chânga Written Law (Ziaka dân awm) in a sawi tum (Intent of Legislature) aia a ngial a ngana chu Written Law chauh chu Justice tehfunga kan hman thin chuan 'Justice' kan tih fo hian Justice nihna awmzia dik tak leh a ze lai ril a phawk pha lo mai ang tih pawh a hlauhawm hlel lo ve! *Interpretation of Statutes* subject-ah khan Statutes hrilhfiah dân kan zir thin a. Chumi subject-a Interpretation pahnih - *Golden rule of Interpretation* leh *Literal rule of Interpretation* kan zir thinte kha hetianga law & morality conflict a awm chiah hian kan hman tangkai thiam thin pawh a pawimawh khawp mai. Zir thiamna leh by heart system hmang ringawt pawhin Dân hi chu a zir chhuah ve theih mai a. Nimahsela, Dân nihna awmze dik tak phawrhchhuaka, Justice nihna hlen chhuak thei tur chuan _legal mindset_ kan neih a, chutiang tura kan thluak kan sâwizawi thiam a pawimawh khawp mai. A chhan chu Judiciary in a tum ber chu Justice hlenchhuah hi a ni a. Chutihlaia, Jurisprudence awmze dik taka hre lova dân kan hrilhfiah a, thutlukna kan siam mai thin a nih chuan 'Justice' hi mi thenkhat tan 'Injustice' a lo ni nuk thei dâwn tihna a lo ni reng mai.
Dân reng reng hi khawtlâng leh a chhûnga chêng mipuite hamthatna tana duan vek an ni a. Hei vang hi a ni, kohhran inrelbawlnaah pawh hian Committee meeting lâi hi a rau lai ber chu a ni an lo tih fo thin hi! Eng khawtlang hruaitute mahin Dân kalhin dân thar an siam thei lova. Chutiang bawkin, kan ram roreltute pawh hian Dânpui (Constitution) kalhin dân thar an siam thei bik hek lo! Chutianga Constituion kalha dân thar an siam a nih chuan chu dân chu Court sâng zawk ten an thiat leh thei a ni tih pawh kan hriat sa vek a ni awm e. Chutiang chiah chuan, kan Dânpui (Constitution) in *Law of Nature* a lo kalh a nih phawt chuan chu Natural Law chu a ding chang zâwk tur a ni a. Nature kalh dân leh chêtphung reng reng hi Jurisprudentia atanga thlir chuan dân tak tak a tling lo va. Chutiang dân a lo awm a nih pawhin chu dân diklo chu dân vêkin kan paihthla tur a ni. Kan zui Isua Krista ngei pawhin, _‘Dân ti boral tura lo kal ka ni lova, ti famkim tura lo kal ka ni zawk’,_ a lo ti si a.
Chuvangin, mitinin kan pian tirh phat ata dikna leh chanvo kan neih hi a nih ang taka kan chan a. Thil tisual tu te pawhin an thil tih sual ang phu tâwk hmangaihna mit ata zilhhauna an dawn a, vanduaina tâwktute pawhin an tawrhna ata thâwi dam thei tur a hu tâwk zângnadawmna an dawn theihna turin *Justice* tehfungah he Law of Nature hi kan khawrh chhuah thiam a pawimawh em em a ni. Chutihlaia kan hriat reng tur chu kan chunga pawikhawihtute chunga an phu tâwk hremna pek ringawt hi Justice a ni hran lova. Kan hlohna leh chânna ata hlâwkna kan têl vang ringawt pawh hian Justice chu hlenchhuah a ni ta e tihna pawh a ni chuang hauh lo! *Justice* dik hlenchhuah a nihnaah chuan mi tin a huap zo tur a ni a, tu tana pawha *Injustice* a la awm thei tur niin a lang lo! Chutiang ang *Justice* hlenchhuak tur chuan a zira zir chhuah chi pawh a ni chiah lova, kan rilru put zia leh nunah a bet tlat zâwk tur a ni.
Ka ti thin a, Lal Isua'n nun dan tha min zirtir dân te zawm a, Kristian Chhungkaw dik tak atanga seilian chho tân chuan he Law of Nature nihna hi an hriat loh kârah an nunah a bet tlat tawh thin a. Keipawh hian Jurisprudence hi kum 7 mai ni lovin, kum 30 dâwn chu ka lo zir ve ta reng mai ka inti hial thin! Bible-ah hian awm dân tha leh awm dân tur dik zawng zawng chu a lo chuang vek tawh a. Chungte chu tha taka kan zawma kan nunpui tlat chuan dân bawhchhiain kan awm ngai hauh lovang. Justice tehfung dik leh rintlak ber chu Law of Nature, mihringin Pathian atanga chhuak, rilru fim leh ngaihtuahna thiang tak hmanga dik leh tha an thliarhran theihna hi a ni si a.
Post a Comment
He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh: