SATEL LEM HAN ZIAK ANG CHE U (TU PHUAH NGE?)

SATEL LEM HAN ZIAK ANG CHE U
(TU PHUAH NGE)

-C. Lalnunchanga

‘Di ngaih vanga fam chhinchhiah nân,
 Satel lem han ziak ang che u.’

He hla hi kum 1984 (vêl?) khan Thanga Jongte chuan a album-ah a rawn telh a. Lâr teh vût si lo khan lawm a hlawh hle a; thangtharin kan Mizo hla hlui kan hriat thar phah leh a. Tin, P.S. Chawngthu phuah ‘Phung Hla’ te, F. Laltuaia phuah ‘Tleitir Lungmawl’ te a rawn telh bawk a, Thanga Jongte a fakawm e. Hranghlui mi thenkhat chuan ‘Satel Lem Han Ziak Ang Che U’  tih hi, “Kan naupan lai pawhin tlangvalhovin an sa thin,” an ti a. James Dokhuman ‘Gore-a nu ta’ a sawi ang maiin, lâr hluah hran si lovin a tlo phian mai a. Tun hnaiah F. Zomuanpuia chuan a rawn sa thar leh ta bawk a. A music video siamah chuan a phuahtu Joe Ngurdawla tih ziah lan a ni.

Tlêm lai deuh, kum 2010 vêl khan AIR Aizawlah ‘Kan Khawlai Nun Leh Thu Leh Hla’ tih thu ka sawi a. Chutah chuan he hla hi ka sawi tel a. Kum 2007-a T. Lalhmingthanga (Hmingtea) hla bu chhuah, ‘Lung Tileng’ tiha a ziah ka hmuh angin, a phuahtu Joe Ngurdawla kei pawhin ka ti a. A hnu-ah radio-a ka thusawi chu Zozam ni tin chanchinbu-ah ka chhuah leh a. Hranghlui mi thenkhatin, “E khai! Satel Lem tih hi Joe Ngurdawla phuah a ni hlei nem,” tiin min hrilh a. “A ni maw?” ka ti mai a.

Tun hnai tak tak, kumin February thla khân social media, whatsapp-ah he hla phuahtu hi tu nge tihah inhnialna a awm a. Thenkhat chuan Joe Ngurdawla phuah a nih thu hi an sawi huai angreng viau va. Mi pakhat phei chuan, “Thanga Jongte phuah,” a rawn ti he haw a. A tuk maiah Joe Ngurdawla nau U Hruaia nen khawlaiah kan inhmu a. Kan tleirawl laia û ang maia ka lo en thin a ni bawk a, “Satel Lem Han Ziak Ang Che U tih hla hi a phuahtu-ah inhnialna a awm a?” tiin ka zâwt a. Ani chuan, “Ka u Joe Ngurdawlan kum 1960 chho vêl, Shillong-a a awm laia a phuah a ni,” tiin min hrilh a.

Ka rilruin, “Mizote hian hla inchuh kan ngah ta hle mai a. Hei, a dang pakhat, a phuahtu inhnialna kan neih belh leh dâwn a ni maw?” ka ti a. Chanmari veng pa, doctor lâr, Pu R. Zokhuma hi he hla hre chiangtu a ni an tih avangin ka zâwt a, “A phuahtu i hria em?” ka ti a. Ani chuan, “He hla hi kum 1953, Champhaia Middle sikul kan kal hmain ka hre tawh; kan vênga pa pakhatin a sa a sa thin a, Sap hla thluk atanga an lak a ni,” a ti a. Hmanlaia an sak dan angin a la sa thei a.

‘Dam takin awm ru lenrualte u,
Ka liam tang e zamualpui saw;
Lenrual duh tak then nan kawlan ni a chhuak, a chhuak.

Thiante u dam takin, dam takin, dam takin,
In zingah ka awm rei tawh lawng, rei tawh lawng;
Ka tingtang hi hi thing lerah ka khai ang a,
Khawvel chu nuamin hmang rawh u,’ tiin a han sa chawpchilh nghâl mai a.

Kei chuan, “Tunlaia ‘Val lunglengin va tum rawh se,’ an tih hi an tidanglam tihna em ni ang?” ka ti a. Ani chuan, “A châng dang a awm zêl alâwm. A chang indawtin ka hre tawh lova, ‘Val lunglengin va tum rawh se,’ ti pawhin a sak theih tho va. Kan sak thin dân ka memory-a la awm reng chu chu chu a ni. A phuahtu ka hre lo; amaherawhchu, naupang têin an phuah chu a ni lo, senior deuh phuah a ni,” a ti a.

Electric venga awm Pu R. Lalrawna ka zâwt bawk a. Ani pawhin, “Satel Lem Han Ziak Ang Che U tih hla hi kum 1956 vêl, High sikul kan kal laiin a lâr hle a, an sa nasa tawh; kum 1956 hmaa phuah a ni. A phuahtu tak erawh chu ka hre lo,” tiin a sawi bawk.

Kan thian pakhat chuan, “Hla holam,” tiin a sawi a. Ngaihthlak liam satliah mai hi chuan hla uang, fiamthu hla em maw tih mai tur a ni a. Amaherawhchu, kan Mizo folk song-ah a hniam lo hle, hetiang ziarang hla hi hla puithu ngun ni lo mah se, hla tha a tling a; tin, a phuahtu pawh a themthiam tak zet a ni. American folk song, California-a rangkachak an hmuh chhuah lai vêl, forty niners-ho hla uang — a ngaihzawng tuiah a tla a, chhan turin tui hleuh a thiam si lo, a ngaihzawng tuia a tlak hlum tâk thu sawina, ‘My Darling Clementine’ tihte nên pawh khân inzawl thiak thiak viauvin ka hria. Hla ho deuh, pâwn lera tlangvâlhovin an sak uan mai mai anga lang si hian lung a tilêng em em mai. Khatia khawvel ram hrang hrang atanga rangkachak beiseia California an pan a, wagon nen an inchhawm hnawk luk luk tur ka mitthla rual khan, Kâwl ram lama pêm tur a bung bâwra an inzui diah diah tur chu ka mitthla thiam ve mai e.

Zoram thingtlang nun thawveng tak atanga chhuak: zâna arsi eng tlep tuar mai, pawn lêra awmtual mei chhêm rimte pawh a nam a, meisi tek chhek chhek kâra zu rui lungleng zai te; tin, Mizopa mikhual inthleng boruak, mi tin zalên taka nun an chen lai thlengin kan ngaihtuahna a hruai a. Kohhran khirh lutuk zualpui a reh tawh hnu, kum 1940 hnu lam, a eng hun lai ber emawa Mizo khawtlang nun a rawn phawk fuh hle a. A chang khatnaah hian:

‘Rûn ralah khian leng leh an awm (leh an awm),
Tah chuan ka lungdi Ainawni a leng ve;,’ a ti a. Chang hnihnaah chuan:
 ‘... Ka zu man ba ka tlak hma hian,
Kâwl ram lamah ka pêm teh ang.,’ a ti bawk a.

Indopui Pahnihnaah khan Burma sipaiah mi tam tak an han tang a. Buh leh thlai a that avangin, kum 1945-a Indopui a zawh hnuah chhungkaw tam tak an pem chho bawk a. Pu Rokunga chuan kum 1948-ah he hla hi a phuah a:

‘Sâwmfâng tui ang luanna khi chhak kâwlah,
 Zawng ila, ka tân hmun awm ve maw?
 Tah chuan sâwmfâng hmin vûr angin a vâr an ti,
 Pi Pu sûlhnu phunbûng min nghahnaah.
 Kan thian duh kal taten pêma’n min sâwm a,
 Aw, kan ram riangte hi hnuchhawn ila,
 Thinlai dam thei hian ka ring leh si lo. (Kan Ram Riang Te Hi)

Chhuidawnna mai maiah chuan ‘Satel Lem Han Ziak Ang Che U’ tih hla leh Pu Rokunga hla hi, “Hun inrual emaw, inhnaih deuh tak emawa phuah a ni thei ang em?” ka ti a.

Khawii laiahte emaw Lalzova phuah anga sawite pawh a awm a ni âwm e. Mahse, a hla thu chheh dân hi a Lalzova lo va; tin, Lalzova hla bu-ah pawh an telh lo.

“Hmanlaiin lunglen vanga thite thlanah satel lem an ziak thin em ni?” tia Mizo tih dân ve rêng em maw tia ngaite pawh an awm phah a. Lalzova kha kum 1945 December ni 8-ah a thi a. “Lunglen vâng a ni,” tiin an sawi punlun nasa a; tin, a thlanah satel lem an lo ziak kher kher bawk si a. Lalzova thlana satel lem an ziah an sawi loh hi chu thlânlunga satel lem an ziah an sawi ka la hre ngai lo va. ‘Di ngaih’ lunglen vanga thi an sawi chu hmanlaia mi Thangzawra leh Awmholêri-te an ni a. Awmholêri leh a ngaihzawng Hauthuama chu inneih an tum laiin, râlin Hauthuama chu an that a. Awmholêri lungleng lutuk chuan chaw a ei thei lo va, a vâk ruai ruai a; ni sarih leh zan sarih a zai a, a thi ve ta a ni, an ti a. Thangzawrate hun laiin thlânlung phun an la ching lo. Tin, Lalzova hi a thih chhan tak chu typhoid ni mah se, lunglen vanga thi tiin a thang hle.

Hetiang thil vêl ka han chhuidawn hian: ‘Satel Lem Han Ziak Ang Che U’ tih hla hi Indopui Pahnihna tâwp hnu, Mizo ram atanga mi tam tak Kâwl phaia an pêm chhoh hnu, sipai ngaih san lai a ni a. An nun kha a zalên a, nunna zai khata zawm ang maiin khawtlangah an inphuar khawm a. Khâng an nun honaah khan zu in mite pawh ngampa takin an tal vel thei a, Kohhran leh khawtlangin a phuar nasa tawh lo; tin, ngaizawng neih pawh an la lungrun em em a. Lunglen vanga thi angin Lalzova chanchin kha an sawi darh hle a, a lungphunah satel lem an lo ziak bawk si a. Khatiang boruak lêng vêl kâra he hla hi phuah a nih a rinawm.