ENGA TINGE TUI A LEN TÂK VAK?

- C. Lalduhawma

  Member Secretary,

  MPCB

June 12, 2017 zâna ruah nasa taka sûr chuan Zoram dung leh vângah chhiatna chi hrang hrang a thlen a, kan la hriat ngai rêng rêng loh tlâng ram lui lianin in leh lo a tichhe ta hial a, a hre hla thei deuhin kum 50 chhûngin hetiang a la awm ngai lo an ti a, kum 50 chhûng mai pawh ni loin Mizoram history-ah hetiang tak hi a awm tawh ka ring lo hial.

Tui lian bâkah hian hun eng emaw lai aṭang tawh khân leimin chi hrang hrang hi a thleng deuh reng tawh a, tun hmâa hmun nghet ṭha tak nia lang ṭhinte kha a lo nghet lo thar ta riau zêl mai a ni. 

Kum 1992 vêl aṭang khân environment kaihhnawih thil chi hrang hrang hi ka lo thai ve ṭhin a, thing hlutzia leh humhalh a ṭûl thute pawh kan lo sawi ve fo tawh ṭhin. Mi ṭhenkhat chuan nuihzat ti tihin, “Thing hlutzia i sawi ngun bawka ka huana thing kûng khu nuaih 30-in lei ta che,” tia min elsêntute pawh ka lo tawng ve tawh. Tuna chhiatna nasa tak lo thleng thei ang chi hi a ni vên tuma kan lo sawi ve ṭhin chu. Thing leh mau, ramngaw hlutzia hi i’n sawi nawn leh teh ang aw.

Ramngâw a chereu avânga chawp leh chilha kan tawrh nghal tur chu tui lian, khawkhêng, leimin leh thli na tak a ni tih hi ka’n sawi nawn leh teh ang. 

Ramngâw hian tuihnâ ṭha tak min pe a ni. Kan tuikhur te, kan lui tui te, hna kang chat ngai lo tura kan ngaihte kha a lo ro zo ta a. “Hmanah chuan hetah hian tui hna ṭha tak a awm ṭhin asin,” tiin kan thawnthu sawi mai mai tawh a nih hi. Ramngâw a tlêm tâk vâng a ni ber. Ruah a lo sûr hian ruah tui tam tak chu ramngâw chuan a lo hîp a, a hun têah tuihnâah a chantir leh ṭhin. Mi thiamte chuan ruah a lo sûr hian ngaw ṭhatna hmunah chuan ruahtui tla zawng zawng zâa 70 chu ngâwin a hîp a, zâa 30 chauh a luang ral nghal a, ngaw awm lohnaah chuan zâa 30 chauh leiin a hîp a, zâa 70 chu a luang ral thung a ni an ti. Ngaw hmun ṭhatnaah chuan ruah sûr nasa tak pawh ni se, ngaw hmunin a lo hîp hmasak avângin tui lian nghal mai tur kha a vêng a, chuvângin lui kuangte pawh han cham pung pung tho mah se chhiatna nasa tak thleng khawpin a lian ngai lo. 

Ngâw kan neih chhiat lutuk tawh avângin ruah sûr tam deuh hi kan zo ta lo a ni ber e. Ngaw hmunin tui a lo hîp ṭhat chuan khawkhên lai pawhin tuihna ṭha tak, kang lo, a hun têah a chhuah a, min châwm ṭhin a ni. Ram hnufual zâwk Third World Countries an tih zinga chanve dâwn laiin hetianga ramngâwin tui a chhêk khâwlsâ hi an ring a ni. Tuihna ṭha tak min pêk te, tui lian tur min vênsakte bâkah boruak bawlhhlawh hîp rala boruak thianghlim min siamsak mai pawh hi a hlutna awm chhun ni ta se, a man chhût tham fê a tling a, a sâng viau a ni. 

Mi pakhatin nitin boruak thianghlim kg 15 vêl a mamawh a, thing hmun hectare khat bial (football field tiat vêl)-a awm hian kum khat chhûngin boruak bawlhhlawh- Carbon 

Dioxide Kg 3700 hîp ralin boruak thianghlim- Oxygen Kg 2000 a siam chuak thei a ni an ti. Hemi a nih avâng hian thingin a hual vêl hmun chu a hrisêl ngei ngei ṭhin a ni. Hectare khat biala mi mai pawhin mi pakhat thla 5 vêl tla tur boruak ṭha, kan mamawh ngawih ngawih (Oxygen) min siamsak thei a nih chu.

Ramngâw hian thlipui lakah mi a vêng ṭha êm êm bawk. Thing awm lohna chu thli a na bik êm êm a, thing awmna aiin zâa 40 vêl deuh thâwin a na a ni an ti. Thliin buh leh bâl, in leh lo a tihchhiat nasat theih dân chhût chuan thing hmun hung ṭha tak hi khawiah pawh hian siam zêl mai chi a ni ngawt mai. Kan in bul hnaia kan thing neih chhun chhunte chu thli thawhah a tlu kar anga chhiatna thlen ang tih hlauin kan kit hlauh ta ṭhin a, kan in tichhe tur khawpa thli nâ lo dawng hmasâin min vênghim zâwk a, a tawrh zawh loh a thlenah a zâr te, a pêngte a tliak ta zâwk ṭhin a ni. Ram changkâng zâwkah chuan thing hmun hmangin thli dâl (wind breaking wall) an siam zâwk ṭhin asin!

Leimin nasa ta êm êm mai pawh hi chhût tham a tling. Kum 2007-a lei a min nasat viau ṭum khân theih ang angin kan lo ûmzui ve a, chuta kan thil hmuhchhuah pakhat chu tun thleng hian a la dik reng. In chim, in chhia kan tih tam berte khân tui dawn mûmal an nei lo a, tuichhe paihna ṭha an siam lo deuh vek bawk. Hei hi tunah pawh a la dik reng. Sawrkâr leh mi tin harhna tur a ni. Khaw chhûng ni lo, khaw kâr kawng leh ram palailêng min a tam tho si i ti maw? Thli leh ruahin kan leilung a len bo nasat lutuk loh nân ramngâw hian a vêng ṭha êm êm tia kan lo sawi ṭhin kha kan sawi nawn leh teh ang. A zir mite’n an zir dânah chuan ngâw aṭanga metre 10-a hlâah hian thli leh ruahin lei Kg 1,460 a lên bo a, metre 30-a hlâah chuan Kg 2,100 a lên bo thung a, metre 600-a hlâah chuan kg 3,840 zet a lên bo thung a ni an ti. Thing hmun (ngâw) hnaih apiangah lei a ṭha rei a, leimin a tlêm a, ngâw a hlat poh leh lei a ral chak a, leimin a tam tihna a nih chu.

Hawh teh u, i harh teh ang u. Khuarêl chhiatna tia kan puh leh ngawt ṭhin hi keimahni kawng sah a lo ni fo a, invên theih a ni asin! Thuneitute leh mipui i harh ang u, chuti lo zawng mangangin kan chiau vawng vawng zêl dah ang e. 

Zoram, harh rawh