MIZORAM BUAI : BOMB HMANGA BEIHNA

March ni 4 - 5, 1966 ah Aizawl, Tualbung, Hnahlan, Tlabung, Sangau, Khawzawl te chu India indo thlawhna in nasa takin a nghaisa. In tam tak a kangral a, eitur, silhfen, bungrua leh thil hlu kang ral hi chhutchhuah theih pawh a ni lo.

A TOBUL
Sap hovin India ram a chhuahsan dawn khan thu inchuh leh felhlel deuh a awm. Chu chu Tribal area enkawl zel dan chungchang a ni. Tribal area chu "India ramri dep, tu sorkar hnuaiah mah awm lo, an mahni a ro inrel thin....." tiin sawifiah a ni a. Chumite chu Mizo te, Naga te sawina ngeiah ngaih a ni a. Engtia awm zui zel tur nge tih erawh thu inchuh lian tak a ni.

Hei hian Mizoram mipui zingah ngaihdan a ti chiri ta nuai a, India zawm duh leh duh lo chu a inbuk ta ber a. India danpui siam a nih lai khan telh kan nih loh avangin awlsam taka duhthlang thei ah inngaihna a lian hle bawk. Politics kan la dai thuk lovin kan lehkhathiam hmasa thenkhat thinlungah sap huatna chi tuh mek alo ni bawk nen. Chubakah India hruai lut tura vai dawi sa ei an lo awm lehzel bawk a. Mizoram politic tui chu a nu bat bat hle. Chuti mek lai chuan Assam ram bungkhat ah ngaiin District Council tiin an rinlut ta zel a.

India sorkar a Memorandum an thehluh lah chu a reh vang vang zel mai si. Mautam tampui alo thleng ta bawk nen, tam vanga mithhi an awm tiin darkhuang a ri ta vu vu reng mai a. Hei hian MNF a rawn hringchhuak ta a ni. Hetiang boruak inep karah hian Politics tui bawlhhlawh chuan chirhdiak alo siam ve reng bawk. India sorkar tan pawh ngaihthat lohna lian tak a siam ta a ni.

MNF thil tumah zalenna chu a a khaikhawmtu ber a ni lehnghal. Silai hmanga inbeihna theng thei mai a nih tak avangin Pu Laldenga, Assam Chief Minister Chaliha, Guzali Lal Nanda (HM) te chu Shillong-ah an inbe ta a. Hetah hian Mizoram kaldan chu tharum ni lovin dawhkana sawifel nise tiin an an sawiho a ni. Mahse zawm a hlawh lo.

Assam Legislative Assembly ah Assamese chu sorkar official language atan hman na tur Language bill a lut a, January 1966-ah chuan Assam Rifles tam tham tak ( 18th battalion) an rawn lut ta ruih ruih mai a. Hmun hrang hrangah an insem ta zang zang mai lehnghal a. Khawimaw laiah BSF an awm nual bawk nen.

Hetianga ralthuam nen an inchhek muk tak zelah chuan MNF lam pawh chuan ralthuam leh puakthei te an khawm ve ta a. Sipai camp lak a, inbiak pawhna tihchhiat a, inkalpawhna kawng dan chah a, Mizoram sorkar, independence puan a tum ta a ni.

🌠INDONA A CHHUAK TA : INDEPENDENCE PUAN A NI 
Kum 1966, February ni 28 ah MNF-in khaw hrang hrangah sipai an ambush a. Hei hi a chhan ber chu Mizoram hi kan dinhmun pangai a awm leh kan duh tihna a ni ber.

Hmun hrang hrangah silai a puak a, Hnam sipaiten Aizawl Treasury leh Telecom office an la a, Lunglei leh Champhai an la a, khaw pawimawh dang te pawh an bei ta zel a. Kum 1966 March ni 1 khan Zoram independence an puang a. Zoram hmun hrang hrangah sipai hmunte chu an hualchep bet a ni.

Heng sipai tangkhang te hian an hmunpui lam chu WT thawnin tanpuina an ngen ta a, Prime Minister Indira Gandhi hruai sorkar chuan CHIMIH RAWH (Crash them) policy hmangin indo thlawhna a rawn tir a, Tezpur Assam a base nei indo thlawhna te chuan avai thuai ta buaih mai le.

🌠MIZORAM BEIH NAN BOMB HMAN A NI
Ni 4, March 1966 chawhma dar 10 velah indo thlawhna 2 chuan Aizawl khawpui leh hmun thenkhat a bei tan a, a hmasa zawkin Machine gun hmangin a hawl chhuak dap a, a hnuhnung zawkin bomb hmangin a bei thung. A tuk March 5, 1966 ah pawh lo thawk leh in darkar 5 zet a bei leh a. A thlenchin apiang chu a kang hluah hluah a ni ber. Hei hi India rama mahni khua leh tuite bomb hmanga beih hmasak ber leh awmchhun a ni.

Indo thlawhna hmangin Aizawl khawpui chu civil mi leh Hnam sipai thliar hrang miah lovin an rawn bei a, Dawrpui pheite chu nasa takin a kang a, India Airforce chuan dimna awm miah lovin, Mizoram khawpui Aizawl chu an bomb ta dur dur mai a, khawpui chu a kang hluah hluah a, nu nau mangangin khawpui an tlanchhiatsan nasa. Mi tam tak thih phah leh hliam an awm a, ramtuileilo ni hlen an thahnem hle.

Hlauhlawp in an tlan chhe chawn chawn a, ram hnuai leh luidungah remchangah te an tlanchhia a, chhun zan zawmin an biru a, mei an tuah eng ngam si lo, chaw chhum thei hek lo, riltamin naupang te chu an tap rawng rawng a, a lian deuh phei chu tap ri ngam hek lo, an pum dawmin an kun ngawih ngawih mai a ni. Khatiang zat mipui karah chuan rai lai te, tar chaklo te, damsam lo te, mahni pawh insaseng hlei thei lo, mi pangai pha chiah lo te pawh an awm a, mahse an chung lama Jet fighter thlawk fua fua chuan a thliar lo tih an hrechiang a, an hlau. An khur. Khur zawih zawih chungin an sa himna zawngina biling a balangin an lum a, Pachang meuh te pawh an Patling thei lo Chhantu ngaiin an van ruai a ni ber.

Aizawl bakah Hnahlan te, Tualbung, Khawzawl te, Sangau te, Tlabung khua te pawh hemi tum hian an bomb a. A bomb loh khua te pawh a tih thaih a, Jet Fighter chuan ngaihno beina pakhat mah tel lova chiau tawk tawk chungin Zoram khaw tin a fang vel a, tihthaih nan hniam te teah thlawkin a enthla kual a, mitin an tlanchhe chawn chawn a, bihrukna an zawng ruai ruaia. Nunau mangang chu sawiloh mianglo a ramtuileilo mahni pawh insaseng theilo te thlengin an buai zova, chung lam atanga tihthaih tu chuan hlawhtling an inti ngawt ang le.

Hnahlan Khua chu thlawhna hmangin an hal a, khatih lai khan inchungte kha Di a ni deuh vek hlawm si a, a kang nasa in han threlhtheih ziazang ni heklo chu, a alh puat puat mai a, an khaw kang chu Pi Rovi Tuikhur vel atangin lungngai takin Hnahlan Mipuite chuan an thlir liam a ringawt mai. An khua ber a kan zawh chuan an eitur, buh leh bal pawh beisei tur a awm lo tih an chiang. Haw leh mai ngam chi ah pawh an ngai lo. An awm zui zel dan tur chu ngaihtuah mai pawhin an lainatawm teh e.

Tlabungah chuan thlawhna Silai leh bomb hmanga an beih bakah meialh a thlak in ram pawh a kang nasa hle. Kashmir inchuh a Pakistan nen anlo inbeih tawh avangin he inbeihna ah hian Pakistan (Bangladesh ala piang lo) an inrawlh an ring a ni mai thei, khua chauh bitum lovin ramhnuai pawh an kap alh nasa viau niin mita hmu tuten an sawi.

🌠INDO NAN ENG THLAWHNA TE NGE HMAN A NIH
Mizoram bomb tur hian India hian kha tih hun laia a fighter neih that ber ber a hmang a.

1. Hunter fighter of 17 squadron : Hei hi 1965 a Kashmir inchuh a Pakistan leh India indo chiam tuma India in a chetthat pui em em a ni a, Indo thlawhna chhuan ber zing ami a ni. Hemi hmang hian machine gun in a kap /hawl hrep a

2. Toofany fighter of 29 squadron : Hei hi France ram siam a ni a, a hming tak chu OURAGON a ni awm e. Indopui 2-na lai pawha an hman ngat a ni a, Hunter in Machine gun hmanga a hawl chhuah te chu Bomb hmangin a rawn halral zui ta thin a ni.

3. Vampire Jet (Pumphira an tih mai) hi British siam, indopui 2-na laia tangkai zet a an hman a ni a, Aizawl lamah a chet hriat ni chiah lo mahse Tlabung lamah chuan a che nasa hle. Indo thlawhna te hian meialh an thlak puat puat mai a ni.

4. Heng fighter bakah hian Russia siam An-12 te, US siam Dakota te, Thlawhtheihna te deuh Otter an tih te pawh an hmang a, mahse hengte hi chu enthlakna atan te, sipai leh ralthuam bakah an ei tur ration leh tui thlak nan an hmang ber. Sipai leh ralthuam supply nan hian Helicopter engngemaw zat an hmang bawk a, mahse leilam indona a nasat avangin an duh angin an tum mai thei bik lo.

Hetiang taka an thawh rip nachhan hi hriat fak ni lo mahse Kashmir inchuh a Pakistan nen an indo tum khan India hian a hnehchhuh thui hle a chumi thungrulh nan chuan a phenah Pakistan a inrawlh an rin vang a ni thei. Chutiang a nih chuan ralthuam pawh nei tha viau ah an ngai ngei ang.

Indira Gandhi, a pa hnung zuia kum 1954 a Mizoram alo kal lai khan Mizo te khan Saptawng an thiam in an memorandum lo thehluh te khan an hawizau tawh zia leh hmathlir thui tak an neih zia a tarlang a, Pu Nehru a meuh pawh khan mak a ti deuh hial kha a nia hetiang meuh a beih ngai ah hian a ruat a ni thei.

A dang leh ah chuan chawlhkar khat emaw chauh chhunga Mizoram hmun pawimawh an la deuh vek thei leh Assam rifles ho an hual chep deuh vek thei mai khan an tam tham viau emaw ralthuam an nei tha viau emaw a nih rinna a neihtir pawh a ni thei bawk.

🌠THUDIK LEH DAWT A INBUAN
Nasa taka Mizoram beih a nih thu leh bomb a nih hi kum 1980 hnalam kha chuan thup tlat tum a ni a. Assam CM Chaliha chuan a pha char charin, Mizoram buaina satliah niin kan thunun tawh tiin house ah meuh a sawi a, mahse a sawi ang hi a ni teuh si lo.

India Prime Minister Indira Gandhi pawhin he thil thleng chungchanga media lamin an kawm pawhin, "Ration kan thlak" tiin a sawiin, March 9,1966 a Hindustan Standard a chhuak Indira Gandhi thusawi an tihchhushah pawh "Operation going on well" a ti chauhvin tarlan a ni. Calcutta leh Guwahati a tlawh haw lam Foreign Correspondent-in Mizoram beih nan air force a hmang em ti a an zawh pawh "Air Force chu Mihring leh eitur supply thlak nan ka thawn" tiin a chhang a nih kha.

Hetih lai hian Assam Tribune-ah te, Hindustan Standard-ah te hming lem hmanga thuziak, Mizoram helna chu Missionary fuihpawrh an ni tih te, chumi tukdawl tur chuan sipai chakna hman a ni a, nunau tan eitur thlak a ni ti zawng a ziak a chhuak zauh zauh reng bawk si. India mi tam tak zinga Sapho huatna rilru chawk tho a, kristianna thlenga beih tumna awm ta mai chu Khasi MLA Nichols Roy phei chuan a ngaimawh viau a, Assembly ah pawh a auchhuahpui nghe nghe. He game ril tak avang hian kum 1967 ah kan zosap te pawh hnawh haw an ni ta nge nge a.

Bomb vanga khaw kang bakah khaw halsak tam tak a awm a, chung khaw hal te chu MNF ho tih vek a puh na te, lemchanna chi hrang hrang te, dawt vawrhdarhna te, mizo leh mizo kara hem thlak tumna te a thleng ta a, sawi sen a ni lo. Khatih hun laia thil thleng ‘evidence’ atana hman theih tur mipui nawlpui hmuhphak chin thlalak emaw, record emaw an hnutchhiah hauh lo reng a. Sorkar sawi loh zawnga sawi ho lah opposition lam an nih tlat avangin sorkar timualpho tumna zawnga ngai pawl an lo awm ve zel bawk a.

Thudik aiah THUSUAK chu chhiar theih leh hmuh mai theih a tlangzarh a nih zawk zel avangin Mizoram hmun hrang hrang bomb hmanga beih a nih thu chu thupbo a ni hman tep a. Mizo zingah ngei pawh Rambuai lai ti fo siin bomb kher hi chu sawichhuah a tlem hle. An sawi chhun te pawhin ziakin an dah zen lo. An ngam lo pawh a ni mahna. Khang hun laia India Prime Minister khan Mizoram mipuite ni lovin a rama chauh hi ka duh tiin sawi tih te, man khawm a khawpui hrang hranga thawn darh vek tham chauh an ni tih tawngkam te a nei tih a nih tak zel avangin hlauh viau pawh a awm reng a ni. Kan lehkha zir sang (mithiam an ni em tih erawh ka hre lo) zinga mi tam tak thluak suk a ni ta bawk a, mita hmutute leh a taka a tuartute tawrhna, thisen leh nunna pawh zah zo lovin "Aizawl bomb a ni lo" tiin Mizo tawng ngei a chanchinbu a ziak ngam an awm ta hial reng a.

🌠THUTHANG FIAH TURIN ASSAM MLA 2 LEH MP IN AIZAWL AN TLAWH
Heng thusuak lengvel hian thudik chu a thai bo lo mai ni lovin thudik hriat duhna kawngah mithiam a cho chhuak ta zawk a mah a. Assam Legislative Assembly a library thlenga luhkhungin session record te bihchiang duh an awm ta hlauh mai le. Chung record atang chuan engtenge kan hmuh reng le ?

March 30, 1966 ah Assam sorkar a opposition MLA Stanley D.D Nichols Roy, leh Hoover Hynniwet-a bakah Lok Sabha MP nilai GG Swell (Prof) Aizawl chanchin hre turin an chho a, a tuk 31.3.1966 ah lo thlengin ni 2.4.1966-ah an kir leh a. Bomb keh them.leh la puak lo te an hawn thla a. An haw hnu a Assam State Assembly-ah a rapthlak zia an auchhuahpui ta piap piap mai a. India sorkar in "Crash them" (nuai chimit rawh) tih policy hmanga nunau pawisawilo bomb hmanga an bei chiam chu na taka an dem te.

Indira Gandhi in "Ei tur kan thlak" a tih pawh chu Lok Sanga MP, Professor GG Swell-an bomb kehthem lekchhuak meuhvin Prime Minister Indira Gandhi chu "Heng hi maw in ration thlak chu, engtinnge in chhum ang ? Engtia chhum hmin tur nge min hrilh rawh u...." a tiin India Parliament chhungah ngei a lekchuak tih te thlengin kan hriat belh thei ta zel a ni.

Hetiang hi tlai khawhnu ah Journalist beng a thleng ta a nih chu. English paper Newslink chuan a rawn ziak a, hemi hnu lawk hian Pathianni chhuak Zalen-ah tarlan niin Zozam Weekly leh chanchinbu hrang hrangah thailan a ni chho ta a. Zozam weekly chuan jet fighter beihna tuartute an office lama in report turin hma an la a, report pawh an dawng thahnem hman hle ta mai a, thluak suk ho thu leh hla chuan a cho chhuak tha at at hle e.

Chu mai ala ni lo. Indian Express Sept 7, 2011 a Shekhar Gupta ziah hi tarlang teh ang 
“....Mrs Gandhi sent airplanes to bomb Aizawl when Mizo rebels had raised their flag on the treasury, and were about to sack the Assam Rifles battalion headquarters, which housed not just troops but also their families. The pilots on those bombing runs included two names we all got to know subsequently: Rajesh Pilot and Suresh Kalmadi.”

He bomb thlak tu thlawhna khalhtu te zinga mi 2 hming nen lam kan hre thei ta zel a. Chung te chu -
1. Rajesh Pilot, Rajiv a hun laia Union Minister for Surface Transport ni thin, motor accident avanga thi ta kha (kan hre lar viau ang chu maw)

2. Suresh Kamaldi MP pawh lo ni tawh 2010 Common wealth Games eirukna thubuai lian tak a mawhphurtu kha.

Kan hriat a tlai thudik chu a nget em love.

🌠MARCH NI 5 AH ZORAM NI HMAN A NI TA
Mizo Zirlai Pawl (MZP) chuan kum 2008 ah Zoram Ni hman a rawt a. Ni 5 March 2008 khan Aizawl Vanapa hall ah "ZORAM NI" tiin program a buatsaih ta a. He ni hi thinrimna chawh nun that leh nan ni lovin thudik puanchhuah zel a nih theih nan leh thangthar zel ten a langchhuak phenah hian thil tam tak a awm a, chu chu thudik a nih fo avangin haichhuah a pawimawh tih kan hriat zel theih nan a ni ta ber awm e.

He ni ah hian ataka tawng tu te an tawngchhuak ta. Pu Vanlalngaia chuan, "Hnam anga boral vek turin hmun hrang hranga min thawndarh an tum a ni tih kha min hrilh chiang khawp mai," tiin jail-a a tan laiin hetiang thu hi an hrilh niin a sawi a. "A tuartu ka ni a, a tawrh chhan ka ni bawk," tiin zalenna suala a rammut ve thu a sawi a nghe nghe. "Aizawl bomb chungchangah hi sawi nepna awm lo se ka duh. Min bomb ngei....,"

Pu Denghnuna pawhin sap tawng dictionary-in 'BOMB' tih a hrilhfiah dan mipui hma ah a chhiarchhuak a, "bomb lo titute hian eng tawng tak hmang ang maw ?" tiin Aizawl bomb a nih dan leh a ma tawn ngei te a sawi a. Reiek leh Khawrihnim atang pawhin ka hmu ngei, kan khua atangin kan thlir thap ti an tam mai.

Prof. JV Hluna lehkhabu "Zawlkhawpui Senmei chan ni" tih release a ni ta bawk. Hetah hian hmun hrang hrang bomb a nih dan te a chuang iar bawk. Ziak duah lo mai ang.

Jet fighter leh bomb hmanga Mizoram beih a nih laia huaisen taka mipuite tanpuitu mi 12 hnenah chawimawina hlan a ni a, chu'ng chawimawina dawngtute chu -
1. Sainghinga,
2. Brig Sapliana, 
3. Chalhnuna, 
4. Rev Elwyn Roberts, 
5. Rev Dr Lalngurauva Ralte, 
6. Rev Dr Lalsawma, 
7. Rev Dr HS Luaia, 
8. Rev Dr CL Hminga,
9. Denghnuna, 
10. Paul Zakhuma, 
11. Bawlliana leh 
12. Zohmingthanga te an ni.

Mizoram chu Assam Disturbed Area Act 1955 hmangin rambuaia puan a ni a, mipui chevel chu khuahkhirh a ni ta a. Armed Forces Special Power Act 1958 hmangin India sipai te chuan Mizoramah lal an hrawt a. Kum 20 chhung he hun thim hnuaiah hian sual tinreng leh chhiatna hrang hrang in kan ram chu a chhumpui angin a chim ta chuk a.


- Stephana Pa

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post