In lama thangchhuah dan thlirna




Hmanlai mizo nuna nihna pawimawh, an ngaihhlut leh an ngaihsan em em chu thangchhuah hi a ni. Damchhung a mi ropui leh pawimawh nihna, mi zah leh ngaihsan mai piahlamah, an thlakhlelh em em thih hnua pialral kaina a nih avangin kan pi leh pu te nuna dinhmun sang leh ropui ber chu thangchhuah hi a ni, ti pawhin kan sawi thei awm e. Chuvang chuan mitinin thangchhuah ngei tumin, theihtawp chhuahin an bei thin a. Vanneihna bawhfuh inbeiseiin, thih huamin, sa leh ral hma-ah an lu an rawlh phah hial \hin.
Thangchhuah dan chi hnih a awm a, in lam leh ram lama thangchhuah a ni. In lam a thangchhuahna chu khuangchawi a ni a. Ram lama thangchhuah turin heng sa ;- sakhi, sazuk, sanghal, savawm leh sele emaw, sai emaw te hi kah kim vek tur a ni a, aih kim vek bawk tur a ni. Ramsial leh sai a lo van tak chinah erawh chuan sele leh sai kap tel kher lo pawh thangchhuahah an chhiar zel ta a. Sapui vui leh muvanlai leh rulngan aih hi thang chunga chuang a ni. (Mizo Chanchin-Hrangthiauva & Lal chugnunga 44) tih kan hmu. Hnam (Sakhaw) hrang hrang ten thangchhuah dan chi hrang an nei theuh a. Chung zinga sakhaw lian leh tlanglawn ber Lusei thangchhuah dan chungchangah hian ngaihdan leh hriatdan inang lo a tam hle. Ngaihdan chi hrang leh a lo chhuahna bul chik zawka thlir chuan, Mizoram chhim leh hmar, chhak leh thlanga cheng te hi an khawsak dan phung a danglam hret hret angin, sakhaw kawngkal leh thangchhuah dan pawh a danglam deuh hret hlawm a. Kan historian (thilhlui chhui mi) te hian, an rawn zikchhuahnaa an seilenpui ang apiang chu an rawn auchhuahpui hlawm ta mai niin a lang.Chhinchhiahna leh ngaihdan hrang hrang lakkhawm atangin, Lusei hnam ho sakhaw kawngkal leh thangchhuah dan han khaikhawm ila.
Lusei pa inhrang changa a indan in, a vawkpa sutnghak talh hmasak ber chuan sakung a phun a, a ma pualin sakhua a nei \an tihna a ni. Sakung a phun hnu chuan khuangchawi tur emaw thangchhuah tura inbuatsaih nan a ke a pen \an thei tawh a. A rahbi hmasa ber chu ‘Chawnfang’ a ni. In lama thangchhuah tura rahbi hrang hrang te chu heng te hi an ni :-
Chawnfang: Mizo nun leh an khawsak phung hahthlak tak, ral hlau reng reng a an khawsak laia, hlim taka hun an hman ho zinga pawimawh tak pakhat chu ‘Chawngchen’ hi a ni. ‘Chawng’ ti leh ‘Chawnfang’ ti a sawi an awm a, Mizoram khawchhak lamah chuan ‘buh za aih’ tiin an sawi thin bawk. A urlawk ni leh a tiakni nen chuan ni ruk a ni a, tihpui ni tak chuan ni li a awh. Ni li chhung hnianghnar taka zu in tur anih avangin a tlem berah zu ngan 40 lai neih a tul a, sumdeng zu ngan 7  leh, thingek zu ngan 5 vel tal \heh angai bawk. Vawkpa pahnih, pathian sa leh hnuaite atan vawkte pahnih an talh tel bawk a. Naupang hrai nan vawkpui an talh \hin bawk a, hei hi ‘mualbuh’ emaw ‘ sabebuh’ tiin an sawi \hin. A nikhatna atan ‘in chhe siam ni’ chu \an a ni a, hemi ni a nula leh tlangval sawmkhawm ho bik tan ‘thingek zu’ an tih chu an hung hrang a, an pual bik \hin. Zan lam chu ‘thingfar zan’ a ni a, tlaivar zakin an zai ho va, an hlim thei hle \hin a ni. A ni hnihna chu ‘Pu zu ni’ a ni a,’Zupui ni’ ti an awm bawk. Hemi ni hian sakhaw biakna vawk leh mualbuh tur vawkpui kha an talh thin.A ni thumna chu ‘zu thing ni’ an ti a, ‘sa ruh kawl cheuh ni’ an ti bawk. Nula leh tlangval an tel meuh tawh lo va, khaw thenkhatah chuan ‘ruaipui ni’ anga hman a ni thin. Chawhnu her velah buh an thai \hin a, leikapui ah emaw inchhungah emaw buh an chhungvum th<r a,chawngpain emaw a pu-in lam pahin a kein a thai a. Inhnuai lamah naupang leh mi rethei hovin anlo dawh a, Buh dawrawn thum lai an thai \hin. A tuk leh chu ‘ Rual ni’ a ni tawh a, ‘Chawndo ni’ anti \hin bawk. Rualin ruai an buatsaih a, upa hoin an kil ber \hin. Chawngpa in artui 20, arpa 1, sarep 10 ai a tlemlo nen chawn a dova, \hianbul leh \hian sabeng hoin chawndo z< an pu ve bawk \hin. Rual zu zingah chuan ngan hnih tal chu zuf^ng a tel tur a ni a, chu chu chawngnu leh chawngpa pual liau liau a ni thung. A ni nga ni, \iakni chu ‘tual phiah ni’ an ti a. Hemi ni atan hian zu ngan 4 an dahtha \hin. Sa chanpual nei tan ^r te, sarep te, an thawhkhawm a, chu chu ruaiah an siam \hin. Chawngpa in leh a velte an thianfai a, ruaitheh khamah tlailamah chuan an \in hlen tawh \hin.
 Dawino chhui: Chawn hian Dawino a kai \et anti a, sechhun leh nghal mai tur sial nei sa an nih loh chuan, chawn zawhah hian dawino an chhui \hin. Sial nei sa reng, vawkpate nei sa, ti leh mai thei tur an nih chuan sechhun hnuah dawino hi an chhui zawk \hin. (Rev.Liangkhaia:Fungki-51).
Chung : Hei hi vawkte a biak a ni a, Mizo in sumhmun chung ditipah hian parva in angin bawm te takte an siam a, chutah chuan a s>rh hmawr kim leh a lu an pe \hin. An biak ber erawh a hriat theih meuh loh. Ni eng a\anga malsawmna awmtirtu leh ruah surtirtu tihlungawi tumna niin a lang.
Vansen : Hei hi Arhluisen a biak a ni a, Mizo in tuium hunna chung ditipah hian tuium phelte hi an dawh a,tah chuan a s>rh anpe \hin. Chhum dum leh chhum sen kara malsawmna awm thei tura an dilna a ni.
Hnuaite: Hei hi vawktea biak a ni a, in hmun vela malsawmna neitu tihlungawi tumna a ni.
Lasi: Lasi hnena sa kah leh awh theihnana malsawmna neitu tihlungawi tumna a ni. Hnuaite nen a hman dan a inang deuh vek.
Hnuaipui: Hei hi vawkpuia biak a ni a, Dawino chhui tawpna a ni. Lei thuah sawm an bia a, thuahtina malsawmna awm thei kha an dil a ni.
Sedawi : Se talh hmasak ber anih avangin he hming hi vuah a ni a, ‘sedawi chhun’ tiin an sawi \hin bawk. Sepa tuai, a ki leh a beng chen vel tal dawi tlak china ngaih a ni. Sial chuan ‘Khua’ an bia a, vawkpa chuan ‘Sa’ an be \hin. Sial chu a chhuntu kawtah an thlung a, a neitupa in a chhun zawhah a talh tak tak erawh chu midangin an talh \hin. Hemi ni vek hian vawkte pian \ha tak an talh tel a, ‘Pathian sa’ an ti a, Pathian biak nana talh a ni. Sedawi hi ni sarih s>rh angai a, chumi chhung chuan p<m leh khawhar in tlawh te, mikhual thlen te a thiang lo. Ni sarih ral hnu chuan, inthen kher ngai lovin a tawp ve mai \hin. Tin, thla thum a ral hma chuan sakhaw danga rahbi dang engmah a thianglo bawk. ( Pi pu chhuahtlang:B.Lalthangliana-209 ).
Zankhuang: ‘Se khuang’ tiin an sawi \hin bawk. Sedawi chhun zawhah hmanraw nei nghal neinung deuhte chuan, Dawino chhui kher lovin an hmang thei a. Mi tam zawkin an neih nghal theih loh avangin Dawino an chhui chhuak leh te te \hin. Hemi atan hian sechal emaw, sepa a ki hma lam kheh tawh emaw ngei hi hman tur a ni. Sepa a ki hmalam kheh tawh ang hi, ‘Khuang kan rual’ tiin an sawi \hin a. khuangchawi nan emaw, zankhuang /sekhuang ah a tlak tawh tihna a ni. Se talh apiang hian vawkpa in ‘sa’ an be zel \hin. Zankhuang/Sekhuang hi thenkhat chuan sial pali an talh thin avangin’Seli talh’ tin an sawi \hin bawk. Sedawia an tlip leh hmaa rahbi dang lo awm leh chu ‘Mitthirawp lam’ a ni.
 Mitthirawp lam an tih dawn chuan, a hma thla thum velah nula leh tlangvalin ‘Sathing zar’ tur thing anlo fawmkhawm \hin a. Chumi ni chuan chawngpain an thingfawmna hmunah ngei chuan vawkpui, zu leh sa in a hrai \hin. Tlaiah thingnawi fawm rual tan ‘Sabebuh’ tur ‘Kelkhawthang’ an talh thin bawk. Mitthirawp lam ah chuan fartuah emaw an ek phel a, an suih phek \euhva, chu chu a neitute ( Chawngpa ) chhungkuaa mi thi tawh zawng zawng lem angin an siam a, an incheina awm tawk zelin an thuam bawk. Mitthi tawhte chu khuangchawi tur nu leh pa te anlo nih chuan thlanthla chang leh diar tial te, ch^wi lukhum leh \hi ten an an chei vel a, an thlahtu ‘Thlahpa’ lim an siam \hin bawk .Puanvar emaw an sintir \hin.
 Chutiang taka an cheibawl hnuah chuan ruai ni, a nithumni-ah  mualah an zawnchhuak a. Tufa hovin hlang chawpin an sep a, a khuain an thlir \hup a, hmuhnawm an tiin, ropui anti em em \hin a ni. A tlangpui thuin sekhuan leh mitthirawp lam hian ni li vel a awh a, sekhuan an hman zawh hian ‘Selulawh’ a ngai leh a,an sawngbawl dan chu sedawi chhun ang tho kha a ni. Chumi hnuah  Dawino an chhuichhuak leh vek a, Sekhuan tlip nan rahbi dang an tih leh hmain sedawi an chhun leh thin.Hemi hnuah hi chuan chawngpa chuan ‘chhuarpui’ a dawh thei a, ‘se rap’ a siam thei a, ‘vanlung tap’ a chhep thiang bawk. A inah ‘tukverh’ a hawng thei a, Diar a \ial thei a, vakul.- chang pawh a tawn thei tawh a ni.
Khuangchawi : Hei hi mizo sakhaw kawngkala rahbi tawp ber leh ropui ber, in lama thangchhuah nana a hmawrbawkna anih avangin, a hunah pawh zoram hun nuam ber pakhat leh thla en zual hun ‘October’ an thlang a, a hmingah pawh ‘Khuangchawi thla’ an vuah hial reng a ni. Khuangchawi tur chuan a tlem berah sechal pahnih ruai leh unau laina chanpual a sa sem t<r leh sepui pakhat ‘tlang phal’ an ti, a khawtlang tana insem tura pek angai a. Chumi bakah vawkpa pakhat leh vawkt> pathum chu loh theihloh a ni bawk a. Chu aia tam pawh a nei zo chuan an talh thei a. Se za laia khuangchawi pawh an awm. ( Mizo chanchin: Hrangthiauva & Lal chungnunga 54 ).
 Khuangchawi \an ni chuan nula leh tlangval rualin ahma thla thum lai tawh a sathing an lo zar ro tawh chu an phur a, pavalai tlem leh tlangval \henkhatin sial an hling thung a,hnung lam atangin mipuiin haw haw in an <m a, an vaw zuang zawk zawk \hin. Khawlai an thlen veleh a tai an vawr a, nasa lehzualin an vaw zuang vela, ui leh naupang nen an bawr luai luai \hin. Chumi ni vek chuan fatu hovin chawngpa in chhe lai an siam \ha a, ‘in chhe siam ni’ anti \hin. Chungho zawng zawng hrai n^n chuan farnu upa berin z< a hung a,vawkin ruai a siam bawk. Zan lamah chuan chawnfang ang bawkin ‘thingfar zan’ an hmang leh a,tlangvalho kapkalakah nula an \hu a,chu chu ‘chawi’ an ti a, ‘ng^i’ an ti bawk, chutiang chuan an zai tlaivar zak \hin a ni. Farnu upa berin Farz< a hung a,sum d>ng z< thlum tak, nula leh tlangval chawng buh dengtute puala sak chu siak tur a ni bawk.Sum deng z< an siak a pianga an tih \hin angin, Val upa in tlangval tlawmngai filawr chawimawina ‘Nopui’a hlan \hin.
 A tuk chu Puzu ni a ni a, se chhun ni a ni. Vansen leh hn<aite leh Pathian sa atan vawkte pathum a, vawkpa an talh bawk a, sial an chhun bawk \hin a ni. Sedawi chhun a an tihdan ang bawk kha a chhun dan chu a ni a. Puzu ni a nih avangin nu leh pa lama puin zu an hung \hin.Zan lam pawh tlaivar zaka zai leh zu in ho a ni a, Farzu bawk in a ni leh \hin. A ni thum ni chu khuangphuar ni a ni a, ruai ni a ni bawk.Khuang hl^ng chu a siam tura ruat bik ten an siam a, chung khuang phuar ho tan chuan farnu upa ber dawttuin vawkin ruai a siamsak a, zuin a hrai bawk a. Tin, vantlang tan tl^ng phal sepui ruhkawl leh sechal sa \henkhat chu ruaiah an siam \hin bawk.  Chuvangin he mi ni hi ‘Saruhkawl cheuh ni’ an ti bawk.
Khuangchawi tur chuan sawhthing zai l>p tlem , hmawlh a thil tlar a mi tirh chu a tawntir a, a puzawnte in banglaiah a va thiat a,chu chu khuangchawi ni a’ thingdim’ tura sawmna a ni. A mi tirh chu thing a thiah hma chuan a \awng thiang lo.Tichuan, a va thiahna pa khan z< a lo z<k a, vawkpui a lo talhsak \hin.  Chumi ni leh zanah chuan chawngz<, chawngpa sak chu an in \hin a, an tlaivarpui \hin. A ni li ni chu khuangchawi ni ber chu a ni a, Khaw thenawm thingdim tura kal an chahte kal ni a ni.Thingdim tura kalte chuan puan dum an sin a, khuang leh dar nen, silai leh feipui nen an infam rup \hin. Haituk ( thawlte ) in zu an pai \heuh bawk a, Val upa in hma a hruai a, khaw luh dawn remchangah hlado chhamin, silaiin tlang an tlir a.Chu veleh khua ami te chu hmuak turin z<peng akin an tl^n chhuak a. Thingdimho chu vak^wl l>nin kal pahin an lam dual dual a, an intawh chuan an z< ken chu an intulh a, tuibur an in\heh hut hut bawk a. A lo hmuaktute zinga upa deuhte chuan d^r l^m leh khuangpui l^min hma an hruai a, an hnungah midangte chuan vak^wl l^m bawkin an zui a, ropui takin khua an lut \hin a ni
.Hmakhawsang thingdimtute chu d^r l^m leh khuangpui l^min an lam ber \hin a. Baichi hovin vak^wl l>n hi an rawn ching chhuak a, thingdimtu mikhualho l^m dan ber alo nih tak avangin “Khuall^m” an lo ti ta a ni. Thingdimtute chuan tl^ng sum atan cheng nga an hlawh \hin. Hemi ni hian mikhaul tan chauh ruai a awm a, zu erawh chu mi tinin an in thei. Ruaitheh zawh chuan, Upahovin thangchhuah pa an nih chuan thangchhuah puan leh diar tial nena inthuamin, feipui an vilik a, puithiamin hma a hruai a. Chawng pain sepuan a sin a, thlanthla chang a tawn a. Chawngnu in sepuan bawk a sin a, vakiria a khim a sahmimin zupeng a ak a, Nula hovin zodi puan an bih a. B^nn^l, f^ud^wn, leh d^rng<n an bun a, vakiria an khim a, chutianga inthuam vek chung chuan mual chhuah hla an sa a. Chhuaktur anga kawngka an pan vawithumnaah an chhuak chauh \hin. Mual chhuah hla sa chung zel chuan Khuanghl^ng an pan a, chawngnu leh chawngpa leh laina hnai deuh an \hu a, makpate leh an laina hnaite’n lal mualah an zawn chhuak a, an virkualpui chiam \hin. Chawngnu chuan chem. te, lap^r te, ^r te, naupang puan te, darkhuang te, darbel te, silai (aiah thingfak ) te leh sial ( aiah sehrui ) te a vawrh a, an inchuh luai luai \hin. Sehrui hi an inchuh ngial hnuah thingdimtu lam chan tura ngaih a ni deuh \hin.
Khuangchawitunu chu a lainate zinga pa pakhatin a han dinpui a, khuang hlado a chham a, silai a kap dur dur \hin. Khuangchawitunu chu an s>p a, an kualpui hnu chuan a chhuk a, midang nula an ruat sate chu an chuang tawh zawk \hin. Vawikhat an kualpui hnuah upa ho chuan mual chhuahna hla bawk chu sa in, an helkual a, khuang leh d^r nen zaiin an helkual a, nulahovin b^wngin an helkual bawk a. An sirah thingdimtu tlangval ho khan vak^wl l>nin an hel kual bawk a, chutiang a vawi thum an helkual hnu chuan tlangvalhovin khuanghl^ng chu vawi thum an s>p kual leh chiam a, an an phelh darh a, a rua te chu sairawkherh atan an inchuh luai luai \hin. Chumi hnuah chuan khuang buan a awm leh ngei tur a ni a. Mikhual leh khawtual an inbuan ber \hin, naupang atangin an \an a, chak ber thlengin an inkai chhuak vek \hin. Inhau buai te an awm ve \hin avangin, intithinrim awm dawn a an lan chuan upain \helh n^n lungte an \h<m a, “Siau bang tawh ang,” an ti a. Chumi hnuah chuan tu mah an inbuan lui ngam tawh \hin lo. Khuang buan zawh chuan upaho chu puithiam hovin chawngpa inah an kir leh a, inchhung luh hmain hring an thian zet a,art> an vaw hlum a, an l<t ta chauh \hin a ni. Zanah hlim takin an zai tlaivar leh a, a tuk ni nga ni chu khuang ph<m ni an ti a,vawkin ruai an \heh a, z< an h<ng bawk a. Mi tl>m az^wng an zai ho nileng leh a. Ruaitheh khamah erawh chuan \iak a ni nghal tawh \hin.  
Khuang an chawi zawh hian ni sarih an serh leh a, mitthi in leh p<m tlawh te, thei
Thur ei te, mikhual thlen leh biak te a thiang lo va. Ni sarih ral hnu chuan inthen kher ngai lovin an thiang ve leh mai \hin.Thla thum hnuah Selulawh leh selukhung an ti leh a, vawk an talh leh a. Khuangchawi chu sedawiin an tlip leh ziah bawk.
Tichuan, Khuangchawipa chu Thangchhuahpa ( In lamah ) zawhzazo a lo ni ta a. A duh anga zauvin tukverh a hawng thei a,bahzar a siam thei a, vanlung pawh a siam thei ta a. Puan\ial a sin thei ta bawk. A thih hnuah a ran talh thlarau zawng zawngin mitthi khaw kawngah an zui ang a. Ropui takin ‘Pialral’ a lut ang a. Chutah chuan faihawtin an lo chawm kumkhua dawn a ni. Mizo sakhuain a ken tel pawimawh tak chu, damlaia mi zah leh ngaihsan nih a, mi ropui nih leh. Thih hnuah Pialral kai a, hahdam leh nuam taka khawsak a, hnathawh ngai lova fai sa a chawm anih avangin Thangchhuah hi a ropuiin an ngaisang em em a ni.
Mizo hnahthlak hnam (Sakhaw) hrang hrang ten Thangchhuah dan chi hrang an nei hlawma, chung te chu a tlangpui han tarlang  tel ila ;-
B^wm: B^wm sakhaw kawngkal leh an thangchhuah dan chu hetiang hi a ni :-
Zan m^wh bawl : Chhungkaw bil a hman a ni a, ^r la dum an talh \hin. Inthawina leh khawzing pathian biakna tur “Zarh” an siam \hin.
Kho bah : Vawktial no la neilo chu “Haibawng” in z< tlem an leih a,charsutpui ban bulah an vithlum a. Inchhungah kher an chhumhmin hnuah an ei \hin.
Sabuk Sun : Lusei sechhun nen a inang hle. Sechal pakhat, vawkpa sum ruk aia te lo leh ^r pachal an talh a,an tlaivar a. Ruaiin tlang an hrai zui \hin. Hei hian a tlangpuiin nithum a awh, Lusi ho dawino kaih\heh ang deuhin vawkrial an talh zui \hin.
Zim : Ar la dum pakhat leh vawkpa sum ruk ai a te lo an talh a,dan naranin ni hnih a awh \hin.
Suak lo : Zim nen a inang deuh reng a,a danglamna chu an ran talh sa reng reng tumah hleh phal a ni lo. Sabuk sun te, zim te, Suak lo te an hman reng reng hian ruai\heh zawhah “Buh barh” a awm ziah \hin.
Sa zim : Sechal pathum leh vawkpa sum ruk ai a te lo a ngai a. Z< leh sa atam em avangin ni nga leh zan nga tal a awh \hin.
Sa buh sun thleng chauh a chunglam hmang thei tawhlo te pawh thangchhuah tenau anga ngaih an ni a. An thih hnuah pawh Pialrala awm thei tur niin an ring.
Darlawng: In lama thangchhuah tur chuan a tlem berah vawi sarih vawi riat khawtlang hrai a ngai a, hei hi thil harsa tak a ni a. Sum leh pai tam tak khawhral a ngaih avangin.
Ralte: Ralte Thangchhuah dan tlangpui chu:-
 Chawn ; Nula leh tlangvalin buh an deng a, z< an bilh a, a thlum veleh Luhkapui an dawh a, chawng thing an phur \hin.Vawkpa an talh a, vawksa tul hnih insei hleih a an thil chu, tlangval tlawmngai leh huaiber pe in lalin zumdeng z< “Nopuiin” a tawk \hin. Zanah nula leh tlangval an l^m tlaivar a, hei hi “ thingfar zan’ an tih chu a ni. Hemi hnuah hian “Hnuaipui” atan vawkpui an talh a “Chunglam” atan kel te an talh a, a sa serh an hlan \hin.
Sedawi : Sepa ki hmawr hawng an talh a, z< an in a, ruai an \heh \hin.
Khuangchawi : Sepa ki lai nawt chin leh sepui an talh \hin. Tlaiah naupang “Mualbuh” an pe a, ruai an \heh nghal bawk. Khuanghlang an phan chu pa hovin an zawn a, an virpui vel a. Hei hi khuangchawi an tih tak chu a ni. Zanah khuangchawipain nula leh tlangval zu belpui pali leh belte pali a pe a, an lam tlaivar zak a. Hei hi “ thingfar zan ” an ti.
Inthen hma chuan mikhual thlen a thiang lova, luipui k^n a thiang lo bawk. Chawn leh sedawi a serh dan kimchang an tih leh hnu chuan khuangchawipa a lo ni ta a.’Tukverh’ a hawng thei a, ‘bahzar’ leh ‘vanlung’ a siam thei bawk. A lu khawng pawh cheng sawm a ni tawh a, a hma kha chuan cheng hnih a ni \hin. Nupui a \hen a, a neih lehin a nupui chu khuangchawinu a ni ve theilo.
Pawi (Zahau): Pawi ho hian khuangchawi dan chi hnih an nei a, “Tlangsir chawi” leh “Khualsim chawi” an ti. Khuafoh leh Thlantlang lam tihdan niin an sawi. Hei lo hi zahau ho Khuangchawi dan “ Khuangphawh ” a la awm leh bawk.
Khuangchawi : Sechal pahnih, sepui no vawi thum tal nei tawh, vawkpa leh vawkpui talh angai. Daiah an kal a, kel leh ^r an talh a. A sa s>rh an pek hnuah ramah an ei \hin.
Tlangvau ni : Pu z<, vawrh z< leh khaw z< a awm a. Vawkpa leh sial an talh a. Nula leh tlangval, nu leh paho te an tlaivar \hin.
Khuangtuahni/Khuang siam ni :- “sa chan ni” an ti \hin bawk. Khuangchawitute nupa chu lal mualah an zawn chhova, an s>p chin vel a. vawk sum li vel thiamhla chhamin an talh \hin.
Bual ni ; Nu leh pa lama an pu te’n vawkpa sum thum/li vel ve  chi fun khat leh zu belpui nen an thawh a, ruai an \heh \hin. ‘Thangchhuah l^m’ leh ‘kulh l^m’ in an lam \hin. Chawngnu in lapua, hriau,\hifang sin, chem., pawnfen, diar, ^r dum leh ^r var te a vawrh a, hausa deuhin d^rmang te, d^rkhuang te, pawisa leh d^rbelte, sehrui te an vawrh \hin.
Thing thiah ; Chawngpa in sawhthing zailep panga khawdang lalpa zaute ah a va thiat a, vawk an talhsak a, a riak ve nghal \hin. A va thiahna khaw neitute chu bualni ah l^mna ah an tel ve tur a ni. Bualni tuk, sawngtam ni ah thingthiahna khua te chuan chawngpa inah an thuam famkim nen hlado chhamin l^m man an dil a. Cheng nga emaw a ni tlangpui. Tlaiah khuang an phum a, sa beng leh kelpa beng an khenbehna chu a putna hmawr chawpin inhnuaiah an phum \hin. A tuk chu sum dil ni a ni a, Nu leh pa leh pa leh pa pu ten se te ( Tlai sial) te, vai puan leh pawnfen leh cheng hnih an dil a. Farnu upa berin cheng nga an hlawh \heuh bawk. Chumi hnu thla dang a d>t ve leh salu lawh an nei \hin.
Pawi (Khuafoh leh Thantlang) : Khuangfoh leh Thantlang ho bik in lama thangchhuah ( Khuangchawi) dan chu :-
Khaw vawk rial talh : Vawknu do tla an talh \hin. An mi sawm ho nen tualah z< an in a, pawnlam mi an be thianglo. A tukah hnathawk lovin chhungkuain an s>rh a, thla d>t hmasak berah inthenna “ Kho khengtawl’ an nei \hin.
Khawdangh : Vawkpa sum nga aia te lo an talh a, mi an sawmkhawm a. Sangau, Marau leh Thingbawngsa  an dah hran hnuah an ei \hin.
Se chhun : Se nu do tla chhun tur a ni. Zu leh ruai an buatsaih a, lusei ho “Sa thing zar” angin “thing ai chan”an fawm \hin bawk. Zanah an tlaivar a, sechhun hnuah leh a zawh thla de hmasa ah “Ar nak” an hmang \hin.“Bawite bawi” leh “Patan bawih” an awm a, Bawi pui leh Bawite tihna a ni ber. Dan naranin se la do tla leh vawk sum nga ai a te lo an talh \hin.”Bawih fawrh zan” leh “Bawi thut zan” an hmang \hin.
Tlangzam ni : Nula leh tlangval tan bik “Laihraw vawk” an talh a, sechal an talh bawk a, chu chu tlangzam a ni. Tlaiah ruai an \heh a, zanah an tlaivar \hin.
Sareu ni: “Sa kan” tihna a ni. Vawk pahnih talh angai, Laihraw vawk leh mipui hraina tur in vawk dang pakhat an talh a, ruai an \heh \hin.
Bawitung hel ni: “Bawingul” emaw “Vanpar” tin an sawi \hin bawk, Seluphan nen thuhmun a ni. Sam phiar ni ani a, pu ber chu sam phiartu a ni. Vawk an talh a, sam phiar z< a awm bawk. Bawitung an hel a, chumi zawhah an inbuan \hin.
Zan chhun : Senu/sepa dotla an chhun\hin, he se chhunna ah hian “Bawi nu” leh “Bawi pa” te kha an pawimawh hleZankhuain z< an in a, an zai a,hlim takin an chen \hin.
Khuangchawi : Sial tam tak talh angai. Zan chhun atan senu do tla angai a, chu bakah se nga emaw se sarih emaw tal a la ngai.Se  sarih ai a tam anih chuan se sawm tal talh tur a ni. Vawk pawh a tam thei ang ber talh tur a ni, “Sakhaw thum” anti a, sechal talh ngei ngei angai bawk. Khuangchawini thlen hma karhnih velah “Sakhaw thum” atan sechal do tla an talh a, a sa chu tlang zam a ni a, a bang zang chu ruaiah siam a ni. Ni khat leh zan khat chauh a awh \hin. Karhnih hnu velah Khuangchawi chu \an a ni a, khuangchawi dawn zanah nula leh tlangvalho te chu thing nen khuangchawitu tur in lam panin ‘Phuphuthaiin’ an l^m a. a tuk “Tlangzam” ni ah chuan sial pathum leh vawk, sareu tur leh Laihraw sa tur an talh \hin. Tlailam ruai\heh zawhah inbuanna hun a awm bawk.
 Khuangchawi ni khat ni chu khuangchawitunu zawn, ruai\heh, inbuan, z< in,zai leh l>m nan an hmang a, tlaivar zakin an ch^i \hin.A tuk chu ‘Chawi pui ni’ a ni a,sial pathum an talh \hin. A ni thum ni ah chuan sial leh vawk an talh leh a. Ruai an \heh a,zanah an tlaivar leh a,a \iak ni a ni. Khuangchawi a\anga thla khat chhung chu “kun ulh” an hmang a, a tlin deuh chuan kawiin fim a kova, khungkilhna vawk an talh a,tichuan an lo thiang ta. Khuangchawi hi \henkhatin nikua leh zan kua awh niin an sawi a, a \henin ninga emaw awh nin an sawi tung.
Heng hi Mizo hnahthlak hnam (Sakhaw) hrang hrang te, in lama thangchhuah dan tlangpui chu a ni , heng a\ang mai pawh hian Mizo society a “Thangchhuah” pawimawhzia leh an dinhmun sanzia chu a langchiang viau awm e. Heng bakah hian, B^wng, Hmar, Mara, Thado, Paite leh hnam dangte thangchhuah dan a la awm hrang leh cheu a. Tun dinhmunah erawh chuan chhuichhuah mai a la harsa rih deuh a ni.
Works Cited:
Hrang\hiauva & Chungnunga Lal , Mizo Chanchin, C. Chhuanvawra,  Aizawl, Gilzom Offset 1978.Print.
Lalthangliana, B, Pi Pu Zunleng, Aizawl, The. Govt. Press, 2007. Print.
---, Mizo Chanchin, Kolkatta 9, Swapna Printing Works (P) Ltd, 2014. Print.
Bibliography:
Hrang\hiauva & Chungnunga Lal , Mizo Chanchin, C. Chhuanvawra,  Aizawl, Gilzom Offset 1978. Print.
Lianthanga. C , Hmanlai Mizo Nun,  Mizoram Publication Board, Aizawl, Zorin Compugraphics, 1999. Print.
Zawla, K, Mizo Pi Pute leh an thlahte chanchin, Aizawl,  Samuel Press,1993. Print.
Lalthangliana. B : Mizo Culture, Aizawl, Gilzom Offset, 2013. Print.
Lalthangliana. B , Pi Pu Chhuahtlang, Aizawl, Argus United, 1998. Print.
Liangkhaia. Rev , Mizo awmdan hlui & Mizo mi leh thil hmingthangte leh Mizo Sakhua, Aizawl, L.T L. Publication, 2008. Print.
Liangkhaia. Rev, Mizo Sakhua, Khiangte. Laltluangliana, Aizawl, College Textbook ( Mizo ) Editorial Board, Mizoram University, Felfim Computer, 2012. Print.
Thanga  Pu,  Hman lai Mizo awmdan, Aizawl, Tlangveng Printing Press, 1992. Print.
Dokhuma James , Hmanlai Mizo kalphung, Aizawl, J.D. Press, 1992. Print.
Chawngkunga. C , Sakhua, Department of Art & culture, Govt. of Mizoram, Aizawl, Omniprint Offset, 1997. Print.




2 Comments

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post