KRISTIAN HLA BUA SÂP HLA PHUAHTUTE LEH AN PHUAH CHHAN CHANCHIN

— 𝐂𝐞𝐧𝐭𝐞𝐧𝐚𝐫𝐲 𝐂. 𝐋𝐚𝐥𝐳𝐚𝐡𝐚𝐰𝐦𝐚

𝙲𝚘𝚕𝚞𝚖𝚗𝚒𝚜𝚝,

Exᴘʟᴏʀᴇ Mɪᴢᴏʀᴀᴍ

           Hla rěng rèng hian phuahtu leh phuah chhan an nei vek a. Hla ṭheuh ṭheuhah pawh Siamtu [Pathian]-ina a pêk bîkte chu khawvêl mîte hriat nìin an phuah dàn chanchin an hriat aṭang ringawt pawhin mi tam takte'n pìanthar phah nán an hmang fo bawk. Kristian Hla Bua Sâp hla ril tak takte, a phuahtute leh an phuah chhan chanchin ngaihnawm tak takte leh lungchhiat thlák tak takte tăwi tě tèin thài lan kan tum dáwn a ni.

            |1| AW HMANGAIHNA MIN THLAH LOTU (KHB 257)

             He hla phuahtu Rev. George Matheson-a hi kum 1842 khán Scotland ramah a piang a. University a zawh hnuin a mit a del ta hlauh mai a. A nupui chuan a mit a del tâk avàng chuan a bànsan ta nghâl bawk a. Mihringte hmangaihna rin tlák lohzia a ngaihtuah a, a mittui a tla zawih zawih ṭhìn. A mittui kárah chuan hmangaihtu dik Isua hmél a hmu ta a. Kum 1882 June 6-ah Isua hnénah a inhlàn ta a. Làwm êm êmin -

            “Aw hmangaihna min thlah lotu,

             Nangmahah ka thla chau a châwl;

             Ka pe kìr che ka nun bat chu...”

tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |2| AW ISU KEI MIN KAL PÊL SUH (KHB 255)

             He hla phuahtu Fanny J. Crosby-i hi kum 1820 khán a piang a. He hla hi kum 1868-a a phuah a ni. Chawlhkár ruk mî chauh a nih láiin a hritláng a, New York-a Putnam biala thingtláng Doctor pakhatin hre ûk si lovin anṭam râwt sawmin a mit a tuamsak a. A mit a del ta hlauh a! Kum 5 a nihin an laináte'n sum thawh khâwmin New York Doctor thiam Dr. Valentine Mott-a an panpui a. Ani chuan a beidawn thu lo hrilh pahin, “Naupang mitdel khawngaihthlák tak tê,” a lo ti a. Chu chu Crosby-i chuan a hre reng ṭhìn. A hla thu -

            “Kumkhuain ka zui zêl ang che,

            Hrehawm mahsela...” a tih hnuah “Hrehawm zawng zawng ka lo tuar ang” a tihte hian a dinhmun a tár lang chiang hle. Bible-a a thu rem chu Tirhkohte Thiltih 2:21 leh Rom 10:13 te hi an ni.

            |3| AW KAN PATHIAN, I RINAWMZIA A ROPUI (KHB 29)

            He hla phuahtu Thomas O. Chisholm-a (1866-1960) hian beidawnna nasa tak a tâwk a. Methodist Pastor a ni a, kum khat chauh rawng a la báwl tihin a hrisèlna ṭhat loh avàngin chawlh a ngai ta mai a. A beidawng êm êm mai a. Rethei takin nun a hmang a. Mahsé  Pathian mîte kal tlangin an chhawmdawl ṭhìn a. Pathian rin tlákzia a hmuh chuan,

            “I rinawm rópùizia! I rinawm rópùizia!

            Chákkhăi tinkim min vûr i ṭhat zárah...”

tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |4| AW LAL PATHIAN, I KUTCHHUAK THILSIAM TINRÉNG (KHB 18)

            He hla phuahtu Swedish Pastor Rev. Carl Gustov Boberg-a hi kum 1859 khán a piang a. Kum 1886 khán vawi khat chu Sweden chhim chhak lam tuipui kam máwi takah a zin a. Chutihlái chuan thlipui leh ruahpui a rawn thawk thut a. Mahsé, rei lo têah a báng leh ta a. Chutah ní a rawn lang a, chûng lái ram vêl chu a rawn chhûn êng süt mai a. A máwi êm êm a. Ni êng làwmin savate pawh chu an hrâm chiah chiah a. Chu chu a hmuh chuan rópŭi a ti êm êm a. Engkim Síamtu [Pathian] rópùizia a hmuh chuan a rilru a khawih êm êm a. A ṭhingṭhi rawp a.

            “Aw Lal Pathian, I kutchhuak thilsiam tinréng,

            Dâwn chángin mak tìin ka lo khat ṭhìn...”

tìin he hla rópŭi tak hi a rawn phuah chhuak ta a ni.

            |5| AW, MI SĂNG TAM TAK ZAITE CHU (KHB 63)

            He hla hi Charles Wesley-a (1707-1788) phuah a ni a. A pìantharna champha vawi sàwm leh pakhatna, kum 1749 May ni 21 ní-a a phuah a ni. Wesley-a chu Moravian-ho nunin a hneh êm avàngin a piangthar a. Moravian hruaitu pakhat Peter Bohler-a chuan, “Lei săng khat nei ila, a vaiin Isua Krista fak nán ka hmang vek ang,” a ti ṭhìn a. Chu thu chu Wesley-a bengah a châm reng ṭhìn. Tichuan, a pìanthar champha vawi sàwm leh pakhatna-ah chuan,

            “Aw, mi săng tam tak zaite chu,

            Tlantu rópui fakin;...”

tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |6| CHATUAN LUNGPUI AW KRISTA (KHB 370)

             He hla phuahtu Rev. A.M. Toplady-a hi kum 1740 khán a lo piang a. Vawi khat chu Burrington Combe hmunah thlipui leh ruahpuiin a nuai vak mai a. Chu lái vêlah chuan han tawm hulna tùr a váng hle mai a. A han hawi kual chuan lung lian deuh pahnih hi a hmu a, chutah chuan a tawm ta a. A bulah chuan lehkhathem a lo awm hlauh bawk a. Chûng lungpuite chu Krista nèn tehkhinin kum 1775-a a chhuah tâk “Chatuan lungpui aw Krista” tih hla chu a lo phuah ta a ni.

            |7| CHHANDAMTU NUNG RAWNG KA BÁWL (KHB 292)

            He hla phuahtu A.H. Ackley-a hi kum 1887 khán a piang a. Vawi khat chu chhandamna thu a sawi mawlh mawlh láiin Juda tlangval pakhat hian a rawn hnial a. Juda tlangval chuan, “I sawi Isua kha hmânah a sual avàngin kraws-ah an khéngbet tawh a. Pathianah ka be thei lo,” a rawn ti a. Rev. Ackley-a chuan, “Tlangval, Isua chu a thi a, a nung leh tih i hre nange? Tûnah pawh ka thinlungah a nung asin. Amah nèn kan léng dùn ṭhìn a, kan inkàwm ṭhìn a, kan inbe ṭhìn asin. Mîte'n eng pawh sawi mah sé ka thinlungah Isua chu a nung a ni,” a tih láiin he hla hi a lo phuah chhuak ta a.

            “Chhandamtu nung rawng ka báwl,

            Kan zíngah a awm;

            Mîte'n eng pawh sawi mah sé a nung tih ka hria...” tìin.

            |8| ÊNNA NUNNÊM THIMIN KHAWVÊL A BÂWM (KHB 155)

             He hla phuahtu John H. Newman-a hi kum 1801-ah a piang a. Vawi khat chu Europe fangin a zin kual a. Naples khua aṭangin Sicily-ah a kal a, a dam lo ta vak mai a. A sualzia inhmuchhuakin a piangthar ta a. England-a kal tùrin Pathianin a tír a. Marseilles panin lawngah a chuang a. Sardinia leh Corsica inkár ram ringrêkah chuan an táng a. Zàn a ni a, khua a thim êm êm mai a. Thlipuiin Lawng chu a vawrh a vawrh mai a. Hla taka vaukamah chuan êng a va hmu a. Zan thim hnuaiah lung khawkrawk hlauhawm pui pui kárah chuan êng leh Isua chu tehkhinin,

            “Ênna nunnêm, thimin ka vêl a bâwm,

            Mi kài ang che;

            Zàn a ni e, in hlatin ka lo awm,

            Mi kài ang che...”

tìin a lo phuah ta a ni. He hla rópŭi tak hi Mahatma Gandhi pawh khân a duh hle mai a. A ṭawngṭaina bangah a tár reng ṭhìn an ti.

            |9| GRINLAND VÛR RAM AṬANG TE (KHB 351)

             Kum 1819 khán England lal chuan 'The Society for the propagation of the Gospel in Foreign Lands'-páwlte ṭanpuina tùrin Church of England, Parish tinah vehbûr a khawnsak a. Bishop Reginald Heber-a pawh he ṭanpuina an khawnna hla tùr phuah tùrin a ngèn bawk a. Heber-a chuan chu ngenna lehkha chu a lo hmuh veleh room-ah a lût a. Minute sàwmpahnih vêl chhúngin,

            “...India ṭiauphovan pawh...

            Chhanchhuaktua'n min ko ve,

            An ram sual phuar ată...”

tìin he hla hi a phuah ta nghâl a ni. Mak deuh mai chu, hetih hun lái hian amah ngèi chu Calcutta-ah a lo kal ang a, Bishop nìin a rawn thihchilh dáwn tih a la hre hauh lo a ni.

            |10| HMANGAIHNA HRUI VUANIN (KHB 569)

            He hla phuahtu Rev. John Fawcett-a hi kum 1740 khán a lo piang a. Yorkshire bial a Hebdan leilàwn bula khaw te tak tě-ah Pastor a ni a. Kum 1772 khán London-ah rawngbáwl tùrin kohna a dawng a. Kum 32 mî chauh a la ni a. An inthlah hunah chuan kohhran mipuite'n an ngai êm êm a. An ṭap nasa mai a, chu tih lái chuan, “Kan lo inṭhen darh hian, thinlung zawng a nâ ngèi. Mahsé, kan tum vàn nuamah khian, intawh leh kan beisei,” tìin a lo phuah chhuak ta a ni.

            |11| HMANGAIH ZUAL CHE KA DUH LALPA (KHB 428)

             He hla phuahtu Mrs. E. Prentiss-i hi kum 1818 khán a lo piang a. A pasal neih hnu kum sàwmah New York-ah a fate pahnih a sún a. A tuar thiam lo hle mai a. A pasalin, “Hêng lungngaihna leh manganna hnuaiah pawh hian Pathianin min la hmangaih reng a ni. Kan fate kan hmangaih ang tho hian,” tìin a hnèm a. Chutih lái tak chuan, “Làwmna leh thlamuanna ka zawn ṭhín kha. I hnénah chauh ka hmu,” tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |12| I HNÉNAH KA INPUMPÊK E (KHB 446)

            He hla phuahtu Judson W. Van De Venter-a hi kum 1855 December ni 15 khán Michigan-ah a lo piang a. Khawvêl eizawnna lamin a tibuai ṭhìn a, lemziak thiam tak a ni a. Kum 5 chhúng tehmeuh lemziaktu rópŭi nih nge evangelist nih a bûk a. A tàwpah Pathian lam thlangin, “I hnénah ka inpumpêk e. I ke bulah bawkkhupin khawvêl làwmna ka kalsan e. Aw Isu, min nei ang che,” tìin a lo au chhuak ta a ni.

            |13| I LAMAH MIN HÎP RAWH (KHB 266)

            He hla phuahtu Sarah F. Adams-i (1805-1848) hian kum 5 chauh a nihin a nu a sún a. Kum 32 a nih láiin Drama Party-ah telin London Richmon Theater-ah Lady Macbeth-i lemah a chang a. Mahsé, a hrisèlna ṭhat loh avàngin a tel zawm thei ta lo va. Chutih nák alái chuan a unaunu chu a thi ṭěp bawk a. An Pastor lah chuan a sermon tùr Jacoba mumang neih thu nèna inhmeh tùr hla phuah tùrin a lo ngèn vè reng bawk si a. A tawrh nasat êm avàng chuan a lak aṭang chuan Pathian chu hla hlèin a hria a. Pathian hnaih a ṭùlzia hre rengin, 

            “I lamah min hîp rawh, aw ka Pathian,

            Kraws hrehawm pu pawhin ka lo hnai ang;

            Ka hla sak zawngah hian, i lam hnaih ka díl ang,

            I lamah min hîp rawh, Lalpa Pathian...”

tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |14| IMMANUELA THI ZÂMA'N (KHB 173)

            He hla phuahtu William Cowper-a hi kum 1731 khán a lo piang a. Kum 6 mî a nihin a nu-in a boralsan a. A pain dàn a zirtír a; mahsé, a lo ă ta a. Thla 18 chhúng zet mi a dahnaah an dah a. A rilru a hah ṭhìn hle a. Vawi khat chu intihhlum tumin Thames lui a pan a. Mahsé, chhûm a zin phui vek avàngin Taxi Driver nèn an bo va, a haw leh ta a. Inah chuan Pathianin Rom 3:25, “Pathian dawhtheihnaa hmân lái sualte haiderin a awm avàng khán, Pathianin ama felzia entír nán Krista Isua chu, a thisen a, rinna avànga sual thuphachàwinaah a ruat a,” tih thu hmang chuan a tiharh ta a. Chumi hnu chuan Zakaria 13:1, “Chumi ní-ah chuan sual leh bawlhhlawhna tlenfai nán Davida chhúngte leh Jerusalem luahtute hnénah tuikhur hawnin a awm ang,” tih thu hmangin Pathianin a rawn páwl leh a. A sualzia inhmuin Pathian ngaihdamna a hmuchhuak a,

            “Mi sual thi tùr an khenbeh khân,

            Chhandamna lui a hmu;

            Amah angin sual mah ila,

            Min la ngaidam duh e,”

a'n ti phawt a. Pathian hmangaihna rópùizia a hmuhin,

            “Thisen lui chu ka lo hmuhin,

            Khawngaihnain a khat;

            Chatuan pawhin a kang lo vang,

            Misual fàina lui chu...”

tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni!

            He hla “Thisen lui chu khawngaihnain a khat” tih hla hi London-a mi lianho inkhâwmnaah hian an lo sa a. Hmeichhe awm khawlo tak hi rawn kal vè a tum a. An Pastor chuan a lo hnar a. Chu hmeichhia chuan, “Ka pu, kei ang mi sual tán hian hmun dang a awm vè ang em?” a ti a. Chu Pastor chu a harh chhuak ta a, “E, unaunu, Gilead-ah damdawi a la awm e. Thisen lui chu khawngaihnain a khat, Chatuan pawhin a kang lo vang. Amah pantu daih loh leh pawm duh loh a nei lo,” tìin a au chhuak a. An harh dûn ta a ni.

            |15| ISUA KRAWS MAK TAK CHUNGAH KHÁN (KHB 187)

            He hla phuahtu Isaac Watts-a hi kum 1674 khán a piang a. Kum 1683-ah Southamton-ah a chěng a. Puritan páwl amî a ni a. Church of England hovin lungin-ah thla 6 lái an tàntír a. Chumi hnuah London-ah a chěng a. He hla hi Lalpa zanriah hla atán a phuah a ni. Galatia 6:14 kha a behchhan a ni. Mi hrisêl lo tak a ni a. Feet 5 chauha sáng a ni. Lu lian tak leh hnar ngul sei tak a ni a. Pathian rawngbàwl duh vànga nupui nei lo ngat a ni. “Ka tum ber chu hla phuahtu lăr nih a ni lo va, kohhranho chhiahhlawh nih a, mi dang hlimna tùra nun a ni,” a ti ṭhìn. Matthew Arnold-a chuan, “Kan ṭawnga hla ṭha ber a ni,” a ti hial a ni.

Cháng 4-na,

            “Were the whole realm of nature mine,

            That were an offering far too small;

            Love so amazing, so divine,

            Demands my soul, my life, my all...”

a tihte hi a ril ngeih ngawih hle!

            |16| ISU KA THLA HMANGAIHTU (KHB 275)

            He hla phuahtu Charles Wesley-a hi kum 1707 khán a piang a. Kum 1736 khán USA aṭangin England panin lawngah a chuang a. Thlipui nasa takin a nuai a, tui a fâwn nasa hle mai a. An boral ngèi dáwn nìin a lang tawh a. Chutiang hun hlauhawm kárah chuan, “Ka thih hun ni thleng pawhin ka Lalpa, min hruai zêl rawh,” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni. 

            Dr. Bodine-a chuan, “English hla ṭha ber a ni,” a ti hial. American rama thuhriltu lăr Henry Ward Beecher-a chuan, “Wesley-a anga hla phuah thiam nih hi lei chunga lal zawng zawng hmingthanna ái hian ka duh zâwk a, New Work-a pa hausa ber nih áiin he hla phuahtu nih hi ka chák zâwk. Khawvêl rópùina a ral ang a. Tawtawrawt hnuhnung a rîk hunah pawh he hla hi chu a la hlu fan ang,” a ti hial!

            American Civil War lái khán zan khat chu thla êng hnuaiah sipai duty pakhat chu hmélmàin kahhlum tumin a veh a. Chu duty pa chuan Wesley-a hla, “Isu ka thla hmangaihtu” tih chu zàwitêin a sa riai riai a. Cháng hnihna, “Ka thih hun ní thleng pawhin, Lalpa min hruai zêl rawh” tih a sak lái chuan a vehtupa rilru chu a khawih ta hle mai a. A mittui a tla zawih zawih a, a kâp thei ta ngang lo va, a kìr leh ta a. A hnu fëah lawngah hmâna sipai duty pa khân chu hla bawk chu a sa leh a. Hmâna amah vehtu kha a bulah a lo awm a. An insawi chhuak a, an inkuah a, an hlim dûn ta êm êm a.

            |17| I SUAL TAM ENG ANG MAH SÉ (KHB 285)

            He hla phuahtu hi George Cooper-a a ni a, a cháng behchhan chu Johana 6:37 a ni. A letlingtu H. Millard-a hian kohhran thununna a tâwk mék a. Mahsé Isua'n a la duh reng tih a ngaihtuah chhuak a, a letling ta a ni. Isua'n sual haw mah sé a tisualtu mi mal chu a lainat reng a, a hnar ngai lo a ni.

            |18| ISU, KRAWS MI HNAIHTÎR RAWH (KHB 197)

            He hla F.J. Crosby-i'n a phuah hun lái hian zirtírtu ṭhenkhatte leh thu sawitu ṭhenkhatte'n Isua zirtírna pawimawhziate, kan entawn tùr a nih thute an sawi uar hle mai a. Crosby-i chuan hêng an thusawi leh zirtírnate hian kraws a thleng pha lo deuh nìin a hria a. Paula thusawi, “Kei erawh chuan kan Lalpa Isua Krista kraws lo chu ka chhuan loh tùr zia mai chu,..” (Gal. 6:14) tih kha a hre reng a. Tichuan,

            “Isu, kraws mi hnaihtîr rawh,

            Tuikhur hlu awmna kha;..”

tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |19| KA AWM ANGIN KA LO KAL (KHB 368)

             He hla phuahtu Charlotte Elliott-i hi kum 1789 March ni 18 khán Clapham England-ah a lo piang a. Kum 30 a tlin chiah aṭangin hrisèl lohnain a tlákbuak a. Khum chu a awmna hmun a lo ni ta a. Kum 1822 khán Swiss Evangelist Dr. Ceaser Malan-a'n councelling a neihpui a. Malan-a chuan, “I awm angin, mi sual i nih angin lo kal la. Beramno i sual la bótu chu pan rawh,” a ti a. Tichuan Elliott-i chu Pathian hnénah inhlànin, “Ka awm angin ka lo kal ang. I thisen hlu ka tán a luang. Tin, Nangin min sàwm avàngin ka tlantu ka lo kal,” tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |20| KA CHHANDAMTU CHU TÂWK TÙRIN (KHB 397)

            He hla phuahtu C.C. Luther-a hi kum 1847 khán a piang a. He hla cháng rem chu Daniela 12:3 a ni. Vawi khat chu tlangval pakhat kum 30 mi hi Kristian a nih hnu thla khat lekah a boral a. Thla khat pawh chu natna khumah a hmang ral a. A ṭhianpa chuan thih a hreh leh a hreh loh a zâwt a. Ani chuan, “E! Thih chu ka hlau lo; mahsé, kut ruaka ka kal mai tùr hi chu âw!” a ti vawng vawng a. Chupa chanchin chu C.C. Luther-a chuan a lo hria a, “Ka chhandamtu chu tâwk tùrin kut ruakin ka kal ang maw?” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |21| KA LALPA DUH TAK MIN AWMPUI ANG CHE (KHB 265)

             He hla phuahtu Rev. Henry F. Lyte-a (1793-1847) hian kum 23 lái mai Devonshire, England-ah Pastor hna a thawk tawh a. Kum 54 a nih kum chuan vànduaithlák takin TB leh Asthma natna a vei ta hlauh mai a. A hun a tàwp hnai tawh tih a hria a, a lung a léng êm êm mai a. Emmau kawnga Kleopa-te ṭhian dûnin Isua an sàwmna thu, “Ka hnénah awm ta che, khua a tlai dáwn ta a...(Lk.24:29)” tih thu hmangin Pathianin a páwl a. Chutih lái tak chuan,

            “Ka Lalpa duh tak min awmpui ang che,

            Khua a thim dáwn min kalsan suh ang che;...”

tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |22| KA NUN I TÁN KA PE (KHB 449)

             He hla phuahtu Frances Ridley Havergal-i hi kum 1836 khán a lo piang a. Kum 1858 January ni 10 khán German Pastor pakhat inah a thleng a. A thlen in pa pindanah chuan Isua Kraws-a an khéngbet lái lem hi an tár a. A hnuaiah chuan, “I tán hei hi ka ti a, ka tán eng nge i tih vè?” tih hi a intár kalh mai bawk a. Chutih lái mék chuan Havergal-i chuan, “Ka nun i tán ka pe, Eng nge min pêk ngài le?” tih hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |23| KA PÁWLTE U EN R'U (KHB 407)

             He hla phuahtu P.P. Bliss-a hi kum 1838 khán a lo piang a. Kum 1864 khán American Civil War-ah General Corse-a leh a hote 1,500 te chu General French-a leh a hote 1,600 láiin an hualbet tlat mai a. Chutih lái chuan General Sherman-a chuan mêl 20 vêl aṭangin General Corse-a hnénah chuan, “Lo ṭang rawh, General Sherman-a ka lo kal e,” tìin signal a han pe a. Dárkár 3 hnuah a lo thleng a, General French-a hote chu an hneh ta a. Chu thu chu a hnu kum 6-ah Major Whittle-a chuan sikul-ah a sawi a. Chu chu P.P. Bliss-a'n a lo hria a, General Sherman-a chu puitu Isua anga chanin, “Ka páwlte u, en r'u hriatna Vàna khi a lang,” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |24| KA RINNAIN A THLÍR (KHB 51)

             He hla phuahtu Rev. Ray Palmer-a hi kum 1808 khán a lo piang a. America rama Congregational Kohhran Pastor a ni. A naupan láiin Kudâm Clerk-ah a ṭang a. Pathian thu zirin kum 1830 khán D.D. a passed a. Chutih lái chuan kum 22 mi chauh a ni a. College-ah Zirtírtu hna a thawk a. He hla a phuah dàn hi tihian a sawi, “Ka hriat dàn hi ka ziak chhuak tawp mai a. A tìrah chuan chuti teh chíamin min ṭhâwng lo va. Mahsé, a tlar hnuhnung ber ka thih hun tùr chungcháng ka ziah chhoh lái hi chuan ka mittui a tla zawih zawih a ni,” a ti.

            |25| KAN FAK FO VANG CHE, AW LALPA KAN PATHIAN (KHB 7)

             William P. Mackay-a chu mi sual tak mai a ni a. A ṭhiante nèn, 'Hremhmun Páwl' an din a. A nu chuan a tán a lo ṭawngṭaisak reng ṭhìn a. Ṭumkhat chu a ṭhiante nèn Lalpa Zanriah Sakrament hi fiamthu thawh nán hman an tum a. Amahin chhang a phel lái chuan hlauhna namên lo a lo nei ta a! A khùr zawih zawih a. A tlân haw a, a ṭawngṭai nghâl a. A nu chuan a lo ṭawngṭaipui bawk a. Tichuan, nun thar a lo nei ta nghâl a, “Kan fak fo vang che, Aw Lalpa, Pathian. I thlarau thianghlim kan chungah i leih si,” tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |26| KAN KOHHRANHO LUNGPHUM CHU (KHB 361)

             Kum 1861 khán Bishop pakhat Colenso-a chuan Rome hrilhfiahna a ziak a. Tlanna thu-ah leh sakrament thu-ah kohhran a kalh a. Zu in mîte zíngah rawng a báwl a. “Sebantu” an ti a, chu chu “Mipuite Pa” tihna a ni. Africa rama nupui tam tak neite a pawmpui a. Kum 1862-ah Bible-a bu hmasa pangate thlìr dàn tùr a ziak leh a. Chu chuan buaina a siam nasa hle a. Amah pawh kohhran aṭangin an hnawt chhuak a. Chutih lái chuan Capetown Archbishop-in chu inzirtírna dik lo do lêt tùr chuan Kristian rin dàn thurin a chhuah ta hial a. Chutih lái chuan Rev. Samuel John Stone-a chuan, “Kohhran ṭhen darh leh buaina lo chhuak fo mah sé,” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |27| KAN PATHIAN HMANGAIHNA THÛKZIA (KHB 40)

             He hla phuahtu Sir John Bowring-a hi kum 1792 October ni 17 khán Exester, England-ah a lo piang a. Ṭawng chi hrang hrang a thiam hnem hle. British House of Common-ah Term hnih a tel a. Chumi hnuah Hongkong-ah Governor-in a awm leh a. Queen Victoria-in ram tána hna thawk ṭhà chàwimàwina Knight nihna a pe hial. Hongkong-a a awm láiin Portuguese-ho tihchhiat Macho khua a tlawh a. Cathedral chhia te, lawngchawlhna ram ruap tawh te a hmu a. Kraws chhia pakhat a hmuh chuan a rilru a khawih hle mai a. Khawvêl thil rópùite'n chatuan an daih lohzia leh hmangaihna chauh chatuan daih a nihziate a ngaihtuah a. “Thil an lo awm an ral leh ṭhìn. Mihring an ral, kumte nèn. A hmangaih erawh a ngài fo. Chatuana dang chuang ngai lo,” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |28| KAN PATHIAN, KAN PUIPA PÂNGNGĂI (KHB 26)

             Kum 1714 khán England ram chuan harsatna khirh tak a tâwk a. Queen Anne-i chu thi chhàwngin a let reng a, amah thláktu tùr fa a nei si lo va. Tu nge a aiawh ang? tih ngaihtuahin an buai hle mai a. Hetih lái hian sawrkár hmasate'n an duh loh avàngin Isaac Watts-a pa chhuah tum méktu lalnu lah chu a thi ṭěp mai si a. Chutiang a nih avàng chuan Watts-a chu a mangang êm êm mai a. A mangan êm avàng chuan Pathianah chauh beisei a nei tawh a. Chutih lái chuan Sam 90-na hi a chhíar a. Tichuan, Pathian chauh beiseiin,

            “Kan Pathian, kan puipa pângngăi,

            Kan hma lam beiseina;...”

tìin a beiseina thu a lo au chhuahpui ta a ni.

 

            |29| KAN PATHIAN KULHPUI NGHET A NI (KHB 17)

             He hla rópŭi tak hi 'Marseillaise of Reformation (Siam ṭhatna hlapui)' an ti ṭhìn. Vawi khat chu Martin Luther-a hian Sam 46:1, “Pathian chu kan inhumhimna leh kan chakna, mangan láia ṭanpui vartu hnai reng a ni,” tih hi a chhíar a. A rilru a khawih êm êm mai a, “Kan Pathian kulhpui nghet a ni, hlimna hmunpui, chhe thei lo. Sualna tui lian fâwn vêl mah sé. A nghîng lo vang, kan himna,” tìin Pathian rin tlákzia a phuah chhuak ta a ni.

            |30| KHAWNGAIHNA MAK, MÁWI LEH DUHAWM (KHB 432)

             Olney hmun, England rama thlànmual tê reuh těah chuan thlànlung pakhat a awm a, tihian a inziak a, 'John Newton-a, Clerk, mi bawlhhlawh, Africa salte hmanga sumdâwng ṭhìn chu Pathian khawngaihna avàngin zuah a ni a. Ngaihdam a ni. A lo tihbawrhbàn tawh rinna thu puang tùra tirh a ni' tìin. Hei hi ama ziah ngêi a ni.

            A nu, Pathian ṭih mî, amah ṭawngṭaisak fo ṭhìntu chuan kum 7 a nihin a boralsan a. John-a chuan Sikul chawlhsanin lawng a enkawl a. Salte hralhin sual kawng chi tinréng a zawh a. Kum 1748 March ni 10 khán Africa aṭangin England panin lawngah an kal a. Thlipuiin an lawng chu a nuai ta chíam a. Amah chauh lawng keh chhiaah chuan zuahin a awm a. Pathian khawngaihna avànga a nunna zuah a ni chu rópui a ti lutuk a. Pathian hnénah a nun hlànin, “Khawngaihna mak, máwi leh duhawm,” tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |31| LAL ISUA HMING I FAK ANG U (KHB 52)

             He hla hi “Kristiante hnam hla” an ti hial ṭhìn. Rev. Edward Perronet-a, kum 1726 a England-a piang phuah a ni. Vawi khat chu John Wesley-a nèn rawng an bàwl dun láiin thusawi vè tùrin a ti a. Ani chuan Wesley-a làr khalh a hlauh avàngin, tláng chunga Isua thusawi (Mt. 5:1-13) kha a chhíar chhuak ringawt a ni an ti.

            He hla hian thawnthu nung tam tak a keng a. Vawi khat pawh India rama Missionary sûlsutu zínga mi E.P. Scott-a chu hnam màwl hote'n fei nèn an rawn hual a. A tihngaihna hre lo chuan a Violin la chhuakin he hla hi a sa ta ngawt a. A cháng li-na, “Khawvêl mize tinrénga chi tin awm bawk te u, chàwimàwina zawng zawng pe ula, Lalber khumtír rawh u,” tih a sak lái chuan, chung hnam màwl ho chuan an fei kente chu an dah thlà a, an mittui a tla zawih zawih a ni an ti. An zíngah chuan E.P. Scott-a chuan hlâwk takin rawng a bàwl theih phah ta a ni.

            |32| LAL ISUA KAN ṬHIAN ṬHA BERIN (KHB 133)

             He hla phuahtu Joseph Scriven-a hi kum 1819 khán Dublin, Ireland-ah a piang a. Trinity College-ah a kal ṭhìn a. A nupui neih hma zànin a nupui tùr chu tuiah a tla hlum a. A tuar thiam lo êm êm mai a. Mahsé Lal Isua ṭhian ṭhà a nei tih hriain, “Lal Isua kan ṭhian ṭha berin, kan mangan láiin min lâwm,” tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni. Kum 25 a nihin Canada ramah a pém a, tláng chunga Isua thusawi nunpuiin a neih zawng zawng a hralh a, mi retheite a ṭanpui ṭhìn. He hla hi a nu dam lo hnem nán a lehkhathawnah a zep a, tihtlángthan a duh ngai lo. A dam lohin a ṭhianpa'n a lukham hnuaiah he hla copy hi a hmuhsak a, a zâwt a. Ani chuan, “Pathian nèn kan phuah dun a nih hi,” a ti mai a. Tichuan he hla hi a lo lăr ta êm êm a ni.

            |33| LALPA BERAM HOTE CHU HLIM TAKIN (KHB 183)

             He hla phuahtu Elizabeth C. Clephane-i hi Edinburgh Scotland-ah kum 1830 khán a piang a. Mi hrisêl lo tak a ni. A thih dáwn hnaiha a phuah a ni. He hla a phuah hnu kum ngànaah D.L. Moody-a leh Ira D. Sankey-a-te chuan England leh Scotland ramah rawngbàwlna an nei a. Vawi khat chu Rail Station-a an awm láiin Sankey-a chuan chanchinbu a lei a, he hla hi a lo chuang a. Edinburgh hmunah chuan Moody-a'n Luka 15:3-7 tlawhchhanin 'Berampu ṭhà' tih thu a sawi a. Sankey-a chuan Sermon nèna inhmeh tùr hla sak tùr a hre mai lo va. He hla hi a thlûk a siam ta nghâl a. A sa ta nghâl a. A sa zo chu Moody-a nèn làwm avàngin an ṭap dun zawih zawih a. Beram bó tam tak an hruai kîr leh ta a ni. Sankey-a leh Moody-a-te hi kum 1870 YMCA Inkhâwmpui, Indianapolis-ah an intawng a, Moody-a'n a hna bànsanin rawngbàwlpuiah a sáwm a. An inzui ta zêl a ni.

            |34| LALPA, I THU ANG NI ZÊL RAWH SE (KHB 450) 

             Vawi khat chu Adelaide A. Pollard-i (1862-1934) chu Africa ramah missionary tùrin kal a tum a. Hetih lái hian kum 40 a ni tawh a. Mahsé eng emaw rokhawlhna avàngin a kal leh thei lo va. A beidawng êm êm mai a. Pathian páwlin ṭawngṭai inkhâwmnaah a kal ta a. Chutah chuan nu pakhat hi, “Lalpa i thu ang zêla awm ka duh a, I kawng min ruatsakah chuan ka kal zêl ang,” tìin tui takin a lo ṭawngṭai a. Pollard-i rilru chu a khawih ta hle mai a. Ama duh dàna Pathian awmtír a lo tum ṭhínte chu a ngaihtuah lêt a. Chumi zàn chuan Pathian a páwl a, Bible a chhíar bawk a. Zàwlnei Jeremia Belvawtu hnéna a kal thu chu a chhíar kái zêl a (Jer. 18:3-6). Chutih lái chuan Pathian lakah engmah a nih lohzia a hre thar leh a,

            “Lalpa, i thu ang ni zêl rawh se,

            Belvawtu i ni, kei bellei chu;...”

tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |35| LALPA JEHO, NANG MIN HRUAITU (KHB 25)

             He hla phuahtu Rev. William Williams-a (1717-1791) hi damdawi lam zir tùrin a inbuatsaih a. Pathianni tûk khat chu Welsh rama inkhâwmpuina hmunah a piangthar nawlh mai a. Kum thum chhúng Pathian thu hril leh záia rawngbáwlin a vák kual a. Kristian nun leh Israel fate thlalèra an awm lái chu a tehkhin a,

            “Lalpa Jeho, nang min hruaitu, Ram thianghlimah min thlen la;” a'n ti phawt a. 

            “He thlalèr ram ka kân chhúng hian, Nangin min hruai zêl ang che," a'n ti leh a. A tàwp nán, “Ka hmachhuan ram Kanân-ah chuan, Hlim takin min thlen ang che...”

tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |36| LALPA TAWTAWRÁWT A RÎK HUNIN (KHB 239)

             He hla phuahtu J.M. Black-a hi kum 1856 khán a lo piang a. Ṭhalái páwl hruaitu a ni. Vawi khat chu hmeichhe naupang kum 14 mî, zu ngawlvei fanu hi a hmu a. Inkhâwm tùrin a sáwm a, a lo tel vè ta a. Vawi khat chu hming an lam a, an cháng vawn a mal tê tea an sawi lái chuan hmeichhe naupang chu a lo awm vè ta hauh lo mai a. Tichuan, Black-a chuan Beram bó Nunna Bu-a hming awm loh pawi tùr zia te a ngaihtuah zawm zêl a. A haw chuan a hmél a dik lo tih a nupuiin a lo hria a, a chhan a lo zâwt a. Chutih lái tak chuan, “Khita hming an lam hun chuanin ka awm ang,” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |37| LALPA THLIPUI A TLEH CHÍAM A (KHB 156)

             He hla phuahtu Mary A. Baker-i hian a nunah thlipui a tuar nasa hle a. A nuṭapa dam loh avàngin chhim lamah a zinpui a. Mêl săng tam tak an kal a, a ṭha thei chuang lo va. Amah zâwk pawh chu a lo dam lo vè ta a. A nuṭapa chu a thi ta bawk a. Sande Sikul-a Isua thlipui hau reh an zir kha a hre chhuak zawk a, “Lalpa, lawng ang mai ka nih hi, khawvêla ka awm chhúng hian,” tìin he hla hi a lo phuah ta a ni.

            |38| LUNGNGAIH NÍ LEH LÀWM LÁI NÍAH HIAN (KHB 154) 

             F.E. Graeff-a chu kum 1880 khán a farnu upa ber Ann-i chuan a boralsan a. Kum 1882-ah a farnu naupang zâwk Sallie-i chu a boral vè leh a (a farnu zínga Emmeline-i chu Graeff-a pìan hmain a boral thung). A kum zâwnin a nu, Matilda Zerbe Graeff-i ni 13.9.1886 leh a pa, Samuel Beard Graeff-a ni 25.3.1887-ah a boral vè leh a. Lungngaih a tàwp thei lo. A farnu naupang ber Arasma Graeff Oliver-i chu ni 14.2.1901-ah a boral vè leh bawk a ni. Graeff-a chu kum 40 mi a ni tawh a. A chhúngte'n an boralsan zo ta! Chuti chung chuan,

            “Âw, min ngaihsak fo tih ka hria,

            Ka lungngaihin a tinâ;

            Ngui cháng ní leh zankhua rei hlauhawm hnuaiah,

            Min ngaihsak tih ka hria...”

tìin he hla rópŭi tak hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |39| MUAN MUANNA KIM (KHB 418)

             He hla phuahtu Rev. E.H. Bickersteth-a hi kum 1825 khán a piang a. Kum 1875 August thla Sunday vawi khat chu England ram Harrogate-ah chawlh a hmang a. An inkhâwmnaah chuan Canon Cibbon-a, an rawngbàwlpui chuan Isaia 26:3 tlawhchhanin thu a sawi a. Bickersteth-a chu a hneh hle mai a.

            Chawhnu lamah chuan an chhúngkhat hnai tak Arch Weacon Hill-a tlawh tùrin Liverpool-ah a kal a. Hill-a chu a lo thlaphâng hle mai a. Bickersteth-a chuan Bible a là a, Isaia 26:3 chu a chhíar a. Chutih lái tak chuan, “Muanna Muanna kim, Lungngaih fâwn vêl lái hian, Isua awm nghèngin, Muanna a ni e,” tìin he hla hi a lo phuah ta a. An dam lo thi tate chhúng chuan he hla hmang hian Pathian thlamuanna an lo dawng ta a ni.

            |40| NÍ AI PAWHIN I ÊNG ZÂWK E (KHB 70)

             Hla phuahtu lăr Fanny Jane Crosby-i hi kum 1820, March ni 24-ah New York-ah a lo piang a. Kár ruk mi lek a nih lai aṭangin a mit a del a. New York-a Mitdel School-ah a zir a. Kum 1847 aṭanga 1858 thleng zirtírtuin a thawk a. A hla rěng rěng hi ṭhingṭhía Pathian hnéna a dìl chhuah deuh vek a ni. Kan Kristian Hla bu-ah hian a kutkawih 29 lái a awm a. Amah ngawtin hla 8,000 áia tam a síam a ni. Ama nun leh tawrhnate a ngaihtuah a, vànram lam thleng ngaihtuahin, “I vànram rópui takah chuan, Thimna chu a awm tawh lo,” a'n ti phawt a. Mitdel a ni nâa, “Ní ái pawhin i êng zâwk e, Aw, ka Chhandamtu Lalber,” tìin Pathian a hmuh chianzia a lo phuah chhuak ta a ni. 

            |41| NI TININ KA NGAI CHE (KHB 277)

             Ni khat chu Brooklyn-a chěng Annie S. Hawks-i chu inah a awm a. June thla a ni a, khua a thiang êm êm mai a. Chutih lái chuan tukverhah a dàk chhuak a, Pathian thlarauvin a rawn páwl a. Pathian tel lo va a awm theih lohzia a ngaihtuah zui lái takin,

            “Ni tinin ka ngai che,

            Ka Lal duh ber;...”

tìin, ni tina Pathian a mamawhzia hla-in a lo puang chhuak ta a ni.

            |42| NUNNA HI LALPA KA PE (KHB 451)

             He hla phuahtu Frances Ridley Havergal-a hi kum 1836 December ni 14 khán England-ah a piang a. Amah hi 'Inserhhranna hla phuahtu' tih a ni ṭhìn. Kum 4 a nihin Bible a zir ṭan a, kum 7 a nihin thu a ziak ṭan a. Pathian tirh leh awmpuinain chhúngkaw member 10-te'n pìantharna an chang a. He hla hmang hian an inserh hrang a ni. Amah ngèi pawh inserh hrangin, “Ka sum zawng i tán ka pe,” tìin thil chi hrang hrang 50 vêl chu Church Missionary House tán a pe a ni.

            |43| PATHIAN HNÉN ATĂ KA BÒ HNU (KHB 373)

             He hla phuahtu W.J. Kirkpatrick-a hi kum 1836 khán a piang a. Rawngbáwlin buai takin a feh chhuak ṭhìn a. Zànah rei tak tak mengin hla a phuah ṭhìn a. Zàn khat chu rei tak a meng a. A nupui chuan a meng rei leh dáwna ngáiin a mutsan a. Zínga a va en chuan a lo thi reng mai a. Dawhkàn chungah chuan he hla, “I tán awm reng tùrin, Lalpa ka lo hàw,” tih hi a lo pharh niai a.

            |44| PATHIAN THIL RÈL DÀN CHU (KHB 22)

             He hla hi Welsh mi hmingthang Thomas Charles-a nau David Charles-a phuah a ni. Vawi khat chu Inrinniah a dàwr a kàng chíam mai a. Engmah an chuh hman lo va. A tûk Pathianni chuan kàng tuar lo ang maiin Pathian thu a hril a, véng dangah a kal daih a. “Hetah lo ṭhiat mah sé, hmun dangah a din thar,” a tihte te hian vànduaina a tawrh thiamzia a tilang chiang hle.

            |45| THIANGHLIM THIANGHLIM THIANGHLIM (KHB 1)

             He hla Trinity hla an tih mai ṭhín phuahtu Bishop R. Herber-a (1783-1826) hian England ramah kum 16 zet rawng a bàwl tawh hnuah Calcutta-a Bishop hna thawk tùrin kohna a hmu a. India ram chu mi tam takte'n Pathian dik lo an biakna hmun a ni a. Hmun tam takah milem pathian hmuh tùr a awm a. Chûngte a hmuh chuan Herber-a rilru-ah Pathian thianghlimzia chiang takin a lo lang ṭhìn a. Tichuan,

            “...Nangmah chauh i thianghlim, thianghlim dang an awm lo...”

tìin he hla hi a lo phuah chhuak ta a ni.

            |46| THLALÈRA VÁK KA LO NIH HI (KHB 314)

             He hla phuahtu Rev. E. Rowlands (Zosapthara) hi kum 1867-ah a lo piang a. Zoram a chhuahsan ṭumin, Tirhkoh Patlaia leh Tirhkoh Kuaichikate nèn Lakher ramah kawng an bo va. Chutah an mahni an inhloh bawk a. Chutih lái chuan, “Thlalèra vák ka lo nih hi, ding leh vei bó tawnin,” tih hla hi a lo phuah ta a ni.

            |47| THUHNUAIRAWLH TAKIN LAL ISUA'N MIN KO VA (KHB 327)

             He hla phuahtu Will L. Thompson-a hi Ohio, East Liverpool-ah kum 1847 November ni 7 khán a lo piang a. Kum 1870-73 chhúngin Boston Music School-ah a zir a. Germany-ah Music zirin a kal leh a. Khawvêl hla a phuah hnuin Pathian hla chauh phuah tùrin a inpe ta a ni. Zaia rawngbáwlin Sakawr-in a kal ṭhìn. 

            D.L. Moody-a ṭhianpa a ni a. Moody-a chuan, “He hla phuahtu nih hi ka dam chhúnga ka hlawhtlinnate ái hian ka duh zâwk,” a ti hial. He hla rópŭi tak hmang hian Moody-a leh Sankey-a chuan mi sual tam tak Krista hnénah an hruai a ni. 

            Eng pawh ni sé, Kristian hla bua Sâp hla phuahtute leh an phuah chhan chanchin te, tăwi tě tèin ka'n ziak vè a, a kim lo hle tih erawh kan hre ṭheuh àwm e. A kim lovin kan hria a, a kim lovin thu kan ziak bawk ṭhìn tih hre reng chungin, kan ziah chhunah hlâwkna pakhat tal chhíartute'n kan chan theih nán Lalpa'n malsàwm rawh se.

           

LEHKHABU RÀWNTE

1.  Lalngaihawma, Rev. Kristian Encyclopaedia, 2009

2.  Bena, Pastor, Thuhriltu Thlarau mî tehkhin thû, 2019

3.  Kristian Hla Bu