MIZO NULA MISSIONARY LEH ASSAMESE TLANGVAL GOGOI

Assam sawrkar hnuaiah hian Forest Range Officer niin kum nga vel zet ka thawk tawh a, Mizoramah Deputation in ka rawn chhuak ve zawk a, kum 1988-ah Assam-ah ka let thla leh ta a, tlangval puanthuah khai lai ka ni bawk a, Haflong-a ka chenna quarter-ah chuan ka thawl hle mai.

Kum 1989 May thla tawp lam a ni tawh a, Official thilah Guwahati pan ka ngaih avangin Guwahati pan tur chuan ka insiam a, ka insiam mawlh mawlh lai chuan kan bangla chowkidar Patel-a a lo lut a, “Saheb, khua a chhe si a, kawng lah a tha lo bawk si nen; khaw that hun nghak zawk la,” a rawn ti a, “Patel, naktuka ka thlen ngei ngei a ngai, ngun takin ka chenna saw lo thlithlai ang che,” ka ti a, a lu a bu nghut nghut a. Kan office leh kan chenna colony-ah hian zan lama vak chi rulngan te, chawngkawr te, keite te hial an rawn kal thin a, staff ho kan buai nak nak chang a awm thin avangin ka quarters chu lo veng ngun deuh tura chah ka ni a.

Kum 1972 hnu lamah khan Assam state atangin Meghalaya leh Mizoram chu lak hran an ni a, Assam state chhunga tlangram awmchhun ni ta Karbi Anglong leh North Cachar Hills District enkawl tura post ka ni a, he tlangram pahnih hi tunhma chuan Khasi & Jaintia Hills, Garo Hills leh Mizo District in then a lo ni a, chu chu Forest Circle pakhat Hills Circle an ti mai thin a, he hills circle hi Conservator of Hills in a enkawl thin a, mahse Karbi Anglong leh North Cachar Hills District chauh an nih takah chuan a bialtu Ranger Officer in ka awm ta a ni.

Zing dar 10 a rik chuan ka inpeih fel vek tawh a, mahni chauha long run tur ka nih avangin ka mamawh tur Rifle te, pistol te, thingpui paina flask te, whisky um khat leh ka mamawh thil dang chu ka motor-ah chuan ka hlang fel a, Jeep chu ka han tirum ham ham a.

Khua a rawn dur khuih khuih a, Jeep hood chu uluk takin ka siam tha a, muangchangin ka tlanchhuak ta a.

Lumding Reserved Forest lam kaltlanga tlan a ngaih avangin chak takin ka tlan pur pur a, kelral(clouded leopard) ka hmu zauh zauh a, suamhmang an awm leh zauh thin tih ka hriat ve reng avangin fimkhur tak leh inralring ru tak chungin ka tlan zel a, ka silai pawh load sa in ka dah diam a. Khua a har duhin ngaihtuahna a bing duh vung vung hle mai a, Mizoram lama ka chhungte leh ka ngaihzawngte chu ka rilru-ah an awm vang vang a.

Sai rual(Rogue elephant) ka tawk thut a, ka tlan chak laklawh si a, anmahni sut hlau chuan ka motor chu ka herh kawi zawk a, a brake a lo chak vak si lo a, kawng sira hmawng buk tha zet (Figus reliosa) chu ka su bur mai a, nikhaw hre lo chuan ka let reng mai a.

Ka harh leh meuh chuan khua a lo thim chhulh chhulh tawh a, ka awm a na vawng vawng a, ramhnuai chu a reh tlawk tlawk a, ka chhak tlang lamah chuan tlumpui a kui dut dut bawk a, khawhar a hnem lo kher mai. Helai kawng vel hi chu chhun pachangah pawh thim rum rum khawpa ngawpui un a nih avangin zan thimah lek phei chuan chet a harsat tur zia ka hre sa nghal vek a, na sawi hman a ni lo, a nih loh chuan helai ngawpui dam duk hnuaia tlaivar hi a ni mai. Thingte chu Chhura rual rual an ni tawh a, thingsam a uai huai huai bawk a, ramsa hniak a chiar nuk bawk a, ka insaseng vat loh chuan ka chan tur chu a duhawm lo hle dawn a ni. Ka tlûkna hmun atang chuan harsa ti takin ka tho chhuak a, motor chhunga mi ka hmehen te, ka silai te chu ka la chhuak a, flask ami thingpui sa ver vawr ka pai chu ka han thli a, ka in khawlh khawlh a.

Whisky chu ka rêk chhuak a, dal deuh takin ka siam a, ka han lem sak a, helai kawng hi chu ka tlan ngun thawkhat tawh bawk a, khaw kar kawng vel chu ka hre chiang tawh bawk a, khawchhunga luh vat loh chuan ka nuamsa dawn lo hle tih ka hriat avangin helai atanga khaw hnai ber ka awmna atanga hnai ber kilometre hnih vela hla Phuloni khua pan mai chu a awlsam berin ka hria a, muangchangin Phuloni lam pan chuan ka kal ta a.

Sava hram ri mak tak tak te, bak thlawk ri leh phurh thin te chu ka ngaithla reng a, khawchhak lam atangin thla pawh a rawn chhuak duk duk a, chhun lama khua a chhiat nen chutia khua a rawn thiang ta kûk mai chu ka lawm angreng hle mai a, hliam tenau nena ruahpui vanawn han do leh rih chu thil chakawm tak a ni mawlh si lo va. Thla eng chuan chulai mualdung inkhawh zui mai chu khawhar ti zual tur tawk lekin a chhun eng no ruih mai a, tlangdung inkhawh kham ruah mai te chu thla êngah chuan chiang em emin a lang a.

Thawklehkhatah chhungrilah nuam tih lohna riau ka nei thut mai a, ka hmulthi a ding sung sung a, ka bul hnai velah chuan engemaw hian min vil renga hriatna ka nei a, enge ni ang? Sakei nge savawm nge keite ni ang? Ka silai chu ka hûm nghet sauh a.

Phuloni khua chu ka hma kawi hnih vela hla-ah chuan a awm tawh a, a khaw thlen hma chuan leilet a awm fir fer a, leilet lamah chuan phulrai nuam deuh mai hi a cham duai mai bawk a, helai vela hnam mawlho hian buh chin hi an eizawnna pui ber a nih avangin eizawnna dang han dap tumna em em pawh an nei chuang lo a, kumtluana leilet enkawl chu an damchhung hna a ni.

Cigar ka phawrh a, rifle chu ka bula khawkherh kungah chuan ka han tung a, tui ti takin meizial chu ka zu hlat hlat a, ka awm nuam lo kha a rawn chhuak leh a, engemawin min zui a ni tih chiang takin ka hria. Ka silai chu ka han kau a, ka torch light ken chuan ka han chhun kual pup pup a, engmah hmuh tur a awm si lo, ngun takin beng ka han chhi a, sa an nih chuan an thawm chu ka hre thei ngei ang, an thingtang rah rik emaw chu hriat tumin thawm chu ka han ngaithla a, chutah ka han hawi phei chu ka hma-ah hian hmeichhe pakhat hi a lo ding reng mai a, ka phu nasa ngei mai. Ka lungphu a inthum rawn tluk tluk a.

Chu hmeichhia chuan min rawn pan hnai a, mizo hmeichhia a lo ni lehnghal a, a hmel chu a zahawmin a nungchang a zawi hle ang tih a hriat theih mai a, “Ka pu I lo kalna a hla si a, ka inah lo thleng ta che, a ti ta a.

Chutia hmeichhia lehnghal ram palailenga zana chutia ka hmu ta mai chu ka mak tih a zual a, chhan nachang ka hre lawk lo lehnghal a. Amah bawk chuan, “Helai vela missionary-a awm hi ka nia, ka hming chu Zopuii a ni, i hliam te kha kan enkawl dawn nia, nurse ka training chhuak alawm,” a ti leh zel a.

Chutia min han biak tak bawrh bawrhah chuan ka hamhaih a reh a, ka zui ta a, kawng chin a hre hle mai a, mahse mak takin kawng atangin min penpui zawk a, mi a beisei deuh emaw chu le ka ti rilru hman a, kawng atanga chil pik phak lekah chuan thlan vung hi a lo awm a, chu thlan chhu kawkin he thlan hi tuma hriat loha awm mai mai tur ania, mahse he thlan a lo awm tak ngawt nachhan hi i la hria anga, i thin a rim ve viau mai thei a ni,” a ti a, a tawng pah chuan a sehchilh nawk nawk a, a thin a ur a ni tih a hriat hle mai.

Khaw lam pan chuan kan kal leh a, leiletah te chuan uchang an lo tlak tluar tluar a, khaw chhung kan hlut a, khaw chhunga in te chu a lo thim khup vek tawh a, an mu reh tawh a ni ngei ang, dai kawngkhar te chu a thing thip thep a, Zopuii chenna in lam chu kan pan phei zel a.

In chhe tawh takah hian kan inzui lut a, bati a han chhi a, in chhung chu thla thum vel luah tawh loh ni awm fahran hian a chul rup tawh a, a khawharthlak duh vung vung hle mai. Ka hliam te chu kan silfai a, uluk takin min tuam sak thlap a, chaw ka ei a, ka eikham chuan meizial ka han zu vang vang a, ka hma ah chuang lungngai hmel takin a thu kun lap a, ani anga hmeltha hi chu Mizo nula zingah an awm tam lo hle in ka hria a, fit ruk zeta sang ka ni a, palian inkhaithli thlerh thlawrh ka ni chung pawh hian ka beng chen vel zet chu niin ka hria. A ngo in a pian a nalh si a, a hnute bu kawh lah mai te chu chil puta en tham niin ka hria.

“Aizawlah hian ka nu leh pate an awm a, dawr lian tawk kan nei a, ka pa chu sumdawng hausa hmasa pawl a ni a, Doctor zir ka tum a, mahse interview na ah ka tlin loh avangin ka zir thei ta lo a, Shillong-ah nurse ka zir ta a, ka zir chhuak a, Civil-ah reilote ka thawk a, ka pianthar tak avangin Missionary in ka chhuak a, ka nu leh paten remti lo hle mahse Lal Isua chanchintha puan darh hi ka koa tla-ah ka ngai tlat a, ka chhuak lui ta a nih hi,” a ti a.

“I chau awm si a, mu rawh aw, mutna ka siam ang che,” a ti a, khum awn tlei tlawi deuhah hian mutna min siam sak a, ka mu thuai a, ka mutna khum chu ka inleh zawngin a chik tuarh tuarh a. Pawn lamah chuan thli rum a thaw vung vung a, pawn lamah chuan pen thawm ka han hria a, mi pahnih vel niin ka hria a, kawngka an rawn chum dawt dawt a, “Tunge a chhungah khan awm?” an rawn ti a.

Mak ka ti hle mai a, Zopuii chuan a chhang mai turah ka ngai a, mahse a reh ta tlawk tlawk mai si a, pawn lam atang chuan vin angreng takin, “Tunge khatah khan awm? Rawn hawng vat rawh,” an rawn ti leh a.

Ka tho chhuak a, kawngka chu ka va hawng a, Zopuii mutna chu ka va en hram a, mahse tumah an lo awm hauh lo mai!

Putar pakhat leh tlangval pakhat hi an lo lut a, putar sam tuak var vo mai hian, “Ka pu tunge i nih?” a ti a.

“Helai bialtu Ranger hi ka ni, Official thilah Guwahati pan tum ka ni a, kawng lakah ka che sual a, ke-in in khua hi ka rawn pan a, khaw thlen dawnah sawn Zopuii inti hian min lo hmu a, he inah hian min hruai lut a ni,” ka ti a, anni pahnih chu makti lutukin an inen a, tlangval zawk chuan, “Ka pu dawt i sawi lo maw?” a han ti a, “Dawt ka sawi ve ngai lo,” ka ti hmak a.

Putar chuan, “Ka pu min rawn zui teh,” a ti a, kan inzui chhuak a, kawngka chu kan kalh a, thil engemaw dik lo chu a awm a ni tih ka hre nghal mai a.

Ka luh hmasakna in atanga in ngana-ah chuan kan lut a, an chhungkua in an lo la meng thap a, putar chuan, “Dhoni, kan mikhual hi eitur han siam sak teh khai,” a han ti a, an nu ni awm tak chuan kel hnute leh chhang ur hlim tih hriat tak mai hi min rawn chhawp vat a, ka han ei a, a lo tui zêk a.

Putar chuan a chhungte chu mu turin a han tir a, an mut reh hnu chuan, putar chuan laltin eng chau tak mai hi ka bulah a rawn chhawp a, “Saheb, I chauh viau ka ring a, mahse thil engemaw hrilh duh che ka nei a ni, mahse ka thu hrilh tur che hi ka ka atanga chhuak a ni tih i sawi chhuak tur a ni lo, min tiam rawh,” a ti a

A duh ang chuan ka intiam a.

“Saheb, milian, officer i ni a, ka ring ngam che a, ka thu sawi tur hi ngun takin lo ngaithla ang che,” a han ti te te a. A sawi zawm zel a.

“Kan khua-ah hian sumdawng hausa deuh mai an awm a, kan khua-ah chuan an hausa ber ang, an hausak avangin miin an tlawn a, an hlau bawk a, he khua hi an thunun a ni, he khaw roreltu an ni ber mai, fapa tlangval hmeltha deuh mai, lehkhathiam bawk si hi a awm a, Calcutta-ah MA a zir zo a, a hming chu Gogoi-a a ni, an chhungkua hi Hindu ruh em em mai an ni a, an duh loh zawnga awm chu an tiduhdah thei hle niin an sawi.

“Tichuan, mizo nula pakhat Zopuii hi kan khua-ah hian a rawn awm a, kan chhungkua hian kan ngaina em em mai a, kan inlenpawh reng thin a, kan chhungkaw zinga an damloh chuan min enkawl thin a, kan tan chuan a hlu thlawt a ni, tunhma chuan Hindu kan lo ni ve thin a, mahse Zopuii zarah Lal Isua chu Lal leh Chhandamtu-ah kan lo pawm ve ta a ni.

Hla taka tawng ang mai hian a aw chu hriat a har hle mai a, ka han en chuan a mittui a lo parawl kuang mai a.

“Saheb, tichuan Zopuii chu Gogoi-a chuan a ngaizawng a ni tih kan hre ta a, a lenchilh tluk tluk mai a, Zopuii pawh chuan duh chin a lo nei ve mai bawk a, zanah te hial an riak dun tih kan hriatin kan rilru a na ngawih ngawih mai a, Lal Isua chanchin min hrilhtu berin chutia nulat tlangval nawmchenna lama min tlansan mai chu kan thinlung a na vawng vawng mai a ni, Zopuii pawh chuan min hel deuh ta tlat a, tunhma anga infiama inkawm bawrh bawrh thin kha kan inkarah leikak thuk tak a awm tawh a, khawlaiah inhmu in inbe fo mah ila, thinlung tak chuan kan inpawh thei tawh lo.

“Chutia nupa anga khawsa dun ta chu Zopuii chu a lo rai ta a, a rai a ni tih a hriat chuan Gogoi-a chuan a hmusit zui ta viau mai a, an insawisa thawm chu kan hre ta fo mai a, va chhan chu kan duh thin a, mahse kan hlau miau si a.

“Zankhat chu Zopuii te in piaha kan kel inah ka thil theihnghilh va lak tumin ka kal a, ka thil theihnghilh chu ka lak hnu chuan ka let leh nghal a, Zopuii in chu kal pelh mai ka han tum a, mahse ngaihthat lohna lian tak mai ka nei thut mai a, bang awng atang chuan ka bihthla ta a. Gogoi-a chuan Zopuii chu a lo sawisa a, Zopuii chu thi hnuang hian chhuatah a lo mu a, Gogoi-a chuan, ‘nang hmeichhia hi ka duh tak tak ngai reng reng lo che, nupui hual ka nei daih tawh, ka fa hi i tihtlaktir duh loh avangin ka that dawn che a ni,’ a han ti a, a hmel chu ramhuai hmel dik tak a ni tawh, a mit te chu a sen rum mai a, Zopuii hrawkah chuan a rek a, Zopuii chu a na lo tawrh tawh nen chuan a tuar zo ta ngang lo a ni, engatinge khatihlai khan ka lo tlan luh mai loh le! Tun thleng hian ka inthiam thei ngang lo va, ka tap tlawk tlawk mai a ni.

“Zopuii ruang chu a pu nawlh a, sawti lamah sawn a kalpui ta a, zui zel turin huaisenna nei tawh hek lo I, ka thlir liam ta ringawt a.

“Chutia Zopuii bo ta ringawt chu an zawng huai huai mai a, khuaa mite chuan rindan kan nei theuh a, mahse tumahin kan sawi chhuak ngam lo, police an lo kal a, mahse tihngaihna an hre bik lo a, an let leh mai a, chuta chin chu Zopuii tawng thawm ni awm tak te, helai vela a tap thawm te chu kan hre thin a, kan hlau em em vek a, Gogoi-a chu hmannni kha’n a ramvak savawmin a seh hlum a, a hmel pawh hmuh tlak loh khawpin a seh chhe vek a ni,” a ti ta a.

Mak ka ti kher mai a, dawt zawng a sawi hauh lo tih ka hria a, a thlarau ngei pawh ka hnenah a rawn inlar si a. Mahse a thlarau chu khawnge a kal tak ang tih chu ka ngaihtuah zui vawng vawng a.

- By Apuia Tochhawng