ZIKPUII PA SIKNI ENG LEH SCIENCE

-  Dr. Krista Roluahpuia,
IIT Gandhinagar.




Thuhma
Krismas hi Mizote sakhaw hunpui satliah ni loin, kan nunphung (culture leh tradition) a bet tlat a lo ni ve ta reng mai! Keini, kan rama kristianna lo luh hnua piang ve chauhte tan ngat phei chuan Krismas tluka hun hlu leh awmze nei hi a awm vak awm lo e. Krismas ti-mas tu chu kan Krismas hlate hi a ni a. Chu’ng zingah chuan Zikpuii Pa hla – Sikni eng hi kum tin ka lunglai kuaitu a ni ve ziah mai! A chhan ber pawh eng dang vang ni loin Zikpuii Pa hian Science tarmit bun chungin he hla hi a phuah nia ka ngaih ve tlatna hian krismas leh science inlaichinna min ngaihtuahchhuah tir thin a. Mi tam tak chuan a rau lo kan ti maithei a, mahse Krismas leh Science hian inkungkaihna thuk tak an nei thin a, chung ti ang vel ka ngaihtuah chhuah chang chuan ka lung hi a leng ve veng veng thin a ni!


Zikpuii Pa, Physicist turu
Sawi tam ngai loin Zikpuii Pa hian physics discipline lam hawi a zir lo tih chu kan hre theuh awm e. Amaherawhchu, a hla – ‘Sikni eng’ ah khan eng pawimawh zia a zu hmu fiah khawp mai! Physics hi zir ve kher lo mah se, hla hmanga physics rilzia phuah chhuak thei a nihna hian Physics thiam ‘physicist’ turu tak a ni ka ti lo thei lo a ni.

Tleitir sakhmelin a cho lo che,
Partin mawina pawh i zar an ni.

A han tihnaah hian ‘eng’ avanga chauha thil mawina pawh hmu thei kan nihna hi a hrilhfiah chiang hlein ka hria.  Pangpar mawi tak mai pawh hi ‘eng’ a awm loh chuan a mawina hi tumahin kan hmu thei lo ang, chuti ang zelin nula hmelthatna pawh. Pu Vankhama’n Krismas hlaah nula hmeltha sawifiah nan ‘Tlaizawng par’ a hman laiin Tlaizawng pangpar mawina pawh ‘eng’ avang chauh a nihzia hrilhfiah tu hla hi Mizo science community chhungah chuan tla na em em tur a ni sa reng a ni! 



Sawi thui ngai loin eng tin nge rawng chi hrang hrang kan hmuh theih tih hi secondary level science zirte chuan kan hre vek awm e. Eng hi rawng (colour) chi hrang hrangin a siam a ni a. Thil (object)-in eng a hip dan leh a pek chhuah dan azirin rawng kan hmu thin  a nih kha. Entirnan, serthlum la hmin lo chuan eng chhunga awm rawng chi hrang hrang kha a hip lut a mahse rawng hring erawh a rawn pe chhuak thung a, chumi avang chuan a lang hring mai a ni. Chuti ang zelin serthlum chu a lo hmin ta a, serthlum hmin chuan rawng eng lam a rawn pe chhuak veleh ta thung a, kan hmu eng ta a ni.

Eng hi a lo pui khawp mai! Science chhungah hian hmun pawimawh tak a chang hrim hrim a. Universe kan hriatthiam dan pawh eng nihna hriatchianna hian a pui khawp mai. Chungte chu Albert Einstein-a theory ngaihtuahchhuah, Special Theory of Relativity leh General Theory of Relativity lamah a chiang leh zual a ni.


Krismas leh Science
A hmaa ka sawi tawh angin a rau lo min ti maithei a. Mahse Pi Siampuii Sailo Krismas hla sak han ngaihthlak vang vanga kan khua leh kan inhmun, ka nu ar chhiar thlenga ka mitthla zung zung thei ang hian Sikini eng tih hla ngaihthlak hian Krismas leh Science inkungkaihna hi ka ngaihtuah chhuak ve ta thin a ni. Lung hi a leng ve em em tlat zel! 

Krismas hi a hma chuan heti ang em em hian hman a ni ngai lo a. A lar loh bakah hmun thenkhatah phei chuan Kristiante ngei pawhin hman an duh lo a, an do hial a ni. Krismas awllen (vacation) neih chu sawi loh official holiday pawh a ni pha ngai meuh lo a ni. Tunah chuan Kristian ramah kher lo pawh Kristmas awllen kan nei a. Zirna in phei chu Christmas vacation tiin an khar thup mai a nih hi.


Kum zabi 19na kan han lut chho a. Krismas chu tuna kan Chapchar Kut hman thin ang deuh hian  tapchhak meivut kara meiling lo de chhhuak ve chang chang ang deuh hian a nung ve chang chang a ni ber a. England ramah chuan mi hrang hrang - William Sandys te, Thomas Kibble Harvey te, ldt., khan thuziak leh drama hmangin Krismas kha han chhawm alh tum viau mah se lal leh mi hausate lam hawi zawng anga a kal avangin beisei a pha lo viau mai. Lalnu Victoria-i  alo lang ta a, a pasal lah German lal fapa a lo ni veleh kher bawk nen a saptawng takin an combination a fuh khawp mai!


Industrial revolution avangin printing press lam pawh a lo chang tlung zel a. Krismas lam hawi thawnthu, hla leh drama te chanchinbu-ah an chhuah chuai chuai a. A hmaa lal leh mi hausa chauh ban phak ni thin kha naupang leh mi nawl pui pawhin an lo chhiar ve thei ta! Chutah chuan naupang chhiar duh leh ngaihnat zawngte an tel ta zel a. Christmas Card pawh hi heti hun laia lar chho ta hluai kha a ni. A tirah chuan a man a to em em a, mi na zawngin an thawn chhuak ve thei lo. Mahse, scientific revolution avangin hmangaih berte leh duhsak zawngte, u-a-ma hlim taka hmang tura duhsakna Christmas card chu mi nawlpuiin an lo thawn ve ta chuai chuai a! Krismas a tiboruak chho ta em em a ni. Chuti ang zelin America lamte pawh Europe lam atang pemthla an nih avangin a kang kai ta zel a ni.


Lemchan an entir thinte pawh a danglam zel a. Krismas laiin naupang leh mipui nawlpui hnenah science thil tihtheihna hmanga magic show ang chite an ti chho a. A chang leh thil an han tipuak a, mei alh te an han keng kual vel a. Krismas huna science festival an hman thin khan krismas kha a tinung takzet a ni! Charles Dickens-a thawnthu kan hriat lar em em pawh hi Industrial revolution laia kuthnathawktute dinhmun chhe lutuk, a bik takin naupang hnathawk thinte chan chhe lutuk a lainat avanga lo ziak chhuak a ni a. Christmas Carol thawnthua a changtupa Ebenezer Scrooge-a, khawngaihna nei map lo, midangte harsatna hrethiam thei miah lo a han piangthar a, midangte puitu leh petu, an harsatnaa tuam hlawmtu leh an lungngaih nia kuangkuahtu leh hliahkhutu a han ni chho vel lemchan nena an han entir chho tak tak mai kha chu Krismas awm chhan a phawkchhuak hneh hle a! Krismas chuan midangte tanpui duhna thinlung, pek hlutna awmzia ril tak Amah Isua atanga lo lang chu a lo chawi nung chho zel ta a ni.


English Premiere League en thinte phei chuan kan hria ang chu – boxing day pawh hi Queen Victoria-i hun laia bul tan a ni. Krismas ni zawha ni hmasa berah mi harsa zawkte’n  mi hausate hnena thilpek (box) an dawn an hawng thin a. Chu chu boxing day an ti ta a ni. Tunah chuan hmuhnawm leh ennawm siamna lamah a kal ta zawk mah a. Kuminah pawh ruaitheh niah Football inkhel kan en leh thei dawn a ni. London khawpuiah pawh table hmahruaitu Arsenal leh West Ham inkhel hmuhnawm tak en tur a awm ang.


Christmas lecture 
Queen Victoria hun laia Krismas leh Science lo inngaihzawn dan vel hi sawi tur a tam khawp mai! Mahse sawi vek sen a ni lo. Sawi hmaih miah loh tur a la awm cheu! Chu chu Royal Institution-in Christmas lecture an huai hawt thin hi a ni. Kum 1825 khan Kohhran Upa strict em em, ringtu tha tak, Science khawvela milian leh ropui, Mcheal Faraday khan he lecture hi a tan a. Hei hi science zirtirna a nih piah lamah science thiltihtheihna awmze nei taka mipui nawlpui hnenah entirna hun a ni. ‘The chemical history of candle’ tih thupui hmanga Micheal Farday-a lecture series phei chu tun thleng hian a lar em em a, tawng hran hranin an letling a, a chuai thei thlawt lo a ni!


Kum 19naa sathuakhawnvar pawimawhzia atanga han thlir ringawt pawh hian enna petu awmzia sawifiaha krismas chawi nun chhoh a tumna hian enna duhawm ber rawn thlentu Isua Krista hi a hmaih bik hauh loang tih a lang chiang reng mai! Christmas lecture hi Indopui pahnihna thlen lai tih lohah chuan tun thleng hian an la nei chhunzawm zel a ni. Amaherawhchu, Victorian era hunlai, hmanlai ang em em chuan a hlu tawh lo thung. Scientist ropui tak taktein he Christmas lecture hi an pe chho ta zel a ni.


Chuti ang zelin John Pepper-a’n The Royal Polytechnic Institution a zawm hnu phei kha chuan khu lai Westminster-a University khu Krismas vuakvetah chuan Krismas khawpui (Wonderland) a ni ringawt mai! Christmas tree nen, science hmanga thil hmuhchhuah leh thil tih entirna nen, u-a-ma hun lai vel chuan mipui hi an zi hluai hluai zel mai a ni. A kum lehah aia lian zawk Christmas tree an han siam thin zel chauh ringawt pawh kha mipui tan thil hmuhnawm a tling takzet a ni!


Ti tawp ang
Mizo zinga Krismas ti-krismas tu hi kan hla te, kan zailenkhawm te, leh kan Krismas ruai theh thin te hi a ni ve thei mai ang em? Krismas leh Science pawhin inhmangaih em em lai an nei a, a hnuah an chuai veleh ta mai ang hian kan Krisma zaikhawm te leh Krismas ruai theh te pawh hi a la ral ve ngei a rinawm a ni…


Zikpuii Pa Sikini eng avangin Queen Victoria-i lal laia Christmas leh Science in di dan kan ngaihtuah chhuahna engah thil tam tak kan sawi ta teuh mai. Science taka thil ngaihtuah, a saptawng takin scientifically informed tan hi chuan Christmas leh Science chanchin hi a ngaihnawm takzet a, lung pawh a tileng em em a ni! Zikpuii Pa in eng avanga thil mawina hmu thei chauh kan ni a tihna hi a scientific-na piah lamah awmze thuk tak a nei a, a ti-krismas em em a ni! Pu C Dinthanga phei chuan, 

Lei thimna rawn entu Lal Isua,
Ka sawm che, ka thinlung entu a’n.


tiin a chhungte, a laina te, leh thian te krismas chibai a buknaah ‘eng’ zawng zawnga pawimawh ber ‘Isua’ a chham tel hial a ni! A rilin a thuk ngawt mai! 

Krismas hian nihna sual avanga i buaina te, thiltih sual avanga i manganna te, broken relationship avanga i tahna te, identity problem avanga i tuarna te, leh thil hrang hrang avanga harsatna i neihte chu ‘Enna’ rawn thlentu Isua hian liam pui mawlh rawh se!

Krismas chibai mawlh mawlh le!






(Khawngaihin, i lo share darh ve ngei dawn nia aw!)
 

[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]


(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[Website ah hian sumdawng leh mi tin tan tlawmtein fakna kan dahsak thei e. WhatsApp +919402125273 ]



(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post