DARZO KHAW CHANCHIN

(Darzo khaw chanchin, Monument Committee Darzo-in 2017 a an tihchhuah hi kan rawn chhawp chhuak a, he thuziak hi 'Monument Committee Darzo 2017' ta liau liau a ni. He thuziak leh Thlalak hlu takte kan neih theih nana min puitu Hlutei chungah kan lawm e. Copy mai lovin link hi i lo share zel dawn nia. - Editor)


Pu Liandala hriatrengna In leh Lungphun hawn leh State Level Seminar on Liandala zar zova Darzo khawtlangin mang lam pawha kan la man phak loh leh, pafing leh thlir zau deuh pawhin an la ruahman chhin ngai loh Darzo khawtlang rawn tlawhtu te’n a tlangpui tala an hriat atan Darzo chanchin pawimawh zual chauh kan han ziak thei hi a lawmawm hle a ni.


Dik tawk lo leh felhlel a awm pawhin inhrilh hre zel ila, a ṭha zawk leh dik zawka siamṭha turin kan inhuam reng a. Heta ṭang hian mi thil chhut mi leh chhinchhiaha thuziak mite cho chhuah a, a bik takin he Darzo leh a kaihhnawih thil chi hrang hrang a hrinchhuah phah beiseina nen he Darzo khaw chanchin tawi hi kan han buatsaih a ni.

Tin, “Unau thawnthu sawi pawh a dang”, an lo tih angin, thu lakna pawh a inang vek lo a, thil thuhmun, a kum leh hmun inang lo pawh a awm theih avangin tih dik loh palh a lo awm pawh a ngaihhnathiamna kan dil bawk a, siam ṭhatna hun pawh a tlai chuang love.

                                                                                                    (V.ROLIANA)
20th April, 2017.                                                                                Convener.

(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)
 
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]




DARZO KHUA HI
A awmna: DARZO khua (LENGZEM chanchinbu in Kum 2007-a Mizoram khaw hmingmawi Pahnihna-a a thlan) hi Mizoram chhim lam, Hnahthia district-a awm a ni a. Aizawl aṭanga Km 206 a hla niin Lunglei aṭangin Km 79 a hla a ni a, Hnahthial atangin KM 45 vel a ni. Darzo khua hi Latitude degree 22.83 leh Longitute 92.95 a awm a ni. Darzo tlang hi Tuipui zawl aṭangin 1432 metres (4,698 ft) a sang a ni a. Darzo rama tlangsang lai ber Darthlalang ên tlang phei chu 1700metres (5,700ft) zeta sang a ni. Zo tlangsang boruak ṭha leh thengthaw nuam, lum lutuk lo a ni bawk. Chhim Tuipui chunga lei i rawn zawh khuan a lei lai tak i rawn tlan pelh aṭangin Darzo ram i lo thleng chiah a. Tin Motor Board, Labour ho in ‘Marboat’ an tih a i rawn kal chuan lui lai helam zawng khu Darzo ram chin a ni. Kan lo lawm a che. Tun dinhmunah hian In 318 leh mihring 1584 (mipa 804 leh Hmeichhia 780) zet kan cheng ve ta reng mai a, vote nei mi 1041(Mipa-527 leh Hmeichhia 514) kan awm mek bawk. Motor Board kai chhak lawka lui lo chhuk Hnahchanglui khu hmar lam leh chhak lama kan ramri a ni zel a, khawthlang lamah chhim tuipui zawh thla zelin Darzo lui chhuah thlengin. Darzo lui hi chhim lama ramri niin, Hnahchang lui hnar kinah Vaihlokhan tlangdung a ‘Palaia lunglen tlang’ tan tlangin Vartek leh S.Vanlaiphai kan ri a ni.

(He thu buatsaih laia Lunglei district-a awm tia ziah chu Hnahthial district pian hnu-ah Hnahthial district-ah an awm tawh avangin thlak a ni. - Editor)


Darzo ramri Mizoram Gazette-a a inziah dan chu hetiang hi a ni:
NO B 14016/31/02-LAD/VC
GOVERNMENT OF MIZORAM
LOCAL ADMINISTRATION DEPARTMENT
Dated Aizawl the 28th March 2012
BOUNDARY DESCRIPTION OF DARZO V/C
TEH ṬANNA: Tuipui Darzokai bul Hnahchanglui chhuah aṭangin teh ṭan a ni.
HMAR LAM: Hnahchangluiin Tuipui a finna aṭangin azawh chho hlek a.
CHHAK LAM: Hnahchang lui a zawh chho zel a, S.Vanlaiphai nena ram ri kawrte thlengin.
CHHIM LAM: S.Vanlaiphai nena ramri kawrte atangin BRTF Road tan tlangin Vaihlokhan tlang vaw liamin Ṭhing lui a pawh thla a, ṭhing lui zawh thla in
 Darzo lui a fin a. Lui zawh thla zelin Tuipui a finnaah.
THLANG LAM: Darzo lui leh Tuipui infinna aṭanga Tuipui (KLODYNE) zawh chho zelin teh ṭanna Darzo kai bul Hnahchanglui chhuah ah teh ṭanna a fin leh a ni.

Darzo hming put chhan: Darzo an tih chhan tak hi hmanlaiin Khawhri lal Zahrawka hote ram chhuak in Darzo ram hmar lam Vatea lui hnarah sawn Saitluangah darbu an chhar a, a hmun a lo zo bawk a, hei hi chawi zuiin “Darzo” tih a lo ni ta a ni. Hetih hun lai hi 1850 AD vel ni a rin a ni a, Darzo-a awmngheh hnu, khua siam a nih thlengin Darzo tih hming hi a pu zui ta zel a ni.


Darzo lo luah hmasate leh roreltu te: Darzo rama lo awm hmasa ber ni a rin te chu Mirawng ho niin Kum 1700-1750 AD vel khan Darzo rama Mualrihbun hmunah sâwn khaw lian tak siamin an lo awm tawh a, an sulhnu thenkhat pawh hmuhtheihin a awm a ni.

Darzo-a Lal kan hriat theih hmasak ber chu Fanai Lal Hnochhuma a ni a, Fanai lal ropui Rorehlova tupa niin Rorehlova fapa Kualsawia fa u ber a ni. Hnochhuma hian Kum 1878 khan Zuangva bawk (tuna Muallianpui khaw bul) aṭangin a nupui Darbilhi nen Darzo an lo kai a, hetih hun lai hian Muallianpui leh Lungpuitlangah te pawh an in suan kual chhen ṭhin hun lai a ni a. Sawi dan ṭhenkhatah chuan Lakher ho nen an inrem chiah lo a, Lakher hoten an rawn beih ve fo avangin Darzo ah an kai ta niin an sawi. Amaherawhchu Hnochhuma hi dam reiloin kum 1883 khan Darzo-ah a thi ta a, Hnochhuma a thih hian fapa rorel tham a la nei loh avangin a nupui Darbilhi chuan a tlang chu ṭhut zuiin ro a rel ta
a. Lal fanu, rorel ṭhang chungkua aṭanga chhuak a nih avangin a fing êm êm a, Fanai tlang an tih (Darzo, Muallianpui, Lungleng S leh Lungpuitlang) te a awp zui ta zel a ni. Darbilhi hi Thlanlang lal Zahuata fanu a ni a, Chinzah hnam niin, hmeichhia mah nise lal fing leh remhre tak a ni a, vai lianah pawh lal dang ten lo bei let a an tlawm zel laiin ani hi chuan Major Shakespeare (Tarmita) te lo kal chu nuṭa (Blood Brother) ah a lo siam ta hlauh zawk a ni. Hei hi a lawm Tarmita pawhin ‘Mizo leh kuki chanchin’ tih a ziakah pawh, “Ram thum chunga remna siamtu”, tiin a vuah hial a. Independence hmaa sap leh vai lo kal ṭhin te pawhin a thlan ringawt pawh hmuh an chak êm êm a ni. Tunhnu Indopui Pahnihna hunah te pawh sipai lal lo kal apiangin Darzo lal Lalkhama leh a upa te hruaiin, Darzo Kulh Fort Tregear an tih chu an en zel a ni. Darbilhi hote hi Kum 1889 vel khan Muallianpuiah an kai chho leh a, Kum 1891-ah Lungpuitlang ah chho leh in, Kum 1897 ah Darzo ah an lo let leh ta a, Darzo Lungphun hmunah awmin, kum 1906 ah Darzo Lungphun hmuna an awm lai hian Ngawr natna in a thi ta a ni. A pasal Hnochhuma a thih tawh avangin a fapa Lianbuka a Lal zui a, amaherawhchu Pu Lianbuka hi a nu Darbilhin a kêp hneh deuh ṭhin avang leh a fapa Lalsailova’n a chhawk theih hmat viau bawk avangin ro a rel tam lutuk lo. Tin, a fate an la nau deuh laiin a khua leh tuite chu an Pasaltha Huaisen Pualkhawia ten an kaihruai deuh ber ni a sawi a ni bawk a, hemi hnu hian Darbilhi thlahte chuan Fanai tlang chu ṭhut zui zelin a tupa Lalsailova’n Lungleng leh Muallianpui tlang dung a awp zuia, Lalkhama’n Darzo leh S.Vanlaiphai chu kum 1921 atang khan a awp zui ta a ni. Kum 1954-a Lal ban an nih thleng khan Darzo-ah ro a rêl a, lal ban a nih tak avang hian S.Vanlaiphai lamah awmhmun beng bel turin a phei ta a ni. Kum 1966 a ram a lo buai khan Darzo chu S.Vanlaiphaiah sawikhawm an ni ta a, S.Vanlaiphaiah hian Kum 1969 khan an phei ta vek a ni. 1971 khan S.Vanlaiphai aṭangin mi tlemte in Darzo-ah bȃwk an khawh leh ṭan ta a, 1972-ah chuan Mizorama thlawhbawk khaw lian ber pawl kan ni ta awm e. Hetih rual hian Darzo-a let leh ta lo a S.Vanlaiphai hmuna inbengbel zui ta pawh an awm nual bawk.

(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)
 
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]


Vailian leh Darzo: Vailen lai khan Darzo hian hmun pawimawh tak a lo chang tawh ṭhin a. Fanai bial chhungah chuan Darzo hi vailianin an thlen hmasak berna khua niin, kum 1890 February ni 27 khan Capt. Shakespeare (Mizovin Tarmita an tih) leh a hote chuan Lunglei aṭanga kawng sialin Darzo tlang (Darbilhi hmun Darzo chanchin tawi 6 hlui) an lo thleng a, Kum 1890 March ni 1 atangin Tarmita hote chuan Darzo tlangah chuan kulh an sa ta a, May ni 3, 1890 ah an sa zo a ni. Chu kulh chu an hotupa ber Gen VFW Tregear-a hming chawiin The Fort Tregear tih hming a phuah ta a, hei hi Mizo History-a Mizo khua sap ho in kulh an siam na tlemte (Fort Lungleh, Fort Changsil leh Fort Tregear) zingah a lang ve ta zel a, he an kulh siam hi tun thlengin hmuh theihin a la awm a, tunah hian kum 127 zet a lo ni ve ta a ni. Tin, tun hma aṭanga sap ho ten inbiak pawhna hmanrua atana an hman ṭangkai êm êm darthlalang ȇnna hi Darzo ram ‘Darthlalang ȇn tlang’ ah hian a awm a, heta ṭang hian Darthlalang hmangin Lunglei leh hmun hrang hrang an be ṭhin a, inbiakpawhna atan an hmang ṭangkai hle.


Ṭhing tam leh Darzo (Darzo Vanglai): Darzo a Hnochhuma’n ro a rel lai Kum 1881 Ṭhing tam ah khan Mizoram pumah ṭam nasa tak a tla a, sazu in buh a seh nasa êm êm a ni, mahse hetih lai hian Darzo ram chu a hâk hlauh a, buh tam tak an nei ta a, khawdang atangin ṭam tlan turin mi tam tak an lo pem lut a, an lian ta hlê mai a ni, khaw lian tak lo ni tain tuna kan thlanmual awmna mual thlaah hian In 100 chuang lai a ding ta a, chuvangin tun thleng hian Zathler mual tih a ni ta a ni. Hetih hun hi Darzo khaw vanglâi tak niin in 500 zet a awm a, Darzo chanchina In ding tam ber lai a ni. Hetih hun lai Kum 1880-ah hian Darzo pa Hmarsuka Khawlhring hnam chuan Vawk 100 in zau a dawh a, Sailo lamah lal Vuttaia’n a dawh ve bawk a, zo fate zinga vawk 100 zeta zau dawh kan hriat te an ni.


ZIRNA: Darzo khua hian zirna lamah sulhnu pawimawh tak tak a nei ve a. Kum 1923 khan a hmasa ber atan Primary School hawn a lo ni tawh a, chuta an zirtirtu chu Pu.Lianṭhuama (Taithaka) Lungchem khua a ni a, 1924-1934 chhung khan Rev HS. Luaia a awm bawk. Kum 1935 khan Missionary E.M Chapman (Pi Zirtiri) hovin hmeichhe sikul din a ni a. Hostel te siamin Pi Nuchhungi, Pi Zainghingi leh Pi Lalziki te nen zirtirtu in an awm ho a. Kum 1943 khan Darzo pa hoin Middle School an lo din ṭan ve a, kum 1945-ah chhim biala a pahnihna atan MV( Middle Vernacular) School ah dah a ni a, pawl ruk zirna niin Pu Liandala chu Headmaster hmasa ber a ni a, pawl li Sikul zirtirtu ah Pu Zadala chu S.Vanlaiphai ah a awm a, Pu V.Vanchhuma chu pawl nga hotu atan Cheuralah a awm bawk. Tichuan kum 1950 khan heng Sikul te hi chhun fin niin Darzoah ME(Middle English) School dah a ni ta a, hemi kum vekah ME Exam Centre pek nghal niin O.C (Officer incharge) ah Pu Liandala Headmaster chu a awm zui ta a ni. Darzo hi Serkawn tih lohah chuan chhimlama zirna hmun pawimawh leh Exam Centre hmasa ber a ni. Hetih laia an hlaah pawh,“ I zir ang i thiam ang, Darzo Serkawn aiin nuam rawh se, I zir ang i thiam ang, Darzo Serkawn aiin sȃng rawh se”, tiin Serkawn (Mizoram Oxford) hi kan lo el ve hman hle a ni. Zoram khawvela kan mithiam tam tak hi Darzo aṭanga lehkha lo zir chhuak an awm ve nual a ni. Kum 1964 khan Darzo-ah hian High School hmasa ber “The Fort Tregear High School” chu din a ni a, Pu F. Zoṭhuama Lunglei High school-a thawk lai chuan a hna ban sanin a rawn din pui a, Headmaster hmasa ber a ni ta a. Pu K.Lalreia, Pu C.Thangchuailova, Pu F.Lalriliana leh Pu.Lalhuthanga te nen an thawk chho ta a, Pu Liandala chu Board Chairman hmasa ber a ni. Amaherawhchu, Kum 1966 a Mizoram a lo buai khan a lo tawp leh ta a. Hetih lai a Lunglei Gov’t High School a thawk tawh Pu F.Zoṭhuama’n Darzo khawtlang hmangaiha a hna an bansan tawp mai hi Darzo khaw tan chuan a ropuiin a hlu hle a ni. Kum 1966 a ram a buai khan Zirna in zawng zawng chu khar a ni ta vek a, Kum 1973 ah Primary din thar leh niin, kum 1974 ah Middle School kan din leh a, Dt 1.2.1989 khan High School chu Private a din thar leh a ni bawk. Kum 2011 chhiarpuiah Khan Darzo hi Literacy percent 97.48% (Mipa-96.61% leh Hmeichhia 98.36%) ni a chhinchhiah a ni.



Infiamna lam: Darzo hi infiam ngaina tak khua kan ni ve a, tunhma chuan Hockey hlir khelh ṭhin a ni a, S.Vanlaiphai bialah hi chuan tuman min tluk ngai manglo a ni. Darzo khua aṭang hian Hockey Player ṭha tak tak pawh an awm nual a, Pu F.Lalnela(L), Pu F.Lalhmingthanga leh Pu F.Biakenga (DSP Rtd.) (Hockey avanga Police a lut) phei chu Mizorama hriat tham khawpin an thiam a. Pu F.Lallianthanga pawh India rama Sipai zawng zawng inelna lian ber Command Championship ah a khel pha a. India ram hi Command 5-ah ṭhen niin Eastern Command tan First team-ah a khel pha hial a ni. Heng bakah hian Hockey khelh thiam vanga sorkar hna hmu mi engemawzat an awm.

Tin, Darzo pa, Pu Hrangzika(L) chu Mizoram pum huap inbuanah Pakhatna dinhmun lo luah tawh a ni bawk.

Eizawnna lam: Darzo ram hi a zauvin buh leh bal an ngah thei hle a. Darzo lal Pu Lalkhama hi pa taima tak a lo ni bawk nen ṭhalai awm mai mai hi a phal lo a, ‘Feh rawh u, hnathawk rawh u’, tiin tlangval awm mai mai te hi a hau in lung ten a vawm khut khut mai zel a ni awm e. Kum 1966 leh a hnu lam Mizoram buai lai vel pawh khan MNF rammu te pawh khan Darzo hi an bel nasa hle ṭhin. Kum 1995 chho atang khan hmarcha chin kan uar hle a, hemi hmalam hi chuan thingtlang lo nei ṭhinin chhungtinin buh khamkhawp kan thar ṭhin a, buh kan ngah ṭhin vang te pawh a ni ang, a khaw tet a phu lohin Buh her khawl pawh a tam ṭhin a ni. Kum 2004 atang khan sawhthing ching uar tan in buh chin kan bansan tan a, huan lo nghet neih kan intihhmuh chho ṭan hle. Darzo khua hi taima nia kan inngaih lem loh laiin mi ten, ‘Darzo chu an taima em mai’ an tih ṭhin te leh khawdang nula ṭhenkhat Darzo min hrechiang deuh ten, ‘Darzo-ah ka mo ang tih ka hlau em mai, hna an thawk nasa si’, an tih ri han hriatte hi kan tan chuan a ri a mawi viau ṭhin a ni.
Tin, Darzo-ah hian Thingpui chin kan uar hle a, tunhma thingpui kan chin ṭan hma chuan, ‘Aizawl daiah thinghnah nem tui in theih a awm an ti a, hnah nem chuan engtinnge tui a tihchhuah theih ang aw’, tiin upa ho in an inrin siak laih laih ṭhin a ni awm e.
Kum 1925 vel aṭangin Darzo-ah chin ṭan ve ni a hriat a ni a, Pu Chalkhuma (L) chu Darzo rama thingpui la lut hmasa ber ni a hriat a ni a, Lungleng S a mi Pu Chalṭhuama ta a la niin an sawi.
Chhungkaw tam zawk hian Thingpui huan an nei a, mahni intodelhin thingpui fe hmundang aṭanga lei ngailoin mizo thingpui, tui, hrisel leh thianghlim kan in bik reng a ni. Tea Expert Tea Board of India mi tirh Calcutta, Jorhat leh Gauhati aṭanga lo kal te chuan “Khawvela pholan tlak a ni”, an ti ve hial mai. Darzo ram hi a tlang a sangin a zo hle a, hei vang hian Alu pawhin a ngeih hle ṭhin a, Mizorama Alu china hmasa berte zinga mi niin Hmuifang leh Darzo hi Alu chinna hmasa niin an sawi. Hmun zo leiṭha a nih avangin alu hian a ngeih hle ṭhin a ni.


Ramngaw leh Nungcha: Darzo ram hi kan pi leh pu aṭanga lo humhalh tawh, zo ngaw ṭhatakin a hual vel a. Thing leh mau, hruipui hnâng leh thil dangah a hausa hle. Hmunphiah a ṭha duhin a tam ȇm ȇm bawk. Ramngaw ṭha tak la neiin heta ṭang hian mamawh tam tak lak tur a la awm a, hmun dang leh veng dang pur buai ngai hauh lovin kan ramngaw te hian min la chawmzo hle a. Thlai leh thingrah lam pawh a ṭha in Thingthupui phei chu, ‘Darzo thingthupui a tui bik’, an ti ve fo ṭhin. Tin, leilung hausakna lamah pawh Saibu chhuah balu ṭha tak hi Darzo rama awm a ni a, kum tin Darzo ṭhalai ten he Balu hmang hian sum tamtak kan la lut ve thin a, eizawnna kawngah min pui hle a ni. Tin, Nauban, Sava leh Ramsa chi hrang hrang a la tam hle a, ramsa vang tak Sele pawh tunah hian Darzo ramchhungah rualkhat chu an la cheng mêk a, Sathȃr, Sazuk, Saza etc. leh Mizoram State Bird Vavu te pawh a la awm a. Sava, Kiltheihrawk, Thangfenpabawp, leh Butut (Kuku) Mawmtaipirtliakbakhlak te leh Dawntliang te thlengin an hram ri chhunah leh zanah hriat tur a la awm reng a ni..
Pangpar chi hrang hrang, phai bawm chi leh Zo-a awm chi tam tak a la awm a, hmun danga awm ve lo nauban Lady’s Shoe an tih te pawh hi Darzo leh Shillong ah chauh a awm an ti.

Darzo-a hmun pawimawhte: Darzo hian hmun leh thil pawimawh tak tak kan nei ve a, chungte chu tlemte chauh han thailang ila. 

Tlang: Darzo khaw chung maiah hian Tlang thengthaw nuam tak a awm a, mikhual leh hmun dang aṭanga lo kal te tan pawh tlawh man hla tak a ni. YMA ten a hmun enkawlin fai takin an vawng a, he hmunah hian Vailen lai a siam tawh kulh ropui tak ‘The Fort Tregear’ chu hmuh theihin a la awm a, phul rai hmun nuam, thengthaw nuam bawk si a ni. Heta ṭang hian Lunglei leh Mizoram hmar lam, khawchhak lam tlangdung pawh thui tak a a lang thei a, Zinghmu tlang te, Len tlang (Khawvel tlȗng ti a kan pi leh pu ten an lo sawi thin), Lungreng leh Thau tlang te a lang pawl ruih thei a ni. He kulh awmna tlang hi a lawm India rama ni chhuah hma na ber Darjeeling a Tiger Hills aia ni chhuah hmasakna an tih chu!. 21st October 2003 khan Tiger Hills ah hian zing lam dar 5:40 ah ni a chhuah laiin Darzo tlangah hian zing dar 5:30 ah ni a chhuak a, minute 10 in ni chhuak a hmu hmasa tlat a ni! Tin, he tlang pangah hian Puk pakhat Chawngtlâi puk a awm a, kal khan rem lo viau mahse lung tohlawt puk a nih avangin tlawh a hlawh phian a ni.

Dil: Darzo chanchin kan sawi apianga sawi hmaih theih hauhloh tur chu Dil hi a ni. Zo tlangsang 5000 ft. chunglam dâwn a sang, chutah pawh hmun awih leh rem lo tak lu lama dil lian ṭha tak a awm teh tlat hi a mak hle a, hmanlai chuan sih ruam rai nuam tak niin ramsa, a te a lianin he tui hi an tlan ṭhin niin an sawi a. Kum 1946 May thla khan he dil hi ramsial (Sele) pachal Pu James Dokhuma phei chuan, “Tumpangchal” a tih ngei mai khan rawn fangin a rawn dâwt a, nunau-in hmuhnawm ti takin an lo thlir ṭhin a ni. Hetih hunlai hian sial a la tam avangin sial a rawn zui haw thin a, sial zingah thlah pawh a nei nghe nghe. Hei hi Pu Liandala chuan hla a chawiin “Darzo Sele” tih hla a lo phuahchhuak ta a ni. Dil kan neih ṭhat avangin Darzo hi tlangsang a awm ni mah ila, tui hleuh thiamlo a hmei a pa in kan awm manglo tih theih a ni.
Tin, Darzo hi tlangsang taka kan awm chung hian Tui kan nei ṭha viau a, ruahmanna fel leh ṭha tak phei chu awm se tui hi hnianghnar tak a nei tur kan ni a. Darzo rama tui te hi a thiangin a tui hlawm ȇm ȇm mai a, zo siktuithiang kan tih ang hlir mai kha a ni. Darzo aṭanga hmun danga awm ta te pawhin Darzo an ngaihna ber pakhat chu tui hi a ni ṭhin.

Bomb Mual: Kum 1943 British leh Japan an indo lai khan Darzo ram chhung Dilramah Japan hoin Bomb 3 lai mai an thlak a, vanneihtlak takin an puaklo hlauh hlawm. He bomb tla hi Kum 1953 khan Darzo pa ho in laichhuakin a chungah thing an vur hluah a, an hal puak ta a, bomb thir te chu hmanrua atan te ṭangkai takin an hmang ta a ni. He hmun hi tun thlengin hmuh theihin a la awm.

Tuibuhdeng: Veng dang leh khaw dangin an siam tam ve lem loh Darzo khuain an hman ṭangkai ṭhin ȇm ȇm si chu Tuibuhdeng hi a ni a. Buh den ngailovin tui chakna leh hmanraw dangte fawmkhawmin tuibuhdeng an siamchhuak a, zing tina nula buhden ngai ṭhin chu he tuibuhdeng hian a chhawk ta a, zing buhdenah chuan Darzo chu an hah ve ngai lo hle a ni. He khawl mawl si, ṭangkai si hi a ṭha a ti viau a niang chu Pu Liandala bawk hian, ‘Zing buh dên a reh zo ta, min âwl e tuibuhdêngin, lûngkham bâng an hlim vel e, chuni leh tleitiri’, tiin Tuibuhdeng hla a lo siam a ni. Tuibuhdeng hi Darzo pa Pu Sawiluaia’n Kum 1957-a a siam a ni a, hemi hnu hian mi dangin an siam ve ta zel a, in engemawzat in an nei ta a, nei ve lo te pawn a nei te zâr zovin an ṭangkaipui hle.



Tui Lal: Darzo ramchhungah hian Mizorama lasi (ramhuai chikhat) Lalber awmna Tuilal a awm a, a nau Chichahaia pawh Darzo ram tho Dilramah a awm bawk. An sawi dan chuan he Tuilal hmuna awm Ramhuai lal hian a awp chin ram hi a zau hle a, Bangladesh leh Burma ram thlengin a awp niin Ramhuai zawl te leh an hnena inlar ten an sawi a ni.

Daibawl tlang: Darzo tlang bul lawkah hian tunhmaa Ramhuai hnena an inthawina hmun ṭhin Daibawl tlang a awm a, he hmun hi tunah erawh chuan ṭawngṭaina hmunah siam niin in te sak a ni ta a, Daibawl tlang ti tawh lovin Ṭawngṭai tlang tih a ni ta zawk a ni.

Tourist Lodge: Darzo-ah hian khualzin te thlenna turin Tourism Department ten In ṭhatak an buatsaih a, hmar lam kawtchhuahah awmin enkawltu fel tak nen changtlung takin an awm reng a ni. Kum 2000 aṭang khan Lodge hi khaw chunglam Pu Liandal Sikul hmun hlui bulah kan lo nei tawh a. Hun kal zelah ṭangkai leh remchang zawka hman a nih theih nan tuna a awmna Darzo Vengtharah sawn a ni ta a ni.

Archhuah Mual: Darzo Saibu ramah khuan Archhuah mual a awm ve tlat mai a. Helai ram hi Kum 1937 khan Pu Bawihchhinga Darzo pa in loah a nei a, buh a ngah deuh avangin khawtlangin an chhêkpui a. Chawhmeh atan Ar ken tur a neih loh avangin a lâwmte bulah chuan ka ar ken tur a lo chhuak palh daih mai a ti ta ngawt mai a, a lâwm bengvârte chawhmeh fun ȃl na tur chi an lo la theihnghilh zel vei nen, a lȃwmte chuan hlaah phuah ȇl in,
Bawihchhinga Ar chhuah a pawi ber mai, 
Awi, Bawihchhinga Ar chhuah a pawi ber mai,
Tûnglun chhawhchhi Vai pa’n al chi chantir se ,
Tuklo leh erfu a ȃl lo ve,
Awi bawihchhinga Ar chhuah a pawi ber mai,

tiin.
Heta ṭang hian helai hmun hi Archhuah mual an ti zui ta a ni.

Khurchhia: Hmanlaia ramhnuai a la nih lai 1910 leh 1920 inkar lai vel khan PWD Inspection Bangla, tuna Community Hall awmna (Field No-2) a lungchhe hmunah hian khurchhia hmuh a ni a. Pu, Chalbuanga leh Pu, Aikhumate naupan lai a an thangthleng kamin an hmuh a ni. A awmdan a hmutu te sawi dan chuan 1ft bial vel hian a kua a, a kaw kam vel pawh fai hluau in a chungzawna thing hnah te chu sang tak thlengin thli bing chhem tih hriat takin englai pawhin a phe vat vat reng a, upa te hnena an han hrilh chuan, “Khurchhia a nih chu an hnaih ngai love”, an lo ti a. Hei hi tunhnai mai a Field No-2 laih a nih pawh khan a la hriat theih a, a thuk zawng hi teh ngaihna a awm lova, mau tlawn te pawha hawlh ngial niin, thli thawchhuak hi chu hmun fai vek a nih tawh vang nge, a nep ta deuhin an sawi.

Tuithuhruk: Tuipui ‘D’ atanga 1 Km vela hla Darzo ram, tun hma-a PWD kawngin a tan tlangah khuan Lungpui lian tak a chhunga han luh a tui vâwt tak in mai tur awm rêng hi a awm a. Pi pute aṭanga kan inhrilh chhawn zel dan chuan, “Tualvungi tuithuhruk” ti a hriat zui zel a ni. Tuna BRTF kawng Tuipui D aṭanga lo kal zel a Turning Point in a kualkhung chhungah khuan a awm tak avangin tlawh a rem ta lutuk lo a ni.

Kohhran lam: Darzo chanchina Kohhran din hmasak ber chu Kum 1915 niin Leithum hmuna an awmlai a ni a, chuta Kohhran hruaitu chu Mohurar Chalbuanga Zadeng a ni a, Sunday School hotu ah Pu Kawmthanga Hnamte a awm bawk. Aidu bukah an inkhawm ṭhin a ni. Kum 1971 thleng kha chuan Darzo-ah hian Kohhran pakhat Baptist Kohhran chauh kan awm ṭhin a. Khua alo lian a Kohhran pawh a lo awm belh ve zêl a, Tunah hian Baptist Kohhran-2, 7th Day Adventist -2, Isua Krista Kohhran-1, Church of God (7th Day)- 1 leh UPC NEI-1, a vaiin kohhran 7 kan awm mek a. Baptist kohhran Pro-Pastor, Isua Krista Kohhran Pastor leh Seventh Day Adventist Kohhran Tirhkoh ten min ṭhutchilh mêk a ni.

Darzo chepa lem: Mizoram hmundang leh veng dangin an chin uar loh ȇm ȇm, Darzo khuain kumtluana kan nghahfâk pakhat chu kumthar lawm nana ‘Chepa lem chan’ hi a ni. Kan tihphûng danglam ȇm ȇm pakhat leh chu kum tin December ni 31 (kumhlui thlah zan) hian kawm hrût bengchheng pawl engemawzât hi kan awm ziah a. Kumhlui thlah nan leh kumthar hmuah nan khawlai dung leh in tinah bengchheng siamin chhepchher nen kan ri bêng bûng tlaivar ṭhin a. Mi mu tawh pawh ti harhin a hlimawm thei ang berin hun kan hmang zankhua ṭhin. Mi sumhmunah ṭumin an bungrua hmuh mai theih te ti chhe silo a, dahsawn sakin kan  thlengkual sak a, kan infiam nasa thei hle, hetiang hunah hian tumahin huatah leh thinrimah kan la ngai hauh thung si lo a ni. Tin, Kumthar ni a lo thleng a, Kohhran programme hman zawh a nih hnu, ruaiṭheh ni hian khawtlang tihlim turin chepa lem kan chang vut vut ṭhin a. Mahni insiamchhia in, thawmhnaw leh bungraw chhe ber ber te fawmkhawmin a chhe thei ang berin kan inthuama, khawlaiah ri thei, dâr leh khuang te, chhepchher chitin nen, a bengchheng thei ang ber in khawlai kan fang a, nunau nen hlim takin hun kan hmang ṭhin. Tunhma phei chuan Mualchhuah neiin mi tihdan nuihzatthlâk leh hlimawm, mi chet chhiat palhna te in zir sakin nilêngin a hlimawm thei ang berin hun kan hmang ṭhin a, kan kham lo thei ȇm ȇm a ni. He thil hian Darzo-a kumthar hman a tinuam in mi tamtakin kumthar lawm turin Darzo an pan khawm phah fo a, min hlutsak ve ȇm ȇm ṭhin a ni.
Thil chhinchhiahtlak tak pakhat chu hetianga chepa lem chan nikhua hian rui leh mawilo taka khawsa tumah hmuh tur an awm ngailo a, Darzo khaw tan chuan kan hlimni ber te zinga mi a ni ve a ni. Chepa lem hi Kum 1930 vel aṭangin Darzo ah hian chan ṭan a lo ni tawh a, Sap ho hunlai aṭanga hetiang hi tih ṭhin niawm takin kan rual u zawk te chuan an sawi ṭhin.


Darzo Mizia: Darzo nunphûng hi mak ang reng tak a ni bawk. Kan Health Worker pakhat chuan, ‘Darzo-a ka awm tirh chuan an titi khawm hi an inhau emaw ka ti ziah’, a ti a. Pu Liandal pawhin, “Darzo ho chu an khua hi thli a thaw lutuk a, an beng a ngawng vek a, an ṭawng pawh a ring vek a nih hi”, a ti ṭhin. Darzo khuaa chengte hi pianphûng leh hmelah mite aia kan chungchuanna awmlo mahsela, kan hniam êm êm bik lo a. Mi nun tlang tak leh fiamthu duhtak khua kan ni. A tu a te pawh hian fiamthu a inchhawnchhaih hi kan chin ṭhin a ni. Mikhual pawh fiamthu a lo chhawnchhaih kual vel phawt a, an hmel en a fiamthu hmingthar lo pe chat chat thei khawp a fiamthu duh khua kan ni. Khual ṭha an ni emaw ni lo emaw, a tu a mah hi lo dahsan bik emaw dah hniam bik emaw nei ngailo
khua kan ni.
Darzo-a mikhual lo thleng hlim nuam ti tak an awm ngailo a, an cham hlek hnu a nuam ti lo an vang viau thung! Kan mawl vang nge kan huaisen vang ni ang, Sorkar atanga chanvo ṭha leh sum leh pai te hi keini aia khawte zawk te ai pawhin kan dawng tlem fo. A chhan chu, milian an ni emaw, pe theitu an ni emaw, chung mite tlawn leh a dera tihlawma dawn tum ai chuan mahni a thawhchhuah mai tum ṭhin kan nih vang a ni. Darzo khua ten nun nghet kan neih ve ni a langsar tak pakhat chu, political party-ah hian inthlan result puan tuka pung hluai emaw kiam ta duak emaw hi eng pâwl mah an awm ngai hauh lo nia!.

Darzo khua hi chhung leh khat inlamhnai tak tak vek kan nih vang nge, thil fello engemaw a awm palh chang pawn a chhe ber kan thlen ngailo a, a theih hram chuan pumpelh kan tum hrâm hrâm ṭhin. Thingtlang khawdang ang bawkin thil intihhmuh pawh kan ching ve viau ṭhin a, hmarcha kan chin leh chhungtinin kan ching mai a, kan thlai chin pawh a inang leh dual fo thin. Ṭhenawmpa in sawhthing aṭanga lirthei eng emaw a neih chuan kan nei ve leh mai thei zel a, a ṭangkai zawng pawhin thil kan intihhmuh nasa hle. Mi ṭawng ring tak leh thu uar nan pawha ṭawngkam bungraw hrang hrang hmang ṭhin kan ni a, mizo ṭawng pangngai hi kan hrethiam vek a, mahse he khuain kan ṭawng hman lar ber ber chu, mizo ṭawng ring, mizo ṭawng vin leh mizo ṭawng hlawk te hi a ni.





Khai le, Monument Committee te’n kan kova an nghah Darzo (Darkhawpui) chanchin tlângpui chu famkimlo takin kan han dahchhuak ve ta ngawt mai a. Kan phatna te pawm dâwn se ‘Kei êm chu ni love, ti tur ṭhiau kan ni. Chumi piah lamah Calendar rawn kher ngailo khawpa kan hun chep zia hrê rengin, bei tham teh mahse mawngvawmba ang maiin kan phe ve char char a. Damna leh hriselna minpetu Pathian chungah te, hetiang a lo nih theih nana hun ṭha tak buatsaihtu Pu Liandala tu leh fate chungah lawmthu kan sawi a. A ziaktu te kan thawhhona ṭha tak avang pawhin kan lawm hle.

Nuam leh phûr taka kan lo sêp rawtui ang êm a ziaka han phochhuak tur meuh chuan tun huna sawi ṭul leh pawimawh tur hriatthiam a harin, kan hun leh hmunin a bilh zawh tawk tur thliar hranga mawi mâm taka remkhawm kawngah kan bangbo hle a. Beisei angin a famkim lo ang tih hrêrengin kimchang leh changtlung zawk a lo pianna tura ‘chhuah tlang’ erawh a nih kan beisei e.


HRANGKUNGI PA
 - B.Lalchamliana
TKMV.
1. A thâng thui leh dawn mange saw hmara’n,
 Sial ang ngir e Zopui mihrâng valte;
 Zopui mihrâng, hlakungpui sulhnu chhuiin,
 Hrangkungpa sumtualah her vel e.

2. Lo tho leh r’u, pi pu chhuahtlang mihrâng zawngte,
Tumpang chal leh tuibuhdeng awiin;
Zoram pangpar leh lentupui kar a’n,
Liandang rûnah zaitin i vawr za ang.

3. Hmana min ban biahzai sakhming, Darzo Sele,
Ṭuan rêl leh e kan chhimtlangpui lam râwnah;
Hai ang ṭhang la zai tuahthiam, Liannghawr
Hrangkungpa,
Kan awi nuam e zûn thâr sakhming Ramlai sial.

4. Rauthla lêngin han thlir ve teh Hrangkung pa,
Zaitin rema i chawi Darkhawpui kha,
Tuai ang lianin sir tin sâwn e;
Nang ngaih lunglen reng kan bâng love.


TEAM OF WRITERS
1. V.Roliana (Convener)
2. B.Lalchamliana
3. Hmingthanzuala
4. F.Vanlalsawma
5. Laltlanmawia
6. F.Lalzamliana

Compiled by - Monument Committee Darzo, 2017





(He thuziak hi Monument Committee Darzo, 2017 ta a ni. He thuziak leh Thlalak hlu takte kan neih theih nana min puitu Hlutei chungah kan lawm e.)








(He website kal zel theih nan hian fakna lo langte hi i lo hmet ve thin dawn nia.)
 
[News update awlsam taka i dawn theih nan telegram channel hi lo join ve ta che https://t.me/exploremizoramchannel ]




(Feedback at: admin@exploremizoram.com )

[Website ah hian sumdawng leh mi tin tan tlawmtein fakna kan dahsak thei e. WhatsApp +919402125273 ]




(Website leh a hnuaia fakna hi lo hmet ve rawh.)

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post