Khawvêl sik leh sâ inthlâk danglam zêl avâng hian mihring te mai ni loin, nungcha te paw'n an tuar a. National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA)-i'n an târlan dân in kum tin hian khawvêl hian lum lam a pan zêl a ni. Pacific tuipui aṭang hian han sawichho ta ila. He tuipui hi khawvêla tuipui zau ber niin, mihringin kan hmuhchhuah/ tlawhpawh tawha tuipui thûk lai ber Mariana Trench awmna a ni. Mariana Trench hi a thûk rem rem hlê a, 11,034 meters (36,201 feet) lai a ni a. Mêl 7 a tling ṭêp a ni. A tlângpuiin 38.3 °F (3.5 °C) te a ni ṭhin. Portuguese zinmi Ferdinand Magellan khân kum zabi 16-na vêlah khân Mariana thliakâr hi a tlawh a. Tichuan, Spanish zinmi te'n chung thliarkâr rual chu an awp bet tâ ea ni. Chamorro hnam ho hi heng thliarkâra chêng hnam lian ber an ni. English, Chamorro leh Carolinian hi an ṭawng hman nasat ber a ni a. Mihring 57,557 bâwr vêl an khawsa ve mêk a ni.
Sangha rual leh whale lian tak takte tân chuan chu tuipui zau tak chu vânram tlafual a ni ringawt mai a ni. Sava rual tam tak an thlâwk a; kan chuanna boruak lawng aia sângah te an lo thlâwk a. An va'n hmuhnawm kher êm! Hnuai lamah ni se, sava ngàl sâng chi hovin sangha an lo veh ve bawk a. Anni chuan an damkhawchhuah nân an mamawh tâwk chauh an veh mai ṭhin a, keini anga duhâm an ni ve lo. Inmamawh tawn kan ni! An hrechiang; anni chuan an mamawh tâwk an hria. Mihringte chuan kan mamawh vâng pawh ni loin, kan kuthlei leh duham vâng mai mai a ni fo. Mihring te angin midang tâna harsatna siam kher an tum vê lo. An nih tûr ang takin an awm a; Siamtu siam chhan ang takin an awm mai ṭhin.
Chuvângin, chu tuipui zau tak khua leh tui ṭhate chu an hlim bîk hmêl hliah hliah a ni. Chu tuipui pawh chu an tâ a nih bîk hmél ngawih ngawih a, thîk tham khawp hian chu tuipui chu an intitatû a ni. An chênna, an neihchhun tak meuh a ni. Mihringte chuan kan neihsa kan tichereu ṭhin a. Kan damkhawchhuah nân pawh ni lo, kan kuthlei uchuak avângin mihring chuan khuanu siamsa/duansa kan tichereu fo ṭhin. Inmamawh tawn kan nih tih kan theihnghilh fo a; nge ni kan haidêr zâwk? Nature hi nasa takin kan tichhia a, mihring hian hmasâwn kan duh uchuak na avâng hian ram kan la duai duai a. Kan duhâm luatah nungcha leh ramngaw-in an tuar a nih hi
Kum 2018-khân Northern White Rhinoceros, a pa (male) hnuhnung ber chu a thih tak avângin Northern White Rhinoceros chu extinct species (chi mang tawh)-ah puan a ni. A chhan chu Northern White Rhinoceros hi a nu (female) pahnih chiah an awm tawh a. Chi mang tawh anga puan an ni. Zoologist te chuan stem cell technology-in inthlah theih dân tûr an buaipui laih laih chauh a ni.Tûnah hian a nu pahnih chu Ol Pejeta Conservancy-ah enkawl mêk an ni. Pyrenean Ibex an tih, France leh Spain ramri-a awm ṭhin, Pyrenees tlâng an tiha awm ṭhin pawh kum 2000 khân an mang tawh a. A chhan bulpui ber chu mihring te'n kan pelh nasat lutuk vâng bawk a ni.
Ṭhangtharte chuan chung tlângram Pyrenees ang chu hmuh pawh tum ve mah ila, khawvêlah hian kan hmu ve tawh dâwn lo! An thlalâk awmchhun bâk chu kan hmu ve tawh dawn lo! IUCN chuan kum 2011 khân Western Black Rhinoceros chu chi mang tawh (extinct species) ah a puang ve leh a, khawvêl hian kan hmu leh tawh dâwn lo. Sumatran Rhino hnuhnúng ber chu November, 2019 khân Malaysia-ah a thi ve leh a. Hei pawh khawvêlin kan hmu lêt tawh dâwn lo. An mang ta!
Mihringte khawsak phung sâng zêl leh hmasâwn kan tumna avâng hian khuarêl (nature) hian a tuar zêl a. University of Maryland-i'n an târlan dân chuan kum 2020 khân United Kingdom ram tiat aia lian ramngaw khawvêlin kan chân an ti a. 11.9 million hectares vel ramngaw ṭha lai kan chân a. Heng zîngah hian 3.8 million hectares kan chânna hi ramngaw ṭha, ramngaw hlun, mihring khawih mang lohna, ramngaw upa leh ṭha - primary forest kan tih ang chi hi a la ni zui. Kum khat chhûng khân second 6 tin football field tiat hi ramngaw ṭha lai kan chân ang ziah tihna a nih chu.
Kum 2019-a kan ramngaw chânna zât kha a kum hmasa ai 2.8% in a tam a. A lo berah carbon dioxide 1.8 gigatonnes vêl zet chu ramngaw chereu hian a siam chhuak a. A pawi dân chu carar maktaduai zali (400) vêl khu pek chhuah nên a intluk an ti a ni. Bolivia ramah pawh, ram an hal ve ṭhin tho a. Keini ang bawkin an culture-a bet a ni. Kum 2019 khân kum 2018 ai 80% laiin ramngaw an chân ve leh a ni. Columbia pawh an buai a, April, 2019-ah an ram president chuan 'Operation Artemisa' a launch a. Ramngaw tihchereuna (deforestation) titâwp tûra hmalâkna operation a ni. Kum 2019 tâwp lamah Australia a kâng bawk a. Chhiatna hlîr a ni! Kan sawi sêng awm lo ve.
Thing kan kit nasa êm êm a. Kum tin thingkûng 15 billion vêl zet kan kit a. Hetianga khawvêl hi a kal zêl a nih chuan kum 50 aṭanga kum 100-ah chuan khawvêl hi kan buai nak tawh ngei ang.
Tui thianghlim hi zaa 3% vêl hi khawvêlin kan inṭâwm a. A bâk 97% vêl chu mihring tâna in chi zia zâng a ni lo. Tui thianghlim zaa 87% chu dîlah te a nia, 11% vêl chu dîl lian tham ni si lo, tui hna lo chhuahna ang díl te reuhteah te a nia, 2% vêl hi luiah a ni. A hlu a sin TUI hi! Kum tin tui thianghlim lo in avâng leh chumi kaihhnawih avânga naupang kum 5 hnuai lam thi zât hi mi maktaduai 15 an tling ziah. Tui hi a vâng hran lo a, tui thianghlim hi a vâng a ni! Ṭhâlah pawh Mizoram chu kan buai zêl tawh hi. Harsatna a lo thlen tak tak hian a buai ber chu mi rethei kan ni bawk. Aizâwl pa hausa ho chuan hmun hla tak tak a mi, luia mi te an châwi mai ang. Keini tân chuan a ngaihna a awm ve lo, tui kang nghâkin zan khaw tairek thleng tuikhûrah kan awm a ngai. Chuvângin, ramngaw kan humhalh hian kan tân vek a ni.
Heti khawp hian khawvêl chhiat tawh zia hi han sawi fo mah ila, beiseina kan nei a nia aw! Irish poet Oscar Wilde chuan, “We are all in the gutter, but some of us are looking at the stars” a tih ang deuh hian. Kal ngaihna reng reng hre lo leh, kalna tûr kawng pawh hre loa kan awm lai hian kawng min kawhhmuh tu tûr ârsi hi thlîr zêl ila. Beiseina i la nei ang u. Chuta pawimawh êm êm chu kan neihsa humhalh a ni a, chu mi thlâwptu atân chuan ram lâk ve zêl a ni. Thing kan phun a ṭha lutuk, kan phun zêl ang. Chu aia la ṭha êm êm chu, thingkung pakhat puitling tawh kan humhalh hian a ni.
Chu mi te pahnih chu kal rual zêl se, hma kan sâwn zêl ang. Ramngaw thar hlak siam tum ai, ramngaw awm sa humhalh a pawimawh. A kalkawp tlat tûr a ni. Kan phun anga, kan humhalh bawk ang. Kan hnâwmhnawk kan paih dân thlêngin kan fimkhur a ngai. Kan luikáwrte hi zêp lo law law ang, a ṭawp lutuk! A zahthlâk. Kan bawlhhlawh paih dân hi kan fimkhur a ngai. Ih e! Tunah hian kan ram hi keinin duat taka kan enkawl lo a nih chuan kan thlahte chuan min la dem ang. Kan thih hnuah kan chanchin a chhe zâwngin an sawi reng mai ang. Tih dân ṭha zâwk hman/apply tum lah hian ṭhenkhat chuan 'a va inla changkâng ve' ti zawngin kan ti mai thei. Mahse, harh ang u. Thil ṭha zâwk hman hi a harsa hran lo. Thil ropui tak va tihchiam pawh tum mah ila kan tithei kher lo thei. Mahse, mâwl te tea kan ngaih pawh ni se, bawlhhlawh a bâwma kan paih thlip thlep pawh hi hmasâwnna vek a ni a sin. Tuipui zau takah awm angah inngai la, lawng lian tak pakhatah chuang angin inngai la. Chu lawng chu he khawvêl angah hian ngai la. Ngun takin ngaihtuah teh, eng nga ti nge i chuanna lawng chhuat chu i ker i ker? Tuiah i pil mai dâwn a sin.
Hripuiin khawvêl min nuai mêk a, kan buai a ni. Mahse, hri hi chu a la reh mahna. A reh loh paw'n ngaia neih hun kan la nei ngei ang. He hri hian thil pawimawh tak tak min zirtîr a ni. Dam hlutzia te, kan dam nâna sum leh pai kan sên nasat zia te, boruak thianghlim lo hlutzia te, kan inkhârkhip meuh chuan kan huan thlai thar ve ang ang lo hlutzia min hriatchhuah tîr a ni. Intodelh hlutzia te min hriatchhuah tîr a. Kan chawhmeh tam tak chu thingtlâng lam aṭanga kan thar a nia sin! Kan ram, Mizoram hi ram ṭha tak a la ni a sin. India State of Forest Report (ISFR)-2019 , Forest Survey of India (FSI) in an tihchhuahah chuan. Mizorama hmun zaa 85.42% vêl hi ramngaw a la ni a sin.
Chuvângin, thinlung thar pû ila. Kan thil vei zâwng te hi i her danglam hret hret ang u. Ṭhalaite u, games pawh kan khel na sa e, a ṭha e. K-Pop pawh kan ngaisâng, a ṭha lutuk, mihring duhthlanna vek a ni. Mahse, kan 'Kan khawvêl sik leh sa inher danglam zêl avânga khawvêlin buaina kan tawh te, kan chênna leiin ṭhat lam ai chhiat lam a pan zêl tih te hi hriain kan Kristianna te, kan Mizo-na te hian hengte hi min vei tîr rawh se'. Khawvêl hi kan thlahte ta a ni a; kan lo luah hawhsak zâwk mai mai a ni tih hre reng ila. Dîm takin i enkawl ang u. Nature hian min peih loh san hunah chuan a sawhkhâwk chu a na khawp ang! Kan tuar lo palh ang e! Chuvângin, ho te anga kan ngaih aṭang hian insiam ṭha ila. Sava no neih hunlai te'n kap tawh lo ila, silai dah ngam tawh ila. Sangha fuan lai ten ninhlei tawh lo ila. Thing leh mau humhalh chungin a phun belh lam te hi uar ila.
Kan Kristianna hian kan chênna khawvêl hmangaih tharna min pe se. Nungcha enkâwl tûra Pathianin thuneihna min pêk hi 'Stewardship' a ni tih hria ila. Kan duh duha sawisak theihna lam a ni lo. An mahni duat taka enkâwl tûra thuneihna a ni tih i hria ang u. Vawikhatah hma kan sâwn duai duai thei kher lo; mahse, hmasawn kan tum tûr a ni. C.S. Lewis-a thusawi hian ka'n titawp ang e, “ Hmasawn kan duh vek a, mah se kawng dik lova kal i nih chuan, hmasâwn chu hawi kir thuaia kawng dik zawh leh a ni. Chutianga hawi kîr hmasa a piang chu hmasâwn hmasa ber an ni mai ”.
Post a Comment
He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh: