JF Laldailova

(January 9, 1925 - June 7, 1979)

- L Keivom

A hmasa berin, vawiina lo kal khawm zawng zawng Zoram khawvel duhsakna chibai ka buk a che u.

Thu leh hla lama ka mi ngaihsan leh zah em em, mihrâng Jacob Francis Laldailova (JFL) kutchhuak lehkhabu tlangzarh tura duhsakna min hlan hi ropui ka tiin nihlawh ka inti tak zet a, min sawmtute chungah rilru leh thlarauin ka lawm a, lawmthu ka sawi.



Kei Delhi tlang Zoram khawvela cheng, Bharat Mata sorkar bawngpa chhawr ban tawh, hruaitu Mosia hringnun ramri kham pawh kum khat dawn lai kal pel tawh, ni tin computer nena inkawm nileng ringawta lum, hetianga mi rawn sawm mai hi mak ka ti a, a chhan engemaw chu a awm ngei ka ring a. Pathian thlarau hriattirna vang a nih loh pawhin JFL-a thlarauin an thinlungah thu engemaw chu sawi a nei pawh a ni fahmiang. Mahse, min beisei chhan ka hlen zo lo ang tih erawh ka hlau hle. Ka hlen zo lo a nih pawhin, min sawm ta sa sa, kan inhrethiam tlang a ni ang chu.

Min sawm chhan tur awm ka ngaihtuah laia ka inthlahrun duh lohna chhan thenkhat hrilh che u ka duh a. JFL-a nen hian a hringhranin intawng hman lo mah ila, a lehkha ziak atanga ka mi kawm hnem berte zinga mi a ni. A tisa hmel put lai hmu ve lo mah ila, a thu leh hla atangin tunge a nih tih hai rual a ni lo. A thian hnaite’n ‘Dungtawia’ tiin an ko thin an ti a. Ka tehna fungah erawh ani anga dung sang hi Zoram khawvelah hmuh tur an tam lo hle. A taksa dung a tawi a lo nih pawhin, Zakaia lawnna theipui ai daiha sang, thu leh hla hriatna leh thiamna Everest chhipa chuang a nih tlat avangin, chung en loh theih a ni lo.

JFL kha ka aia kum 14-a vawk ek lo rap hmasa a ni a. Mahse, keima ngaihah chuan kawng hrang hrangah, a bikin thu leh hlaah chhul khat kual kan niin ka hria a. Ani kha unau piang 13 zinga pakhat a nih ang bawkin keipawh hi ka ni ve a. Tun lai chhanah chuan, chutiang zozai fa neih te chu thil atthlak lamah kal tawh mah se, kan nu leh pate hun lai kha chuan tam chu dam khawchhuahna a ni zawk. ‘Family planning’ kalhtuten JF Laldailova nen hian fa ngah thatzia sawi mawi nan min hmang fo a ni. A enga pawh chu ni se, a pa Thangphunga’n kum 1925-a Roman Catholic Kohhran a din khan an chhungkua ringawt denchhena a phun pawh ni se, a thlaphanthlak vak awm lo e.

English mi, ziaktu lar Thomas Carlyle chuan, mihringin harsatna tawngkhawng an tawh avanga chhanchhuah an ngaih hunah kawng hrang hranga chhantu tur Pathianin khawvel hmun hrang hrangah mi chungchuang a khat tawkin a buatsaih thin niin a sawi a. Hei hi ‘histawri’-a kan hmuh theih chinah pawh a dikna lai a awm. JF Laldailova-a pawh kha chumi atana bel ruat pakhat chu ni ve ngeiin ka ring tlat a ni. Thiamna lama sulsutu hmingthang Roman Catholic kalkawng zawhin Siamtuin a rawn buatsaih a, Chittagong-a Catholic sikulah Zo tawng theihnghilh deuh vek khawpin Class VIII thleng a zir zo a, ekzam vawi 22-ah vawi 17 lai pakhatna a ni. Indopui laia sikul an khar vek avangin zir zawm thei lovin 1943 khan Royal Indian Air Force a zawm a. Mahse, TB a vei avang leh daktor te’n a nakruh pasarih tawp an tansak hnuin 1949 khan a rawn bang ta a ni.

Sorkarah hna remchang a awm loh avangin thlai huan a siam a. A tih tawh apiang atchilh mi a nih avangin thlai chin dan nasa takin a zir a, thlai entirsiaknaah lawmman pakhatna a dawng thin. Zofate zinga leithatna (fertilizer) hmang hmasa ber a ni mai awm e. Chu’ng laia mimawl fing Vawmphunga, hetiang lama tui mi leh hmathlir thui tak nei nen inkawmin a lakah thil tam tak a zir bakah German Ral Run chanchin, Vawmphunga sawi chhawn ngaihnawm tak chu a lo ‘rikawt’ thlap a, Zofate ‘histawri’-a bung leh chang pawimawh tak chu humin a awm phah ta a ni. Vawiina kan lehkhabu tlangzarh hi chumi rawngbawlna kal zel rahchhuah chu a ni. Hemi chanchin sawitu leh ‘rikawt’-tuin Zo tawng an thiamzia, Zo tawng mawizia leh Zo tawng thiamte chuan engkim mai hi fiah takin an sawi thei a lo ni tih i chhiar hunah i hmu ang a, mak pawh i ti ve hial ang.

A tih tur takah bung zelin, 1954 atangin JF Laldailova chuan ‘Hun Thar’ chanchinbu a chhuah a. Kum 1958 February atranga ‘Zoram Thupuan’ nen an inchhunfin hnu pawhin editor a ni zui zel a. Chumi rual chuan Zo tawng thiam tumin ngawrh takin a tang a, a khat tawkin 1963 atangin ‘Thu Ngaihnawm’ a chhuah reng bawk a. 1965 khan Mizo Academy of Letters (MAL) chanchinbu ‘Thu leh Hla- ah editor hmasa ber a ni a, mahse 1966-a Mizoram buai avangin chhunzawm theih a ni ta lo a. Kum 1965 atanga a buatsaih English-Mizo Dictionary (JF Laldailova Dictionary tiha hriat lar chu) kum 1969 khan a chhuah a, a hnu-ah an chhu zing hle. Ani chuan Mizo tawng kimna nia mi thenkhat sawi Pu Buanga Dictionary-ah pawh Mizo tawng kim lo thumal leh thu hlawm khat singruk chuang a hmuhchhuah thu a ziak.

Tawng chungchanga a rilzia leh thukzia a lan chianna ber chu lehkhabu 12 lai a lehlinte ai mahin a Bible Thlirna leh Kristian Hlabu a chîkna atangin kan hmu a. Baibul leh Hlabu-a Zo tawng ulh leh tîtoh lutuk hi Zosapho leh anmahni pui tura Mizo an lakluh hmasakte vang chiah niin a ngai a, “Kan Mizo mi hluite khan Zosapho hi an thunun ni lovin, Zosapho hian Mizo tawngah an thunun niin a lang,”* tiin min hrilh. Chumi atanga Zo tawng leh ‘literechar’ chhanchhuah thuai chu tulin a hria a ni. Amah ngeiin, “Zosap-hovina an hmaa hnawksak an tih ber ZU an han buan hmasa ber ang khan, kan Duhlian |awng dik, tluang, mawi leh ropui tak mai tlu-sawp chhe tawh tundin leh nan hian kan hmaa hnawksak ber mai, pathian tènau biak taka Zosapho biak kan lo tumna rilru kha (hi) kan paih bo hmasak a ngai dawn niin ka hre ta,” #tiin min hrilh a ni.

A tan dawn lai pawhin a hote hnenah, “Ngawi tak rawh u, mipui zingah bombshell ka thlak dawn a, a mi nghawr let han nasatzia tur chu in lo hre mai ang,” tiin a hrilh lawk a ni.

Tlang tak leh huaisen takin Zo tawng kalsual chhan leh siamthat dan tur a ziak a. Pathian ang thawthanga an lo ngaih leh thianbiak Zosapte kuthnu, mi tam takin sawisel tina an tin loh leh dik ti mang lo chung pawha a sawi mam dan ngawt an zawn zawk laia a ruh langa a rawn phawrh chuan, thi beh china ngaih atang pawhin dotu leh khaktu a ngah hle a, an rawn bauh rawn huai huai a; tam tak phei chuan zu rui lung puam leh ât so lekah an ngai tih a hria.

Mahse, a zâm lo. A tanhmun dikzia a hria. Ama tawngkam takah, “Zosapho kekawr mawngtet hi thangthar zel turte’n an hmu ve ang tih hlauva belsaka thawm that ka lo rawt laiin anmahni pawngpaw tan tlattute hian, ‘An mawng a pawp lo e. Nang zu lo hrût tawh thin rui thing hian i ngaihbel mai mai a ni e’ tiin tawngka ringawta thuam mawi an lo tum thin a. |hangtharho hi an â hauh si lo a; ka hrilh hriat kher ngai lovin kan Bible leh hla thu titoh chhan hi chu tawnghmang an hman dik loh vang vek a ni tih an rawn hre leh tho tho dawn a. |ûl lo leh dik vak chiah bik si lova hla thu an tihdanglam vak vak ngam si hi chuan heng mualphona hi thawm thra vat vat zawk se a duhawm ngawt ang. Chu chu Zosapho duh dan pawh kha a ni ngei zawk ang,” tiin a ziak.

A sawi zel a. “High Sikul dai chin chuan an hre deuh zel ang a; sikul rap ngai hlek lo kan pi leh pute pawh khan râl hlauva ramhnuaia an lo tlan an lo tlan thin lai te pawh khan an lo hre vek tawh a; an hlaphuahah te pawh grammar kalhmang pakhat mah an bawhchhe ve duh ngai lo a; keini thangtharho pawhin kan tum tak meuh chuan kum sawmhnih velah chuan kan hre vein ngai kan awh leh thei mai ang. (Chu’ng hunah chuan tuna hmingchhiat khumtu leh phunchiar nih hlawhtu hi min lo hrethiam tawh ang a; tisaa ka lawmman têl tûrin ka lo awm tawh si lo ang)” tiin zawlnei mit puin a lo ziak a ni. A tawpa kualkhung chhunga a dah hi ka chhiar hmasak ber tum chuan ka hnuk a ti-ulh a ni.

JFL lehkhabu chhuahte hi ka hmuh theih apiang ka lei a, ka chhiar mai ni loin ka zir thin a. A thih hnu kum 24-a R Lalrawna chhuahsak “Bible Thlirna” phei chu ‘kawpi’ li ka lei tawh a, ka zinna apiangah ‘kawpi’ khat ka keng ziah thin. Hemi lehkhabu tluka thu leh hlaa JF Laldailova thukzia tarlanna hi a awm kher lo ang. Grammar leh tawng kalhmang a chîk dan leh a hriat êm êm dan hi a mak a, kan bih thuk poh leh tluk loh rim a namzia leh mi chungchuang a nihzia kan hre zual mai a ni. Chutiang khawpa tawng a lo chîk chhan leh zir chhan, eng lai pawha rim taka thawk reng tura turtu chu Zosapho tihchingpen Zo tawng kalsual tihngil leh tihhmasawn a duhna vang a ni. Chumi maicham-ah chuan a hriatna, thiamna, a hun leh a nunna a hlan ni tin thin.

Kum sawmthum leh kum thum kal taa JF Laldailova thahnemngaihna aw chu boruakah a thamral ta mai em ni? Teuh lo e! Khami hmaa Mizo Baibul leh tun hnaia chhuak Mizo Baibul hi kan khaikhin chuan a danglamin a phuisui sawt ta hle a. Chik taka kan bih chuan, letlingtute hian JFL awka kha a comma thlengin an ngai pawimawh hle tih hmaih rual a ni lo. Tisaa a lawmman têl turin kan zingah awm tawh lo mah se, a têltu chu Zofate zawng zawng hi kan ni. JF Laldailova chungah lawm nachang i hria ang u.

Hemi thu huai taka ka sawi chhan chu kum ruk pum hlum, 2002-2007 thleng khan ni tin darkar 12-16 chhung Hmar-Mizo tawnga Baibul lehlin hna ka thawh ve vang a ni. Khami hmaa Hmar tawnga Baibul pahnihte chu Lusei-Mizo tawng atanga a ngial a ngana an lo lehlin lehchhawng, ulh tak, phuai tak, titoh zet mai a ni. Hei hi Hmar tawng chang ni lo, Zo hnahthlak tawng hrang hrang kechheh tibuaitu a ni. JF Laldailova’n a vei tlukin kum tam tak ka vei ve a. A damdawi awmchhun chu tawng hman dan dika Baibul lehlin thar nia ka hriat avangin kum 2002-a ka penson veleh beihpui ka thlak ta a ni. Hemi lehlin hna hautak ka thawh laia tawng hman dik chungchanga chhawr nahawm ber chu JFLaldailova ‘Bible Thlirna’ a ni.

JF Laldailova tawng leh thu thiamna chu thu khat ni se, a taimakna leh huaisenna kha a ni ngaihsanawm chu ni. Zosapho khan kan rilru min bawih hneh êm avangin, mingo hrim hrim ngaihsanna leh chungenna rilru dik lo, inngaihtlawmna ni loin inngaihhniamna emaw hnuaihnung zawka inngaihna rilru (inferiority complex) kan pu a, chu chu kan hnam natna benvawn ril ber pakhat a ni. Hemi kawngah hian, keimahni ringtu theuh theuh zingah Father leh Brother nei kohran hian an tuar nêp deuh emaw tih turin a awm a, a chhan chhui tlak niin ka hria.

Hei hi kan thupui nen inpersan hret mah se inkungkaihna a awm tlat avangin han sawi sei hlek ila. Mizorama a ber kai hmasa, entirnan Assam sorkar hnuaia awm laia cabinet minister hmasa ber A Thanglura leh Mizorama chief minister hmasa ber Ch Chhunga te chu Kohhran nawlpui atanga lo kal ni loin Roman Catholic Kohhrana mi an ni a. Chutiang bawkin JF Laldailova pawh kha a ni. JF Laldailova kha Kohhran nawlpui atanga Zosaphoin a rilru an hmin leh bawih tawh sa ni ve se, Zosapho sulhnu, an thil tihdik loh leh phuaina leh an tlak lohnate huaisen takin a tarlang ngam ang em? Hemi zawhna kan chhannaah hian a dik a dik lo thlu lova Zosapho kuthnu hrim hrim tlip mawi tuma ramtangho tanchhan a sawi fiah ngeiin ka ring. He thilah hian kan chian hunah, chumi thanga awk kan thu leh hla leh kan Zo tawng chhanchhuah tuma huaisen taka JF Laldailova hmalakna thenkhat kan sawite hi a ngaihsanawmzia kan hrethiam pha chauh ang.

A tawpna atana zawhna ka zawh duh chu hei hi a ni: JF Laldailova’n mut mawh hnar mawha a neih, Zosapte’n kan tawng an tihchingpenna lakah eng chen nge kan fihlim tawh a, eng chen nge hma tawn tur kan la bak? Zosapte kuthnu a nih vang hrim hrima siamthat leh thiah ngam lohna leh duh lohna rilru hi eng chen nge kan la put? Mingo an nih vang hrim hrima ngaihsan leh chung-en tumna rilru, kan thinlung min bawihna lakah eng chen nge kan zalen tawh? Chumi lak ata kan zalen hunah JF Laldailova beisei ram chu kan lut pha tak tak chauh dawn a ni. Kan luh hunah, hriat fiahna rilru nena siamthat hna kan bawhzui tak tak hunah, A AW B atanga kan tan that a ngai tih kan la hrefiah tak tak chauh ang. Chumi rama lut tur chuan thil tha zawk duhna leh chumi atana inthlakthleng ngamna rilru kan put a ngai. Chu chu hnam fing leh huaisente mizia a ni. Chu ber chu JF Laldailova mizia thlungpui pawh niin ka hria.

Kan ‘histawrian’ chhuanvawr B. Lalthangliana chuan JF Laldailova kha “chanchinbu chhuah kawnga hmahruaitu, Mizo tawng uluk leh tih dik kawnga thanharhna siamtu, lehkhabu lehlin kawnga Zofate kaiharhtu, Dictionary siam lama entawntlak,”@ sartifiket hraw leh ropui tak tak pali a pe a, chu chu a phu reng a, a pawmawm hlein ka hria.

(He thu hi June 8, 2010-a J.F. Laldailova lehkhabu, ‘German Ral Run leh Thu Ngaihnawm Dangte’ tih I&PR Auditorium-a release a nih tuma L.Keivom thusawi a ni.)

- ZOZAM WEEKLY

1 Comments

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post