A TLÂWM LAI BER KHA

- Mafaa Hauhnar

Kum 1981, thlasik khaw vâwt tak hnuaiah, Calcutta aṭangin Bombay lam panin rêlah, mal takin a insawi thla a, a hnampui hmuh tur reng reng an awm lo. 

Phai Vai hmai fai lo fê fê-in, an aw lem hmanga an thiamhla vawn bel sa: “Paan, Bidi, Cigarette !” “Garam chai! Garam chai!” tih vel an rakpui noh noh karah pawh, Kristiante Krismas lawm nî a nih miau vangin, Pastor C. Saikhuma chu lunglênna thûk takin a zêm chêk chêk a.

 Mizorama Krismas an hman dan tur te chu a han zeldin kual a. Thlasik ni êng duhawm tak chuan Mizoram chu a chhun no nghelh ang a, khuarel thilsiam chi hrang hrangte chu an awmna hmun ṭheuhvah an vul bûng ang a. Kumpui lingleta kan nghahfâk Krismas a lo thlen bakah, kum thar a hnai tawh bawk si. Mitin mai chu kan hlima, kan lawm em em mai tur chu a han suangtuah a. 

 A chhuanna rêl ang mai chuan, a mitthla kal zut zut a. Rêl tlân rî te chuan, “Lal piang lawmin! Lal piang lawmin! E khai a, e khai a, Tûûût!” a ti vut vut ni te paw’n a hre hial mai thei. 

 Kar lovah Masi boruak chuan a rin phâk bâka nasain a tuam chhah ta a, a note bu tê a phawrh lawk a, heti hian a ngaihtuahna chu hawrawp hmangin a han zam chhuak ta a:  

 “Chhandamtu pian cham a thleng leh ta,

 Kum thar lawmawm hnai bawk si!

 Sikni êng hun nuam a vul mawi e,

 Zaleng zawngte kan lawm e.”

 “Zaleng zawngte kan lawm nan” ti a sak lar a ni nâ a, a kutziak lehkhabu-ah chuan, “Zaleng zawngte kan lawm e,” tih a ni tlat. Dik pawh a dik zawk ang. Kan lawm nana sikni eng kha vul a nih thu aiin, Chhandamtu pian cham a nih avanga mi zawng zawng kan lawm thu a sawina a nih hmel zawk. 

 Krista aia Krishna ngaihlu zawkte inkara inzep a ni bawk a, Remna Lal lo piang lawma rimawi nena hla chi hrang hrang sa a, zaipui tur pawh nei lo tafam chuan, ṭhahnemngai takin Lal thar lo piang chu chawimawi turin min ngen ta lawm lawm a:

 “Hlim takin i chawimawi ang, 

 Remna Lal lo piang lawmin,

 Perhkhuang ṭingṭang rimawi nen, 

 Zai tin thang i vawr ang u.”

 A han chhunzawm leh a: 

 “A chûn riang Mari’n a chawi nêm a, 

 Bethlehem bâwng in tlâwmah; 

 A tlâwm lua em ni ka Lalpa chu, 

 Ran thlengah an zalh mai maw?”

 Mizo Krismas hla phuahtu dangte ang bawkin “bawng in” tih leh “tlâwm” tih hian C. Saikhuma lung hi a lên thlu a ni ang, a Krismas hla phuah dang, lar êm êm maiah chuan heti hian a lo ti tawh bawk a, 

 “Lalpa Pathian hmangaihna tawp nei lo chuan, 

 Khawvel sual tan a fa neih chhun a rawn tir;

 Bethlehem bawng in tlâwmah a lo piang a ...” 

 (Rem Thu Leng Rawh Se) 

 Charles Dickens-a thawnthubu Hard Times-a Mr Gradgrind (Thomas Gradgrind, sir. A man of facts and calculations) ni âwm tak, a technical zawng ringawta thil thlir a, chhût, suangtuahna rama thla zar thiam ve reng reng lo (“Art” leh “poetic imagination” lam hrethiam hauh lo)-te chuan, Isua kha bawng ina a pian thu sawi a ni hlei nem, “... khualbûka an len ve tâk loh avângin ran chaw pêkna thlêngah a muttîr a,” (Luka 2:7) a ti mai alawm, an ti mai ang.  

Ni e, bawng inah a piang lo tih thu pawh sawi a ni hlei nem!

 Bawng ina piantir hi Mizopa chin chhuah pawh a ni lo, kan Mizo Krismas hla hmasa berah Sap pachal pahnih Pu Buanga leh Sap Upa te chuan kum 1899 khan heti hian an lo dah dim diam tawh a ni zawk:

 ‘Sebawng ina a piang ta,

 Ran chaw thlenga an mut tir a,”

(Kristian Hla Bu-1899, No 14, p. 26)

 Hei hian Mizo Krismas hla phuahtute thinlungah hmun nghet tak a khuar a ni chêk ang. 

 Hla (songs & poems) te, thawnthu te leh artist-ho inphawrh chhuahna reng reng hi technical taka kan lo teh zel chuan teh tlin tur avang ngawt ang, Krismas kan lawm hun thleng hian. 

 Sap Krismas hla (carol) lar tak pakhat chauh pawh hi han thlir ila. Khawchhak Lal Pathumte Kan Ni, ti a an lehlin, We three Kings of Orient are tih tlar khatna ringawt pawh hi teh a tlo ngût nâ emaw chu? 

Bible chuan, “... khawchhak lam aṭangin mi fingte ...” a ti mai a. Lal an ni tih a lang lo va, pathum an nih thu pawh a lang hek lo, thilpek chi thum (rangkachak, beraw, mura) an pek vang khan mi pathum turah riak an lo ngai ringawt alawm. Chu chu intifing takin, an Sap intihre thûk-hovin an khel an khel lem lo.

 Bawng inah a piang, han tih pawh hian, a tlâwmzia a lantir a, chu chu a tâwk êm êm a ni. 

 Rêl tût vuah vuah karah chuan, ka chang duh lai ber a rawn zam chhuak leh ta a:

 “A tlawm lai ber kha a mawi lai ber, 

 Lei leh van Lal a ni si: 

 Chhandamtu a ni i chawimawi ang, 

 A hnenah thinlung hlanin.” 

 Mihring tehna aṭang pawhin a tlawm ngawih ngawih lutuk êm a, C. Saikhuma chuan a hla dangah pawh, 

 “Rethei ber aia hnuai zawkin, 

 Ran thlengah maw i lo zâl le,” 

(Tehkhin Phak Loh) a lo ti tawh a. 

 A phawk thiam ngawt mai. Mahni thilsiama chan ringawt pawh a tlâwmthlâk tawh tehlul nen, a thilsiam mihring zingah pawh hnuaihnung takin ran thlêngah a lo piang a nia. 

He a dinhmun hi Apostle Paula khan a lo sawi chiang khawp mai: “Ani zawngin Pathian anga awma, Pathian tluka awm chu thil thlakhlelh hleih theihah a ruat lo va, mihringte anga lo piangin, bawih angah a insiam a, amah leh amah a intitlâwm ta zawk a." (Philipi 2:6). 

 “A tlawm lai ber kha a mawi lai ber.”

 Han en thuaka thuchang inkâwlkalh tak anga ngaih theih tur, han chhut keuh keuhva dik êm êm si, “paradox” mawi fahran a chher hi a ni he hla ka duh zualna chhan pawh. 

A thiam dan êm êm hi, Lallawma gospel camping lût pian thar thu a pi an hrilh a, a piin a lo chhan dan takin, zah te pawh a zak zawk lo’m ni le? 

 Mihringte chu kan ropui lai, kan hausak lai, kan chan san lai, kan hmelṭhat lai leh kan vanglai te hi kan mawi lai ber a ni. Lei leh van Lal ber erawh chu a tlawm lai ber kha a mawi lai ber zu ni tlat pek a maw le! Pathian leh mihring inzawmna chat tawh hnu rawn zawm a, ka hloh tawh hnu  pialral kan hlawh leh theih nana kawng a rawn zawh ṭanna a ni a, a mawi em a ni. 

 A pianna leh a pian dan chu tlâwm eng ang mah se, hmusit mai lova chawimawi zawk turin min ngen nghal a. Kan chawimawi dan tur pawh a rawn sawi a; chu chu, “A hnenah thinlung hlanin” a ni.  

 Kan hnena Pathian awm Imanuela chu leia nu leh pa atana a belhte’n duat taka an chawi tlei a, an enkawl sei len dan a han ngaihtuah a. “Josefa leh Mari te nupa nih tak kha ka nap ṭhin a. Chhandamtu chawi tleitu nih ve kha ka chak êm êm a,” a ti hial. Chuvang chuan, a thinlungah lo piang leh se a duh a, duat taka châwm puitlin a duh a ni. 

 “Chhandamtu Isua, Imanuel,

 I chûn leh zua chan ka nuam; 

 Ka thinlung chungah lo piang leh la, 

 Nêm tê’n ka chawi tlei ang che.” 

 Krismas hla ti a han thur fel nalh theih hi pahnih chauh a phuah kan hmu nâ a, mite ngainat a va hlawh dun tehlul êm!

 Zaithiam lar, hla phuah thiam ni bawk, nungcha, ramsa leh rante tana râwl chhuahtu C. Luri pa, Seventh Day Adventist pastor, C. Saikhuma hian a hla phuah 80 chuangah hian Mizo ṭawng tluang pangngai hi tluangtlam leh hriatthiam awlsam takin a hmang tlangpui a. Chu’ngte chu kan nitin ṭawngkam ang mai ni hlawm mah se, a hla thluam tho mai si ṭhin hi a mak  a ni.  A themthiamthlak ngawt nia. 

 A hla lar tak tak pathum: Aw Lalpa, Lawmthu Kan Hrilh che (Lawmthu Sawi Hla), Kawng Tluanin Isua Ka Zui Zel Ang tih leh, Lei leh Van Thil Zawngte Aiin (Ka Lalpa Kros Ka Chhuang) tih hlaah te ringawt pawh hian chu chu a chiang nghal e.  

 A hla dangah pawh a thu mâwlna hi a hla mawina a ni fo. Khai mah aw:

 “Hmangaihnain hmangaihna a ngen hriain, 

 Ka rûl zo thei lo che tih ka hria; 

 I duhtâwk chu tling lo mah ila, 

 Lalpa, ka thinlung ka hlan che.”

 (Chhandamtu Hmangaihna)

 “Ka pianpui nungchang min timualphotu, 

 Ka chhandamtu kros min timawitu.” 

 (Ka Pianpui Nungchang) Heta a “antithesis” (thu châng in-ep dah kawp) han fuh fâlzia hi!

 “Lalpa, kei zawng thlaler tuivalawng ang,

 Fûk hmun zawngin thlarauvin ka thlawk.”

 (Nangmah ka ring tlat che)  

 He analogy (tehkhinna) hi a va mawi tak!

 A hmangaih ngawih ngawih, a nupui Biakkungi a sûnna: “Ka ngai êm êm a che”, “Nghilh Ni Reng I Awm Dawn Lo”, “Aw Chûn Ngaihawm” tihah te,  a lunglên hla “Hringnun Piah Pialral” tih-ah te, “Zoram Ngaihhlutna Hla”,  “Aw Dawn Ve La” tih leh hmun ṭhenkhatah hian Mizo hla thu, hla rua (poetic diction) hi a chelek ve nual (Sang thing lêra sirva lêngin, ânka nêm, zamual i liam,  awmkhawhar suihlunglên chang hian, thinlai min hnêmtu, suihlunglên hian virthli a iang, luaithli ka nûl, par tin vul mawi, chinlai lenrual, thangvansang, kâwlkûngah, etc.). Heta ṭang hian Mizo hla rua hman hi a khawr lo hle tih a chiang a.

 A thiam nâlzia tichiang êm êmtu ni thunga ka ngaih chu, Mizo tlar thum zai anga, a nupui sûn tâk a ngaihzia thu a phuahna, a kutziak ngei Zonu ropui Lalsangzuali Sailo hnena a kawltir, “Ka Hril Vel” tih chang 26 zet nei hi a ni. Chuta a pakhat chauh chu ka han thur teh ang: 

 “Ṭhâl favâng leltê, i kiu mawi e,

 Kiu thiam mah la, zamual liam tur ka lungdî,

 I au ding lo hi a pawi ber mai.”  

 Hla phuahtu ropui RL Kamlala’na “Ka Mihrinna Hla” a tih ang chu a ni chiah lo. A hla tam zawk ang bawkin he hla pawh hian vanram lam a kawk leh ruih tho mai. 

 Engpawhnise, Krismas thilpek hlu tak kan dawn, tlawm taka puana tuam, ran chaw pekna thlenga mi hi hawng ila, a hniakhnung kan zui theih nâna entawn tûr min hnutchhiah angin, kan inngaihhlutna leh kan inngaih ropuina lal puan senduk hi hlipin, tlâwmna sai-ip i sin ve ang u.  , Lei leh Van Lal meuh pawh, a tlâwm lai ber kha a mawi lai ber a ni si a. 

_(Vanglaini Thu leh Hla Huang, Dec 21. 12. 2018)_