KHAWVELIN A NIHNA A HLOH MEK EM NI?



KHAWVELIN A NIHNA A HLOH MEK EM NI?
- Vanlalsanga Tochhawng
    ( Khawbung.)

Kum dang ang lo takin khawvel pumah khawlum a zual chho zel a. Tun dinhmunah chuan Europe khawmualpui lam phei chu a lum zual zel niin alang. Kumin ṭhâl lai phei chuan Mizoram pawh a lum lai ber niin, Tahan lamah phei chuan an tui chhunchhuah tam tak a kang te kha a ni a. Fûr a nih tawh pawn ruah tui duh khawp kan la hmu lo chu a ni ber e. Mahse, keini Mizo te chu siamtu hian min en san reng reng lo. Khawvel hmun hrang hrangah khaw lumin zual lam a pan mek a. France ramah phei chuan khaw lum zawng chu 45.1°C (113°F) a kai a, hei hi khawvel awm tirh ata a la lum ber ṭum niin an chhût bawk. August 2003 khan 44.1°C a lo kai a. Tunah chuan 45.1°C a ni tawh a. Khawlum avang hian mi 2 in nunna an chan a ni awm e. Italy- ah pawh khawlum avanga tar thi an awm a. Germany lam ah pawh khaw lum vanga thi mi 4 an awm bawk.

Kuwait ramin a record dan chuan khawlum sang zel chuan  63°C a thleng a. Khawlum avang hian pawna an motor dah te chu a hnung ni chhawn lam a sâwr tui thei a. Trafict light an dah te pawh khawlumin em tuiin, metal sa avang pawn an chapal bun te chu a kâng thei hial a ni. Hetianga khawlum chho hi Scientist te chuan Global warming leh mihringin oil kan hman nasat vang niin an sawi a ni. Chu khawvel lum zel chuan eng ang takin khawvel hi a nghawng zel ang le? Engtia rei nge khawlum hian zual lam apan ang tih sawi theih erawh har tak a ni. Zankhat thil thuah pawh reh nghal vek thei a nih lai hian, kan khawvel hi eng nge a dinhmun ni ta le?

Kan chenna khawvel hi Bible aṭanga chhut chuan kum sangruk chauha upa ala ni a. Mahse, science lam aṭanga chhut erawh chuan kum tluklehdingawn chuanga upa a ni thung. A chhungah hian kum sang tam taka thil lo awm leh thleng tawh te hmuh chhuah zel a ni a. Chutiang bawkin Universe lamah pawh thilmak leh thil awm dan inthlak thleng reng a awm tih pawh hmuh chhuah zel a ni a. Kan chenna mai ni lo, khawvel piah lam universe thleng khian a awm dan a inher danglam zel a, chhiat lam a pan tual tual a nih ber hi maw!

1. Tui(water):
Kan taksa ang bawkin khawvelah hian tuiin hmun tam zawk a luah reng a. Hmun 3 a ṭhena hmun 2 hi tuiin a luah a. Chung tui tam zawk, 100 a 90 te hi tuifinriata awm a ni a, a bang zawng chu vurah an chang a, ei leh ina kan hman erawh hi chu sawi tham loh khawpa tlém an ni thung. Kum zabi 17-na lai vel khan scientist te chuan tuifinriata tui luang lut zawng zawng zat ang hi tuihû-ah a insiam leh zel tih an hmu chhuak a. Chuvangin, tuifinriatah khuan tui luang lut reng mah se, a chim chin a san phah lo a; mak em em chu, atir ata leia tui awm hi a pung chuang lo va, a kiam chuang hek lo hi a ni. Chutiang khawpa kan nun tana pawimawh tui, tui hrim hrim a tam teh lul nen, kan mamawh ang tui thianghlim a tam loh teh lul nen, an kang chat a, a tlem tial tial a ni.

Tui bawlhhlawh vang leh, tui tlem avangin mi thiam te lu a hai ṭan mek a. Hengte hi mihring kan pun zel vang te, kan balthli a hlauhawm tawh vang ten tui lo tithianghlim tu hrik chi khat, microbes an tih te hi an thi kum tin ta mai chu a ni a. Ram ngaw a tlem tial tial avangin leilunga tui hip tangtu thingte an awm lo va, tui anluang ral a, luiah an lut mai ṭhin. Lei hnuaiah a pût a, tuihnaa lo luang chhuak a tlem phah a, mihring lah kan pung zel nen; ram ro a tamin, tuihna a chak lo tial tial bawk a, tui harsatna hi buaipui tham a ni chho ṭan mek a ni. Ngaw a tlem avangin khua a lum tial tial a, chu chuan vur khal a ti tui zawih zawih a, lui lian tak tak a rawn siam dâwn a ni. Antartica rama vur awm ringawt pawh hi tuiral vek ni se chuan tuifinriatin a chim chin hi feet 200 velin a san phah ang a. Mumbai ang tiat khua tam tak chu tuipui chhungah an awm ang a, Chu chuan mi tam tak nunna a la thei reng a ni. Hengte hi khawlum avanga thil thleng thei reng chu a ni phawt mai.

Chutia tui a pûn thei kan tih rualin, mihringin nun nana kan hman ber, ei leh in a kan hman tui thianghlim hi kan ramah hian a hnar kang chat a tam tawh hle. Ngun takin ngaihtuah la, mahni tawka kan naupan lai ṭheuh te chhut ila, tuikhur tui kan chawi ṭhin te tuihna kang chah tam tawh zia aṭangte hian, in tlak khawpa tui rawn luang chhuak an tlem a, mamawhna lah a sang tulh tulh bawk si. Ei in a hman theih loh tui te lah chu a rawn pûn vak mai ang tih hlauhawm khawpin khua lah chu a lum chho zel bawk si a nih hi. Mihringte hian mawhphurhna chu kan nei mawle!

2. Leilung(khawmual):
Khawvel mum pul maiah hian tuiin a chim bak chu khawmual an ni mai a. Chutah chuan mihring chenna atana tlak loh, thlaler leh ram chhengchhia te pawh an la awm leh zel a. Mihring kan punzel avangin ei tur kan mamawhna a sang zel a. Chumi la chhuak tur chuan ram ngaw kan suat a ngai zel a; chu chuan ram ro, vaivut hmun a zauh a, thlaler kan siam belh reng tihna a nih chu. Lei ṭha humtu thing an awm loh avangin lei pawnlang leh leiṭha thli leh ruahin a len bo va, kum tin lei fé, thil chinna tlak loh hi hectres 21,000,000 chuang laiin a zau zel tihna anih ber chu. Khawvela thlaler zau ber, Sahara chuan kum tin ram acre 10,000 velin zauh lam a pan zel an ti. Kum tin thlaler atan mel 30 vel chu a lak belh tihna a nih ber chu! Kum tin ram ngaw hectre maktaduai 11+ zel a chereu hi a zual zel chuan, kum tin India ram tiat vel hi khawvelin ram ngaw kan hloh dawn tihna a ni a. Ram ngaw kan hlauh chuan a nghawng tur hre chiang bertu chu kan ni awm e.

Tui awm dan leh ngaw avang te hian ecological balance hi a buai phah em em a. Chumi belhchhah tur chuan leilunghi hmuh theih loh aṭangin a rawn in sawih nghing leh phut ṭhin a ni. Lirnghing, ṭam, te chu tun hma aṭangin a awm tawh tih chi a ni ta hauh lo mai. Mi thiam te chuan lirnghin zat an chhut dan chuan, kum zabi tinah a zing tial tial a. Kum zabi 15- na vela vawi 150 vel a nghin laiin, kuk zabi 18-ah chuan vawi 500- a chuang a. Kum zabi 19- naah kha chuan vawi 2000 chuang anghing a, tun kum zabi 20- na chin chunglamah phei chuan vawi 8000 chuang a nghing tawh a ni awm e. Tuilian, lirnghing leh tlangkang ten kan khawvel a sawih danglam nasat dan en hian ngaih ngam taka awm chi a ni ta lo ve. Kan sawi seng lo ang.

3. Mihringte leh Nungchate:
Khawvelah hian nungcha hi chhiarsen loh tak meuh an awm a, a ṭhen chu khawmualah, a ṭhen tuiah. Chung nungchate khawsak dan a in ang lo va, an len zawng pawh a in tia lo hle a ni. Lei a rannung awm zawng zawng hi mihring tia vekin awm thut se chuan a buaithlak khawp ang le. Sai in ti te mah se, fanghmir ringawt pawh hi an tam si. Khawvelah hian kan inthuah tep tup dawn tihna a nih ber chu. Chutiang chuan khawvel hi nungcha in a khat a, kan mita kan hmuh theih loh natna hrik ringawt pawh hi boruakah tam tak an la awm cheu. Chungte chu kan thaw lut a, a ṭhen kan vun karah an lut reng a, a ṭhen an bet a, a ṭhen kaw chhungah an awm bawk nen. Chung thil chi hrangte chuan awm nan khawvel hi kan mamawh vek bawk si a. Kan in mamawh tawn vek a ni. Mahse, tui awm dan te, lei awm dante a danglam a, a chhiat tial tial avangin dam khawchhuak thei lo chi an awm a, chhiatna pan mekin, mamawh inlam tawn (ecological balance) thei tawh lovin kan awm ṭan chu a nih hi.

Khawvela nungchate hi mahni chauhna nunna nei thei lo vek, in mamawh tawn tura khuanu siamte kan nih miau avangin, kan awm khawm hian a siamtu mit leh thinlung lamah kan mawi a, kan hlutna a zual ṭhin. Keini Mizoramah chuan kan ramsa leh rannung tinreng te chu umbo ang maiin an reh duak tawh a. Hmanraw ṭha rawn chhuak (Airgun,etc)- chuan pawi sawilo sava nunna tam tak chu kan suat a ni ber mai. Kan ram hmel lanna nungcha tak ngial pawh hmuh tur alawi an awm lo chu a ni. Pasalṭha ni a inchhal ten ni tin ram vaka an chhuah pawn sa kah tur alawi pawh an hmu zo tawh lo chu a ni ber e. Nungchate nena kan nunho theihna ber chu kan pumpui lamah hian emaw tih mai tur a ni zo ta. Kan sawiseng ta lo ve.

4. Vansang(Univers):
Kan chénna khawvel mai piahah hian, siamtu chuan mihring nunna atana thil ṭul leh pawimawh tak pakhat a dah tel chu vansangah khian an la awm cheu mai. An pawimawh tlukin an hlauhawm bawk. Mars leh Jupiter inkarah te khian asteroid belt a awm, chutah chuan lung nawi lian tak tak maktaduai chuang an awm an ti. Chung lungte chuan Ni hi an hel a, asteroid kawngbo tam takin planet dang dang an den ṭhin thu kan hre ṭhin. Tin, kan awmna khawvel ngei pawh hi asteroid chuan a deng tawh nia sawi a ni bawk. Ni an helna kawngah hian kawngbo tam tak an awm thei, chungte chu engtik lai pawhin khawvel tan an hlauhawm a. Aizawl District tiat lek lungin khawvel han deng selang chuan khawvelah nunna tam tak a mang ngei dawn chiang. Tin, Comet (Simeikhu) te pawhin ni an hel hlawm a, an helna kawng hi a danglam a danglam avang hian khawvel su thei reng an ni bawk.

Dinhmun hlauhthawnawm taka kan din lai hian khawvel veng turin Hrangchhuana (Jupiter) a awm a, planet zinga lian ber a nih avangin a hipna pawh a na em em a, lung nawi khawvel lama thlawk lut tur tam tak chu a lo hip a, Jupiter hi awm ta lo selang chuan vawi tam tak kan khawvel hi asteroid-in a su ngei dawn a ni. Chuvang chuan Hrangchhuana hi chhan neia dah a ni tih heta ṭang hian a chiang ta em em a ni. Ni (Sun) aṭang hian engtik lai pawhin zungzam hlauhawm tak tak a chhuak reng. Sun Storm an tih mai radiation hlauhawm tak tak chuan engtik lai pawhin khawvel hi a su a. Heng zungzam hlauhawm tak tak hi khawvelah direct-in lut ngat selang chuan vun cancer kan vei ang a, nunna tam takin an tuar bawk ang, khawvel hi chenna tlak a ni dawn lo a ni. Chutih laiin khawvel hian chung zungzam hlauhawm dang tur magnetic field ṭha tak a nei a, chhim tawp leh hmar tawpah a beng per zel a, kan him mai mai a ni. Earth's magnetic field hi tu emawni mi thiam leh theihna ngah takin mihring hum nan a siam a ni tih chu phat rual a ni lo bawk.

Tin, arsi a thih dawn hian nasa takin a puak thin. Chu chuan eng zungzam chak lutuk a pechhuak ṭhin a. Chung Gamma Ray hlauhawm tak takte chuan khawvel hi han su ngat selang chuan kan khawvel atmosphere hi a chhe nghal vek dawn tihna a ni a, engtiang chiahin nge a thawh dawn tih mithiamte chuan sawi thei lo mahse khawvela nunna awm zawng zawng hi chuan an thih phah thei ngei dawn niin an ngai. Engtik lai pawhin kan Universe hi chhe rup thei dinhmunah a ding reng a, hipna chak lutuk ten kan solar system leh kan galaxy hi a tibuai vak thei reng, a zir thuk apiangin kan derthawn zia an hrechiang. Kan leiin ni a hel kual dan te, kan solar system thlawh kual dan te leh kan galaxy thlawh kual dan zawng zawng te hi tu emawni mi thiam leh thil tithei takin a duan leh ṭha a tih dan bera a herhkual vel hi a ni tih hi a lang chiang hle a ni.

Kan khawvel hi nunna a awm theih nana duhthusam a nih dan ringawt pawh hi ngaihtuah chuan siamtu hi a awm ngei a ni tih a chiang a, tha a tih danin thil reng reng hi a herh kual tih hi phat rual a ni lo a ni. Tin, engtik lai pawhin virus hlauhawm tak chuan mihring hi a that mang thei reng bawk a, hetiang em ema derthawng kan nih laia hrisel tak leh dam taka he khawvela kan awm hi Pathian vang a ni a, minute tin, second tin, mitkhap kar tin hi a thu avang chauhin kan nungin kan che a ni zawk. Mithiamten lei chanchin an zir nasat poh leh mihringte chênna tûra danglam bîk taka duan a lo nihzia hi an hrechiang ting mai a ni. Ni aṭanga lum leh êng a tâwk chauhva dawng thei tûrin ni aṭanga a hlat dân hi a dik tâwk chiah chiah a. Kum khat chhûngin ni khi, a âwn dân dik tâwk chiahin, vawikhat a hêl chhuak a, lei hmun hrang hrangah sik leh sa a inher chhuah theih phah a ni.

Lei hi ama kalkawng-ah dârkâr 24 dan zêlah a vir chhuak a, chu chuan thim leh êng hunbi nei takin a awmtîr a ni. Kan thâwk theihna tûrin leh vân boruak aṭanga atom zungzâm hlauhawm lo kal laka min vêng tûrin boruakah hian boruak chi hrang hrang dik thlapin a inchawhpawlh a. Ei tûr chînna tûra pawimawh tak tui leh lei a awm bawk. Mahse, chung zawng zawng chuan an hlutna an hlauh mek a. Kan nunna chu mahnia veng thei kan awm loh avang tak hian nun fimkhur hi kan mamawh lehzual a. Pathianin, kan enkawl tura a dah khawvel leh a chhunga thil awm zawng zawng hi duat leh uluk taka kan enkawl lo a nih chuan, a mawh chu keimahni ngeiin kan phur ang a, a tuar bertu pawh mihringte bawk kan la ni dawn a ni.



Post a Comment

He post chungchanga i ngaihdan lo sawi ve rawh:

Previous Post Next Post