RUIHHLO

— Centenary C. Lalzahawma

Columnist, Explore Mizoram

         “Ruihhlo” tih kan sawi rîk ringawt pawh hian mi tam takte rilru-ah chuan zawhna tam tak; mahse, chhanna hriat theih chuang si loh rilru-ah a lût ngei ang. Mi tam tak kan mitthlaah ruihhlo bawiha táng mékte an lang nawn ngei pawh a rinawm bawk. Ram pum huapin ruihhlo nuai reh ṭhak kan duh a, nuai reh tumin dàn hmangin páwlin hma an lo la fo tawh a, an la mék bawk.

          Excise & Narcotics department-in ruihhlo vànga thi an chhinchhiah ṭan hun, kum 1984 aṭanga January 9, 2018 thleng khan ruihhlo vànga thi zât chu mi 1,468 an ni a, mipa 1,305 leh hmeichhia 163 an ni. Ruihhlo vànga thite'n an thihpui tam ber chu proxyvon/parvon spas niin, mi 1,167-in an thihpui a ni.

          Mizoram Excise department hi ruihhlo beihna kawngah a hnarkàitu ber a nih avàngin Narcotic Drugs and Psychotropic Substances (NDPS) Act, 1985 kengkawh tùr hian Mizoram sawrkárin Nodal Department-ah kum 1992 aṭang khán a dah a, department hming pawh hi ni 16.10.2006 aṭang khán “Excise & Narcotics Department” tia thlák a lo ni ta a ni. Excise & Narcotics Department hian sanctioned posts 634 an nei a. April ni 1, 2019 thlenga Department-a thawktu awm zât chu 505 an ni. Post ruak 129 a awm bawk.

          Mizoram Liquor (Prohibition) Act, 2019 chu 20ᵗʰ March, 2019 khán Mizoram Legislative Assembly chuan a pass a. He dàn hnuaia Rules tùr duan mék a ni bawk.

          Kum 1988-a Serchhip General Conference-ah pawh khán “RUIHHLO” tih thupuiah an lo hmang tawh a, chu mai ni lovin YMA General Conference vawi 59-na Zawlnuam hmuna 20ᵗʰ October, 2004 Rorél Palaite chuan “RUIHHLO DO” kumah puangin, ni 8ᵗʰ December, 2004 aṭangin hma a la ṭan a. Kan Zoramin a mamawh êm avàngin Central Anti Drugs Squad (CADS) dinin hma a lo la ta zêl a ni.

          Ruihhlo kan tih hian ruihna hrim hrima hman chi — Heroin, Opium, Ganja, Cocain, Marijuana, Zu, dam lo tána hman chi damdawi kan hman sual (Substance Abuse) - Cough Syrup, Diajepum, Morphine, Spasmo Proxyvon, Parvon Spas, Nitrozepum, Cataspa, Alprozelum, Dendride etc., te hi a huam vek a ni.

          Ministry of Social Justice & Empowerment-in February thla tir lamah Magnitude of Substance Use in India 2019-a tlángzarh a, chutah chuan ruihhlo lamah Mizoram dinhmun a ṭha lo hle tih tàr lan a ni. Zirchiannah hian ram pum huap leh State pakhat chhúng khaikhin zêl a ni a, ruihhlo chi hrang hrang leh a hmangtu tam záwng tàr lan a ni.     

          Magnitude of Substance Use in India 2019-a a lan dànin, ganja bîkah ram puma ti zât chi 1.2% a nih laiin Mizoram bîka ti zât chu 3.2% a ni a, India ram State zingah a sáng ber zînga mi a ni. Heroin, Opium leh Pharma Opoid-ah ram pum huapin 0.70% a nih laiin, Mizoram chu 6.9% a ni.    

          Zu in zât chu India ram pumah 27.3% an nih laiin, Mizoramah chuan 15.1% an ni thung a, a hniam lamah 10-na a ni.    

          Eng pawh ni se, ruihhlo chungchánga mawhphurtu ber chu tunge ni? “Ruihhlo chungchánga mawhphurtu ber chu chhúngkua hi a ni,” tih hi. Prof. Garner Murphy-a chuan, “Khawvêl hi engtianga awm tùr nge a nih? Tûnah leh nakina a awm dàn tùr enna kháwl ṭha ber chu chhúngkua hi a ni,” tiin a sawi! Ruihhlo bawiha táng tam zâwk hi chu chhúngkaw inenkawlna dik lo aṭanga sual kawng zawhte an ni a, ṭhenkhat chu nu leh pa nei loa awm, retheih luat avànga nun beidawnga sual kawng zawhte an ni a, ṭhenkhat erawh chu sum hmanna tùr hre lo khawpa mi hausa nun ning, nuam zawng zawng an chen hnua awm ngaihna hre lo aṭanga sual kawng zawh te an ni a. An zavai hian zawh chhan an nei vek àwm e.

          Mi tam tak chuan an fate kuhva, zial leh a dangte lei tùrin dàwrah an tir a. Dawr neitute'n lei an phalsak mai bawk a. Hei hi thil hote anga lang thil pawi tak ni si a ni. Nawhalh fawng pakhat lek aṭanga chhuak mei avàng hian ram pum a kàng thei tih hi kan hriat reng  a ngai! Zûk leh hmuam lei tùra kan tirh kan tirb hian ei chhin chákna, zûk chhin chákna an lo nei a, chu chuan nu leh pate hriat lohvin sual kawng an lo zawh ta ṭhìn a, sual bul ṭanna hun kan siamsak ta ṭhìn a ni. Sec-6 (a)-ah chuan Prohibition of sale of tobacco products to minors. (<18 yrs). “Kum 18 tling lote hnéna vaihlo (zial) hralh chhuah/leitir hi khap tlat a ni,” tiin dàn khauh tak siam lâwk diam a ni tawh. Dàwr neitute'n naupang kum 18 tling lote hnén-ah zial hralh chhuah loh hrâm hrâm tùr a ni. Kan sumdàwnna leh kan sum hmuhna hnár ber ni mah se, kan tán, kan chhúngkaw tán leh Zoram hma huna thil ṭha lo lo thleng tùr hi kan ngaihtuah lâwk a pawimawh khawp mai.

        

          Chhúngkaw nu leh pate hian kan fate hi hun âwl (leisure)  siamsak tam lo ila, a ṭûl tàwpkhâwkah lo chuan páwnah pawh chhuahtir lo bawk ila, a tam thei ang ber inah awm rawh se. Nu leh pate hmuh phâk loha khawpuia mi in luaha awmte tán phei chuan sual kawng zawh a awlsam bik êm êm a, mi tam zawk phei chu an ute hna thawkin an chhuak a, inah mahni chauha awmin zûk leh hmuam leh thil sual dang tihna hun a tam êm êm a, pawn lama chhuah phei chuan a tam leh zual. Hun âwl hman ṭhat nacháng hre lo, hun âwl nei reng ṭhin tán thil ṭha tih aiin thil sual tih a awl zâwk fo. An thil sual tih kan hriat chhuah meuh chuan vawi tam tak an lo tisual hman tawh ṭhin. Chuvàngin kan nu leh pa thingtláng lama awmte pawn thiamna sâng zâwk beiseia lehkha zirin emaw, eizawnna dang avànga khawpuia kan fate kan dah hian sual thil tihna kawng zawh pawh an zir tel thei a, sual kawng zawhna hun remcháng kan siamsak thei a ni tih hriain i fimkhur tláng ang u. Tichuan, nu berin emaw pa berin emaw an fate an hauh a, sual thil an tih avànga an vuak hian tu zâwk mahin ṭan miah loh tùr a ni. Nu leh pate inlungrual taka tiang hman a ṭul hunah hman dun zêl a ṭùl hun a awm ṭhìn. Nu emaw, pa emaw, pakhat zâwkin an thil tihsual avànga an hrem/vuak hian tu zâwk mahin ṭan loh tùr a ni a, an thlavâng hauha lo chhan loh a ṭhà, pakhat zâwkina a ṭan vaih chuan sual sim chu sawi loh sual thil ti zêl tùra infuihna tluk a ni. Fimkhur a ngai hle. Thir chu a lin laia i duh ang tâwka i vuak/chhut loh chuan a dai thuai ang a, i dam chhúngin i duh dàn angin i chhu thei tawh ngai lo vang. Engkim hi a hun takah zêl tih tùr a ni.

          Véng tin-ah YMA hruaitute'n mahni véng chhúng ṭheuhah theihtàwp chhuahin ruihhlo an do tawh ṭhin a, an do mék bawk a, Branch YMA hrang hrang hnuaiah kumpuan sub-committee te indinin mahni Branch huamchhúng ṭheuhah duty-te an nei ṭhin a, an chhuanawmin fak an phu hle a ni. Tùn aia hremna nasa zawk a ruihhlo titute hremna pe se, nu leh pate'n khawngaihna avànga an vuak phal loh an fate hi hmangaihna avàng zâwkin lo vaw zêl teh se. Dàn lo ang deuha chêt a ngaih cháng pawh a awm ang, hmangaihna tak tak aṭang hi chuan ṭawngkam ṭhà chauhin a daih loh cháng a awm châwk. Véng chhúng mipuite hi kan fate an ni a, véng chhúng hruaitute'n tiang kan hmang duh lo a nih chuan kan fate hmangaih lo kan ni dáwn si a.

           Pawi ta bera ka hriat chu dàn ang tak hian action kan la ngam lo niin a lang. A cháng chuan Kristian zaa za inti ram kan nih avàng hian kan inhrethiam fo mai a, kan ram hi ram vannei nge ram vanduai kan ni tih pawh hriat hran a harsa fo ṭhìn. He kan dàn siamte huaisen taka hmang ngam tùr chuan mi dikin chu dàn chu a kenkawh a ngai. Zu rui ṭhinin zu rui ṭhin vêk a man chuan tunge dàn kengkawhtu chu zah ang? Zial zu ve thovin a ṭhianpa zial zu zial zu tawh lo tùrin hrilh se a sâwtna engnge awm ang? Titi léng vêla an sawi dànah phei chuan mi ṭhenkhatin an zu mante an mahni'n an lo insak ṭhìn a ni awm a. Tunge dik lo va, tunge dik? Thil tithei tak tak lah kan ram zîm têah hian kan tam si, dàn anga thil tih theih loh hi a tam hlein a rinawm bawk. Dikna nèna huaisen taka dàn ang taka kal ngam tùr chuan zu leh ruihtheih thil danga fihlim, dijna avànga mahni hna chawlhsan ngam ten chu dàn chu a kenkawh a ngai a ni.

            Dàn erawh kan nei ṭha, dàn ang dîak dîakin kal thei ngat ila chuan ruihhlo hi kan nuai reh ngei ang. 'Thil sual tihchhin hi sual bul inṭanna a nih avàngin sual lam thil rěng rěng tihchhin loh a him ber' tih hi i theihnghilh ngai lo vang u.